Luận án Tiến sĩ Luật học: Pháp luật về thương mại điện tử ở Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:191

Thêm vào BST

Báo xấu

117
lượt xem 40
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của đề tài là dựa trên quan điểm, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam và chính sách, pháp luật của Nhà nước về phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong giai đoạn hiện nay để làm sáng tỏ các vấn đề mang tính lý luận và thực trạng pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam, trên cơ sở đó xác định yêu cầu và xây dựng các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Luật học: Pháp luật về thương mại điện tử ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI PHÍ MẠNH CƯỜNG ĐỀ TÀI PHÁP LUẬT VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ TƯ PHÁP TRƯỜNG ĐẠI HỌC LUẬT HÀ NỘI PHÍ MẠNH CƯỜNG ĐỀ TÀI PHÁP LUẬT VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Chuyên ngành: Luật Kinh tế Mã số : 9380107 Người hướng dẫn khoa học: 1. TS. Nguyễn Thị Dung 2. PGS.TS. Nguyễn Viết Tý HÀ NỘI - 2022
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các kết quả nêu trong Luận án chưa được công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Các số liệu trong Luận án là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng, được trích dẫn đúng theo quy định. Tôi xin chịu trách nhiệm về tính chính xác và trung thực của Luận án này. Tác giả luận án Phí Mạnh Cường
MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU........................................................................................................1 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài...........................................................1 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu......................................................................7 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu.....................................................................8 4. Phương pháp nghiên cứu....................................................................................9 5. Câu hỏi nghiên cứu, cơ sở lý thuyết nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu...............................,................................................................................10 6. Những kết quả nghiên cứu mới của luận án....................................................11 7. Kết cấu của luận án...........................................................................................12 PHẦN TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU..............................................13 1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới...................................................................13 2. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam....................................................................20 3. Đánh giá tổng quan tình hình nghiên cứu của các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án và định hướng nghiên cứu của luận án...........................34 CHƯƠNG 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ VÀ PHÁP LUẬT THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ...............................................................52 1.1. Những vấn đề lý luận về thương mại điện tử................................................52 1.1.1. Khái niệm thương mại điện tử....................................................................52 1.1.2. Đặc trưng của thương mại điện tử..............................................................59 1.1.3. Sự hình thành, phát triển và tính tất yếu của thương mại điện tử.................63 1.1.4. Cách mạng công nghiệp lần thứ tư và những ảnh hưởng đến thương mại điện tử........................................................................................................................71 1.2. Những vấn đề lý luận về pháp luật thương mại điện tử...............................74 1.2.1. Khái niệm pháp luật thương mại điện tử.....................................................74 1.2.2. Đặc điểm của pháp luật thương mại điện tử................................................77 1.2.3. Nội dung của pháp luật thương mại điện tử................................................80 KẾT LUẬN CHƯƠNG 1........................................................................................91
CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG PHÁP LUẬT VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM...............................................................................................................92 2.1. Pháp luật về thông điệp dữ liệu.....................................................................92 2.1.1. Thực trạng pháp luật về thông điệp dữ liệu.................................................92 2.1.2. Hạn chế của pháp luật về thông điệp dữ liệu.............................................100 2.2. Pháp luật về chữ ký điện tử.........................................................................101 2.2.1. Thực trạng pháp luật về chữ ký điện tử.....................................................101 2.2.2. Hạn chế của pháp luật về chữ ký điện tử...................................................117 2.3. Pháp luật về hợp đồng thương mại điện tử.................................................118 2.3.1. Thực trạng pháp luật về hợp đồng thương mại điện tử..............................118 2.3.2. Hạn chế của pháp luật về hợp đồng thương mại điện tử............................122 2.4. Pháp luật về thanh toán trong thương mại điện tử....................................123 2.4.1. Thực trạng pháp luật