Luận án Tiến sĩ Tài chính - Ngân hàng: Các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay đối với doanh nghiệp siêu nhỏ của các ngân hàng thương mại Việt Nam

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:185

Thêm vào BST

Báo xấu

14
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Tài chính - Ngân hàng "Các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay đối với doanh nghiệp siêu nhỏ của các ngân hàng thương mại Việt Nam" trình bày các nội dung chính sau: Tổng quan nghiên cứu về hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ của ngân hàng thương mại; Những vấn đề lý luận cơ bản về hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ của ngân hàng thương mại và các nhân tố ảnh hưởng.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Tài chính - Ngân hàng: Các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay đối với doanh nghiệp siêu nhỏ của các ngân hàng thương mại Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN -------- -------- LÊ VÂN CHI CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI HOẠT ĐỘNG CHO VAY ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP SIÊU NHỎ