về thanh toán trong thương mại điện tử...................123 2.4.2. Hạn chế của pháp luật về thanh toán trong thương mại điện tử.................129 2.5. Pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử.........129 2.5.1. Thực trạng pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử......................................................................................................................129 2.5.2. Hạn chế của pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử .....................................................................................................................134 2.6. Pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử................135 2.6.1. Thực trạng pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử......................................................................................................................135 2.6.2. Hạn chế của pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử......................................................................................................................137 KẾT LUẬN CHƯƠNG 2......................................................................................143
CHƯƠNG 3: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM............................................................144 3.1. Định hướng hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam...........144 3.1.1. Hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam phải phù hợp với quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam.........................................................................146 3.1.2. Hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam phải phù hợp với văn hóa kinh doanh ở Việt Nam......................................................................................151 3.1.3. Hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam phải quan tâm các yếu tố chi phối đến pháp luật thương mại điện tử............................................................154 3.1.4. Hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam phải đảm bảo các yêu cầu của thương mại điện tử......................................................................................157 3.2. Các giải pháp hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam........158 3.2.1. Hoàn thiện pháp luật về thông điệp dữ liệu...............................................159 3.2.2. Hoàn thiện pháp luật về chữ ký điện tử.....................................................160 3.2.3. Hoàn thiện pháp luật về hợp đồng thương mại điện tử..............................162 3.2.4. Hoàn thiện pháp luật về thanh toán trong thương mại điện tử...................163 3.2.5. Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử......................................................................................................................164 3.2.6. Hoàn thiện pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử......................................................................................................................165 3.2.7. Các giải pháp nâng cao hiệu quả thực thi của pháp luật thương mại điện tử .................................................................................................................................168 KẾT LUẬN CHƯƠNG 3......................................................................................171 KẾT LUẬN CHUNG CỦA LUẬN ÁN.................................................................172 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
-1- PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài 1.1. Sự phát triển của thương mại điện tử trên thế giới và ở Việt Nam Bước sang thiên niên kỷ thứ ba, thế giới đang chứng kiến một sự chuyển biến to lớn của nhân loại khi Internet bùng nổ và trở thành một trong những nền tảng quan trọng trong mọi hoạt động của xã hội. Ngày nay, công nghệ thông tin đã và đang thâm nhập sâu, hỗ trợ mạnh mẽ cho quá trình toàn cầu hoá. Trong lĩnh vực thương mại, việc ứng dụng công nghệ thông tin trong các giao dịch đã làm nảy sinh một phương thức kinh doanh mới, đó là thương mại điện tử. Tuy ra đời không lâu, nhưng sự phát triển của thương mại điện tử lại rất mạnh mẽ và tiềm năng của nó được các chuyên gia đánh giá là vô cùng to lớn. Sự phát triển và tiềm năng của thương mại điện tử được thể hiện thông qua doanh thu thương mại điện tử bán lẻ (B2C: Business-to- Consumer). Theo eMarketer1, doanh thu thương mại điện tử bán lẻ trên thế giới năm 2021 dự kiến là 4,891 nghìn tỷ đô la Mỹ (USD) và đến năm 2024 con số này là 6,388 nghìn tỷ USD. Ngoài ra, tiềm năng phát triển thương mại điện tử còn được thể hiện ở tốc độ tăng trưởng doanh thu thương mại điện tử bán lẻ và tỷ trọng giữa doanh thu thương mại điện tử bán lẻ với tổng giá trị thị trường bán lẻ. Về tốc độ tăng trưởng, cũng theo eMarketer, từ năm 2021 đến năm 2024 tốc độ tăng trưởng doanh thu thương mại điện tử bán lẻ trên thế giới từ 8,1%/năm đến 10,9%/năm. Về tỷ trọng giữa doanh thu thương mại điện tử bán lẻ với tổng giá trị thị trường bán lẻ, năm 2021 dự kiến doanh thu thương mại điện tử bán lẻ chiếm 19,5% tổng giá trị thị trường bán lẻ trên thế giới thì đến năm 2024 dự kiến con số này là 21,8%2. Sự phát triển và tiềm năng của thương mại điện tử ở Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng chung của thế giới. Theo Bộ Công thương, doanh thu thương 1 Công ty chuyên nghiên cứu thị trường, hoạt động từ năm 1996, có trụ sở tại Hoa Kỳ (Website: emarketer.com). 2 https://www.emarketer.com/content/worldwide-ecommerce-will-approach-5-trillion-this-year (truy cập ngày 07/10/2021).
-2- mại điện tử bán lẻ ở Việt Nam năm 2016 là 5 tỷ USD thì đến năm 2020 đã là 11,8 tỷ USD. Bên cạnh đó, trong giai đoạn từ năm 2016 đến năm 2020, doanh thu thương mại điện tử bán lẻ ở Việt Nam có tốc độ tăng trưởng từ 18% đến 30% mỗi năm3. 1.2. Ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và đại dịch Covid-19 1.2.1. Ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư đã, đang và sẽ làm thay đổi mạnh mẽ các hoạt động kinh tế - xã hội, mở ra cơ hội nhưng cũng đặt ra nhiều thách thức đối với các nền kinh tế. Nhiều nước trên thế giới đã và đang xây dựng, thực hiện các chính sách khác nhau để chủ động khai thác lợi ích của các công nghệ mới, thúc đẩy phát triển kinh tế và nâng cao năng lực cạnh tranh. Bên cạnh các lợi ích thì cách mạng công nghiệp lần thứ tư cũng đặt ra nhiều thách thức đối với nền kinh tế. Các thách thức cơ bản có thể kể đến như: (1) Rủi ro lớn hơn về an toàn, an ninh thông tin do các hoạt động kinh tế - xã hội được thực hiện nhiều hơn trong môi trường số; (2) Thách thức trong xây dựng thể chế và pháp luật do sự xuất hiện các mối quan hệ kinh tế - xã hội mới trên nền tảng số, như: các loại tài sản mới, các mô hình kinh doanh mới, hoạt động kinh doanh xuyên biên giới. Sự không tương thích giữa thể chế, pháp luật và thực tiễn kinh tế có thể tạo ra xung đột hoặc cản trở sự phát triển; (3) Rủi ro tụt hậu xa hơn đối với các nước chậm thay đổi, không kịp thời tranh thủ các lợi ích của cuộc cách mạng công nghiệp này4. Do ảnh hưởng sâu rộng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư đến toàn bộ đời sống kinh tế - xã hội nên Đảng ta đã có các quyết sách về vấn đề này: “Chủ động, tích cực tham gia cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư là yêu cầu tất yếu khách quan; là nhiệm vụ có ý nghĩa chiến lược đặc biệt quan trọng, vừa cấp bách vừa lâu dài của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội, gắn chặt với quá trình hội nhập quốc tế sâu rộng; đồng thời nhận thức đầy đủ, đúng đắn về nội hàm, bản chất của cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư để quyết tâm đổi mới tư duy và hành động, 3 Bộ Công thương (2021), Sách trắng thương mại điện tử Việt Nam năm 2021, trang 28. 4 Quyết định số 2289/2020/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ.
-3- coi đó là giải pháp đột phá với bước đi và lộ trình phù hợp là cơ hội để Việt Nam bứt phá trong phát triển kinh tế - xã hội.5” 1.2.2. Ảnh hưởng của đại dịch Covid-19 Bên cạnh sự ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, đại dịch Covid-19 diễn ra phức tạp trên phạm vi toàn cầu càng khẳng định được lợi thế to lớn của thương mại điện tử so với thương mại truyền thống trong bối cảnh hiện nay. Đại dịch Covid-19 vẫn đang diễn biến phức tạp và khó lường trên phạm vi toàn cầu theo cách thức chưa có tiền lệ mà thế giới chưa có nhiều kinh nghiệm để đối phó. Đại dịch Covid-19 không chỉ là một cuộc khủng hoảng về y tế mà còn có tác động đến mọi mặt của đời sống kinh tế - xã hội trên phạm vi toàn cầu. Theo Báo cáo Kinh tế thế giới của Liên hợp quốc, nền kinh tế toàn cầu năm 2020 suy giảm tới 4,3%, cao gấp hơn hai lần so với mức suy giảm được ghi nhận trong cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm 20096. Ở Việt Nam, trong bối cảnh dịch Covid-19 bùng phát và diễn biến khó lường làm cho tăng trưởng ở hầu hết các ngành, lĩnh vực chậm lại. Sự đứt, gãy các chuỗi cung ứng đã ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động kinh tế ở Việt Nam. Theo Tổng cục Thống kê – Bộ Kế hoạch và Đầu tư, tổng sản phẩm trong nước (GDP) năm 2021 của Việt Nam tăng 2,58%7, đây là mức tăng thấp nhất trong giai đoạn 2011-2021. Đối với thương mại điện tử, đại dịch Covid-19 lại dường như là cơ hội, là chất xúc tác nhằm thúc đẩy thương mại điện tử phát triển nhanh và mạnh hơn trước. Có thể coi, thương mại điện tử là một trong những “điểm sáng” trong bức tranh nền kinh tế. Mặc dù chịu ảnh hưởng của dịch Covid-19 nhưng thương mại điện tử ở Việt Nam 5 Nghị quyết số 52-NQ/TW ngày 27 tháng 9 năm 2019 của Bộ Chính trị. 6 https://nhandan.vn/baothoinay-hosotulieu/kinh-te-the-gioi-duoi-tac-dong-cua-dai-dich-666135 / (Truy cập 01/10/2021) 7 https://vtv.vn/kinh-te/gdp-viet-nam-nam-2021-tang-258-20211229093513329.htm#:~:text=B%C 3 %A1o%20c%C3%A1o%20m%E1%BB%9Bi%20c%C3%B4ng%20b%E1%BB%91,IV%20t%C4%83ng%2 05%2C22%25 (Truy cập 31/12/2021)
-4- vẫn tăng trưởng khoảng 18% trong mùa dịch8. Theo Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam9, từ khi dịch Covid-19 xuất hiện ở Việt Nam cho đến nay thương mại điện tử ở Việt Nam đã diễn ra hai làn sóng: (1) Làn sóng thứ nhất diễn ra trong giai đoạn bùng phát đầu tiên của dịch Covid-19 từ tháng 2 đến tháng 4 năm 2020; (2) Làn sóng thứ hai diễn ra trong giai đoạn bùng phát thứ tư từ tháng 6 đến tháng 9 năm 2021. Những đặc điểm nổi bật của cả hai làn sóng là trong bối cảnh toàn bộ hoạt động kinh tế - xã hội bị trì trệ nhưng những người bán hàng đã nỗ lực chuyển đổi số để nắm bắt cơ hội kinh doanh và người tiêu dùng trực tuyến tăng mạnh cả về số lượng và chất lượng: - Đối với người tiêu dùng: Giãn cách xã hội do đại dịch Covid-19 đã thay đổi những thói quen lâu năm, khiến ngay cả những người lớn tuổi và những người tiêu dùng vốn chỉ trung thành với cách mua hàng truyền thống cũng cân nhắc về việc mua hàng trực tuyến. Trong một số trường hợp, mua hàng trực tuyến là cách duy nhất để người tiêu dùng có được hàng hóa mà họ cần trong bối cảnh giãn cách xã hội một cách an toàn, thuận tiện và nhanh chóng. Điều này đã làm cho số lượng người tiêu dùng trực tuyến tăng mạnh, số lượng hàng hóa được mua trực tuyến nhiều hơn, kỹ năng mua hàng trực tuyến của người tiêu dùng cũng tốt hơn và việc mua hàng trực tuyến đã trở thành thói quen của nhiều người tiêu dùng. Đáng chú ý, nhóm những người tuổi cao, những người hạn chế về kỹ năng và kiến thức công nghệ thông tin nhưng đã khá chủ động học các kỹ năng mua sắm trực tuyến. Người tiêu dùng nói chung cũng tin tưởng hơn vào thương mại điện tử và duy trì thói quen mua hàng trực tuyến. Không chỉ mua hàng trực tuyến, người tiêu dùng cũng đã có thói quen tận dụng mạng xã hội và các công cụ tìm kiếm trên Internet để so sánh hàng hóa trước khi mua. Với các lợi ích do thương mại điện tử mang lại, cùng với thói quen mua hàng trực 8 https://vnexpress.net/thuong-mai-dien-tu-viet-nam-tang-hai-con-so-trong-mua-dich-4394944.htm l (Truy cập 31/12/2021) 9 Hiệp hội Thương mại điện tử Việt Nam (2021), Báo cáo Làn sóng thứ hai của thương mại điện tử 2021, trang 2.
-5- tuyến sẽ thúc đẩy người tiêu dùng tiếp tục sử dụng thương mại điện tử kể cả khi dịch bệnh đã đi qua. - Đối với những người bán hàng: Các thương nhân, bao gồm cả thương nhân áp dụng thương mại điện tử và thương nhân cung cấp các dịch vụ liên quan đến thương mại điện tử đã chủ động, tích cực trong chuyển đổi số. Công tác chuyển đổi số của thương nhân đã được thúc đẩy ở cả hai phương diện: (1) Phương diện thứ nhất, thương nhân đã tích cực sử dụng các kênh trực tuyến để tương tác với khách hàng và bán sản phẩm; (2) Phương diện thứ hai, thương nhân đẩy mạnh chuyển đổi số trong các hoạt động nội bộ của mình như thay đổi bộ máy tổ chức, đào tạo nhân lực... cho phù hợp với thương mại điện tử. Không chỉ các thương nhân đã có hoạt động kinh doanh liên quan đến thương mại điện tử mà các thương nhân trước đây chưa từng áp dụng thương mại điện tử trong hoạt động kinh doanh cũng đã có sự quan tâm đến thương mại điện tử thông qua việc bắt đầu áp dụng hình thức bán hàng trực tuyến. Thậm chí, trong giai đoạn dịch Covid-19 nhiều nông dân đã tiến hành bán các sản phẩm của mình thông qua thương mại điện tử, chẳng hạn có những nông dân đã tiến hành giới thiệu hàng hóa trực tuyến (livestream) để bán sản phầm. Không chỉ đơn giản là giới hiệu và bán hàng trực tuyến, nhiều đơn vị bán nông sản thông qua thương mại điện tử đã áp dụng công nghệ blockchain để giúp người tiêu dùng truy xuất nguồn gốc của sản phẩm nhằm nâng cao niềm tin của người tiêu dùng10. Vai trò của thương mại điện tử trong tương lai càng được khẳng định khi đại dịch Covid-19 không phải là một hiện tượng đơn lẻ, cá biệt. Các nhà khoa học đã chỉ ra rằng, tỷ lệ thế giới xuất hiện đại dịch tương tự Covid-19 là khoảng 40% và có thể tăng đáng kể vào những năm tới11. Từ các vấn đề đã được phân tích ở trên, có thể khẳng định thương mại điện tử sẽ có sự phát triển bền vững và có vị trí ngày càng quan trọng trong tương lai. 10 https://cand.com.vn/van-de-hom-nay-thoi-su/bai-1-thuong-mai-dien-tu-tang-truong-than-ky-i6389 91/ (Truy cập 31/12/2021) 11 https://nld.com.vn/thoi-su-quoc-te/cac-nha-khoa-hoc-canh-bao-dai-dich-moi-co-the-quet-sach-su- song-20210825134535522.htm (Truy cập 30/08/2021)
-6- 1.3. Tình hình nghiên cứu của đề tài Hiện nay, trên thế giới và ở Việt Nam đã có nhiều công trình nghiên cứu về thương mại điện tử. Các công trình này chủ yếu tiếp cận thương mại điện tử dưới góc độ kinh tế hoặc công nghệ thông tin. Đối với các công trình nghiên cứu về thương mại điện tử dưới góc độ pháp luật lại chủ yếu đề cập đến các khía cạnh của thương mại điện tử. Đối các công trình nghiên cứu về pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam chưa có công trình nào ở trình độ luận án tiến sĩ phân tích pháp luật thương mại điện tử một cách có hệ thống trong bối cảnh Việt Nam cũng như các nước trên thế giới đang bước vào cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Từ các vấn đề nêu trên, có thể khẳng định, thương mại điện tử được coi là bước phát triển tất yếu của thương mại thế giới trong thời kỳ cả thế giới đang bước vào cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư. Để bảo đảm cho sự phát triển bền vững của thương mại điện tử, các tổ chức quốc tế cũng như các quốc gia trên thế giới đang cố gắng hoàn thiện môi trường pháp lý cho hoạt động thương mại điện tử. Tuy nhiên, đây là vấn đề phức tạp, có rất nhiều vấn đề phải giải quyết, không những thế do các đặc trưng của thương mại điện tử nên pháp luật thương mại điện tử không chỉ gắn với luật pháp của mỗi quốc gia mà còn liên quan đến luật pháp và tập quán thương mại trên quy mô toàn cầu. Trên bình diện quốc tế, ngày 12 tháng 6 năm 1996, Ủy ban Pháp luật thương mại quốc tế của Liên hợp quốc (Uncitral) đã thông qua Luật mẫu của Uncitral về thương mại điện tử (Model Law on Electronic Commerce) nhằm tạo ra nền tảng pháp lý cho sự phát triển của thương mại điện tử trên thế giới. Năm năm sau, vào năm 2001, Luật mẫu của Uncitral về chữ ký điện tử được ban hành đã làm rõ thêm các vấn đề pháp lý về chữ ký điện tử. Ở Việt Nam, nhận thức được tầm quan trọng của thương mại điện tử, Đảng và Chính phủ đã tâp trung chỉ đạo nhằm thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển của thương mại điện tử. Chính sự quan tâm của Đảng và Chính phủ đã bước đầu tạo được các điều kiện thuận lợi cho thương mại điện tử phát triển tại Việt Nam. Tuy nhiên, hiện nay việc phát triển thương mại điện tử đã và đang gặp phải rất nhiều khó khăn như:
-7- (1) Cơ sở hạ tầng về công nghệ thông tin và viễn thông còn chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển; (2) Nguồn nhân lực còn rất mỏng về số lượng, thiếu kinh nghiệm và hiểu biết về thương mại điện tử, đặc biệt là ứng dụng trí tuệ nhân tạo và sử dụng công nghệ blockchain trong thương mại điện tử; (3) Môi trường pháp lý chưa thực sự đồng bộ12; (4) Hệ thống thanh toán điện tử còn tiềm ẩn nhiều rủi ro... Trong những khó khăn kể trên thì sự chưa đồng bộ của môi trường pháp lý là một rào cản lớn đối với sự phát triển thương mại điện tử của Việt Nam trong tiến trình hội nhập với nền kinh tế thế giới. Nguyên nhân dẫn đến tình trạng chưa đồng bộ trong môi trường pháp lý của thương mại điện từ có thể kể đến như: Luật Giao dịch điện tử được ban hành từ năm 2005, do sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ trong 16 năm qua đã làm phát sinh các vấn đề mới mà Luật Giao dịch điện tử chưa quy định. Ngoài ra, bối cảnh và yêu cầu phát triển của đất nước trong tình hình mới cũng đòi hỏi pháp luật giao dịch điện tử nói chung và pháp luật thương mại điện tử nói riêng ở Việt Nam cần được hoàn thiện để đáp ứng đòi hỏi của cuộc cách mạng công nghệ lần thứ tư, công cuộc chuyển đổi số của quốc gia theo đúng định hướng mà Đảng và Nhà nước ta đã khẳng định13. Để có cơ sở khoa học cũng như cơ sở thực tiễn nhằm đề xuất các giải pháp hoàn thiện các quy định của pháp luật Việt Nam về thương mại điện tử thì cần thiết phải tiến hành phân tích một cách có hệ thống thực tiễn pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. 2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 2.1. Đối tượng nghiên cứu của luận án Căn cứ đề tài của luận án, luận án có các đối tượng nghiên cứu sau: - Các vấn đề lý luận về thương mại điện tử và pháp luật thương mại điện tử. - Các văn bản pháp luật của Việt Nam về thương mại điện tử. 12 http://baochinhphu.vn/Kinh-te/Ban-giai-phap-thuc-day-phat-trien-kinh-te-so-tai-Viet-Nam/4467 3 8.vgp, truy cập ngày 25/09/2021. 13 Bộ Thông tin và Truyền thông (2020), Báo cáo Tổng kết tình hình thực hiện luật Giao dịch điện tử, trang 38.
-8- - Các văn bản pháp luật quốc tế và văn bản pháp luật của một số nước về thương mại điện tử. - Thực tiễn áp dụng pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. 2.2. Phạm vi nghiên cứu của luận án - Về nội dung: Pháp luật thương mại điện tử là một lĩnh vực pháp lý xuất hiện ở Việt Nam chưa lâu, vì vậy sẽ có rất nhiều vấn đề cả về lý luận và thực tiễn cần luận giải. Tuy nhiên, phạm vi nghiên cứu của luận án này chỉ tập trung vào những vấn đề lý luận về thương mại điện tử và pháp luật thương mại điện tử; nội dung cơ bản của pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam; thông qua đó phân tích những điểm bất cập, hạn chế và chưa phù hợp với thực tiễn, với pháp luật quốc tế nhằm xác định được yêu cầu và xây dựng được các giải pháp hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. Do pháp luật thương mại điện tử có nhiều nội dung phức tạp và có nhiều nội dung liên quan đến pháp luật thuộc các lĩnh vực chuyên sâu khác nên trong phần nội dung cơ bản của pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam, luận án chỉ tập trung vào các vấn đề gắn liền với các đặc trưng của thương mại điện tử như: (1) Pháp luật về thông điệp dữ liệu; (2) Pháp luật về chữ ký điện tử; (3) Pháp luật về hợp đồng thương mại điện tử; (4) Pháp luật về thanh toán trong thương mại điện tử; (5) Pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử; (6) Pháp luật về bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử. - Về không gian và thời gian: Luận án nghiên cứu pháp luật về thương mại điện tử theo quy định của pháp luật Việt Nam trong giai đoạn hiện nay, đặc biệt là từ khi Luật Giao dịch điện tử năm 2005 được ban hành cho đến nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích của luận án là dựa trên quan điểm, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam và chính sách, pháp luật của Nhà nước về phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong giai đoạn hiện nay để làm sáng tỏ các vấn đề mang tính lý luận và thực trạng pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam, trên cơ sở đó xác định yêu cầu và xây dựng các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay.
-9- Với mục đích như đã nêu ở trên, luận án cần giải quyết các nhiệm vụ nghiên cứu sau đây: - Xác định và phân tích các vấn đề lý luận về thương mại điện tử. - Phân tích và đánh giá những nội dung cơ bản của pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. - Nghiên cứu các quy định về pháp luật thương mại điện tử của Ủy ban Liên hợp quốc về thương mại quốc tế (Uncitral) và của một số nước trên thế giới để rút ra nhưng kinh nghiệm có thể vận dụng vào việc hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam giai đoạn hiện nay. - Xác định các yêu cầu và xây dựng các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện quy định của pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. 4. Phương pháp nghiên cứu Để làm sáng tỏ đối tượng và phạm vi nghiên cứu như đã nêu ở trên, luận án vận dụng phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin để luận giải các nguyên nhân, điều kiện ra đời và phát triển của pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. Đồng thời, luận án dựa trên quan điểm, đường lối của Đảng Cộng sản Việt Nam và chính sách, pháp luật của Nhà nước về phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong giai đoạn hiện nay để xác định yêu cầu và xây dựng các kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam hiện nay. Để thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu đã đặt ra, luận án sử dụng kết hợp các phương pháp nghiên cứu luật học khác nhau như: phương pháp phân tích, phương pháp tổng hợp để làm sáng tỏ các vấn đề lý luận về thương mại điện tử, pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam; phương pháp thống kê các số liệu nhằm chứng minh và lập luận cho các nhận xét, đánh giá và kết luận khoa học của luận án. Bên cạnh các phương pháp nghiên cứu như đã nêu ở trên, luận án còn sử dụng phương pháp so sánh luật học để phân tích, so sánh và đối chiếu các quy định của pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam với các quy định của pháp luật thương mại điện tử của Uncitral và một số nước trên thế giới nhằm tìm ra những điểm tương đồng, những
- 10 - điểm khác biệt và đặc biệt là chỉ ra những bất cập của pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. 5. Câu hỏi nghiên cứu, cơ sở lý thuyết nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu 5.1. Câu hỏi nghiên cứu Đề tài luận án “Pháp luật về thương mại điện tử ở Việt Nam” đặt ra câu hỏi nghiên cứu: “Pháp luật cần đưa ra những quy định nào để nhận diện hoạt động thương mại điện tử nhằm bảo đảm mục tiêu quản lý nhà nước và phát triển thương mại điện tử ở Việt Nam?” Nội dung luận án cần trả lời các câu hỏi cụ thể sau: - Thứ nhất, thương mại điện tử có các đặc điểm gì khác biệt so với thương mại truyền thống? Có phải xuất phát từ những điểm khác biệt đó mà hoạt động thương mại điện tử cần được điều chỉnh bằng pháp luật đặc thù? - Thứ hai, pháp luật hiện hành ở Việt Nam đã có những quy định điều chỉnh về thương mại điện tử như thế nào? - Thứ ba, làm thế nào để các quy định về thương mại điện tử ở Việt Nam bảo đảm mục tiêu quản lý nhà nước, hài hòa lợi ích của các chủ thể để thúc đẩy sự phát triển của thương mại điện tử ở hiện tại và tương lai? 5.2. Cơ sở lý thuyết nghiên cứu Tác giả đã xác định cơ sở lý thuyết nghiên cứu để triển khai thực hiện luận án: Thứ nhất, về hướng tiếp cận nghiên cứu của luận án: Luận án được tiếp cận theo hướng coi thương mại điện tử có bản chất của thương mại truyền thống nhưng được thực hiện thông qua các phương tiện điện tử có kết nối Internet, do đó các bên chủ thể có quyền thỏa thuận với nhau và pháp luật chỉ can thiệp khi cần bảo vệ lợi ích công cộng. Thứ hai, về các lý thuyết nghiên cứu được áp dụng để triển khai luận án: - Lý thuyết về quyền tự do kinh doanh. - Lý thuyết về quyền tự định đoạt. - Lý thuyết về hợp đồng.
- 11 - 5.3. Giả thuyết nghiên cứu Luận án được thực hiện dựa trên các giả thuyết nghiên cứu sau: - Thương mại điện tử có bản chất của thương mại truyền thống nhưng được thực hiện thông qua các phương tiện điện tử có kết nối Internet. - Thương mại điện tử có các đặc trưng khác biệt so với thương mại truyền thống nên cần có các quy định của pháp luật mang tính đặc thù. - Những quy định của pháp luật hiện hành ở Việt Nam về thương mại điện tử còn có nhiều bất cập. - Những kiến nghị hoàn thiện pháp luật về thương mại điện tử được đề xuất chủ yếu theo hướng bổ sung các quy định trong hệ thống pháp luật về thương mại điện tử. 6. Những kết quả nghiên cứu mới của luận án Luận án đã đạt được các kết quả nghiên cứu mới sau: - Luận án đã đánh giá một cách khách quan, toàn diện và có hệ thống các vấn đề lý luận về thương mại điện tử. Luận án đã phân tích những điểm tương đồng và những điểm khác biệt giữa thương mại điện tử và thương mại truyền thống để làm cơ sở khoa học cho việc phân tích, đánh giá các quy định của pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. - Luận án đã phân tích, đánh giá ảnh hưởng của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư và đại dịch Covid-19 đến thương mại điện tử để làm cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. - Luận án đã phân tích, đánh giá bản chất pháp lý của thương mại điện tử và phân tích nội dung cơ bản của pháp luật thương mại điện tử để làm cơ sở khoa học cho việc hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. - Luận án đã phân tích, đánh giá pháp luật về thương mại điện tử của Uncitral và pháp luật về thương mại điện tử của một số nước trên thế giới để làm cơ sở thực tiễn cho việc hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. - Luận án đã phân tích và đánh giá các hạn chế trong các nội dung cơ bản của thương mại điện tử như: thông điệp dữ liệu; chữ ký điện tử, chữ ký số; hợp đồng
- 12 - thương mại điện tử; thanh toán trong thương mại điện tử; bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ trong thương mại điện tử và bảo vệ người tiêu dùng trong thương mại điện tử để làm cơ sở thực tiễn cho việc hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. - Luận án đã xác định được định hướng, yêu cầu khoa học cho việc hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. Luận án đã xây dựng và phân tích được các giải pháp cụ thể nhằm hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam. 7. Kết cấu của luận án Kết cấu của luận án được xây dựng phù hợp với mục đích, đối tượng và phạm vi nghiên cứu. Ngoài Phần mở đầu, Phần tổng quan về vấn đề nghiên cứu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, luận án được kết cấu gồm ba chương: - Chương 1: Những vấn đề lý luận về thương mại điện tử và pháp luật thương mại điện tử - Chương 2: Thực trạng pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam - Chương 3: Định hướng và giải pháp hoàn thiện pháp luật thương mại điện tử ở Việt Nam
- 13 - PHẦN TỔNG QUAN VỀ VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1. Tình hình nghiên cứu trên thế giới Trong khi giới nghiên cứu khoa học pháp lý ở Việt Nam mới chỉ tập trung nghiên cứu về pháp luật thương mại điện tử trong giai đoạn gần đây thì ở nước ngoài có nhiều công trình nghiên cứu về pháp luật thương mại điện tử trong thời gian khá dài. Điều này xuất phát từ thực trạng phát triển của thương mại điện tử cũng như điều kiện để thương mại điện tử phát triển trên thế giới. Trong các công trình nghiên cứu pháp luật về thương mại điện tử ở nước ngoài, cần kể đến các công trình nghiên cứu sau: - E-Commerce and International Political Economics: The Legal and Political Ramifications of the Internet on World Economies (Tạm dịch: Thương mại điện tử và Kinh tế chính trị quốc tế: Sự thay đổi về pháp lý và chính trị của Internet đối với các nền kinh tế thế giới), bài báo của tác giả Chelsea P. Ferrette đăng trong ILSA Journal of International & Comparative Law - Vol.7 năm 2000. Trong bài viết của mình, tác giả đã đề cập đến các vấn đề sau: + Thương mại điện tử trên thị trường quốc tế: sự phát triển của Internet; thương mại điện tử - Internet là công cụ để tiến hành giao dịch kinh doanh; Phát triển thương mại điện tử quốc tế. + Vấn đề pháp lý và giải pháp cho thương mại điện tử quốc tế: bảo vệ thông tin của người tiêu dùng quốc tế; vấn đề pháp lý cho thương mại điện tử quốc tế; niềm tin của người tiêu dùng đối với thương mại điện tử quốc tế. + Vấn đề chính trị và thương mại điện tử: vấn đề chính trị liên quan đến thương mại điện tử; tác động quốc tế của khoảng cách số hóa; cách tiếp cận quốc tế với khoảng cách số hóa. - Economic and Other Barriers to Electronic Commerce (Tạm dịch: Các rào cản kinh tế và các rào cản khác đối với thương mại điện tử), bài báo của Henry H. Perritt, JR năm 2000, Content downloaded/printed from HeinOnline
- 14 - (http://heinonline.org) Wed Jul 13 00:04:48 2016. Trong bài báo của mình, tác giả đã đề cập đến các vấn đề: + Đặc điểm kinh tế của thị trường mới: nền kinh tế lạc hậu là rào cản để hội nhập; tiêu chuẩn kỹ thuật là rào cản của thương mại điện tử; Internet tạo ra những đột phá trong các giao dịch thương mại điện tử; sự phổ biến của máy tính và Internet đã làm thay đổi hoạt động quản trị đối với doanh nghiệp. + Chi phí giao dịch ảnh hưởng đến thị trường thương mại điện tử toàn cầu: niềm tin (thị trường phát triển dựa trên niềm tin cá nhân nên để phát triển thương mại điện tử cần có cơ chế để bảo vệ người tiêu dùng); pháp luật bị giới hạn trong khu vực địa lý (pháp luật của mỗi quốc gia chỉ có giá trị trong lãnh thổ của quốc gia đó nên vấn đề pháp lý của thương mại điện tử cần có pháp luật quốc tế); Internet thách thức vấn đề chủ quyền (tính phi biên giới của thương mại điện tử thông qua Internet đã gây ra những khó khăn cho việc quản lý dựa trên quan niệm về chủ quyền). - The Uniform Electronic Transactions Act in a Global Environment (Tạm dịch: Luật chung về giao dịch điện tử trong môi trường toàn cầu), bài báo của tác giả Amelia H. Boss năm 2001, Content downloaded/printed from HeinOnline (http://heinonline.org) Mon Jul 25 04:36:37 2016. Trong bài báo của mình, tác giả đã đề cập đến các vấn đề sau: + Luật giao dịch điện tử chung trong khuôn khổ toàn cầu: nguồn quốc tế của luật giao dịch điện tử chung; ảnh hưởng của luật mẫu quốc tế. + So sánh giữa luật giao dịch điện tử chung và luật mẫu: nguyên tắc chung; phạm vi; thuật ngữ; yêu cầu pháp lý; các quy định miễn trừ; các quy định mới của luật giao dịch điện tử chung. - E-Commerce and International Arbitration (Tạm dịch: Thương mại điện tử và Trọng tài quốc tế), của tác giả Cian Ferriter đăng trên University College Dublin Law Review - Vol.1 năm 2001. Trong công trình nghiên cứu của mình, tác giả đã đề cập đến các vấn đề: + Khung pháp luật cho thương mại điện tử: nhiều quốc gia đã ban hành các văn bản pháp luật nhằm hình thành khung pháp luật cho thương mại điện tử. Các văn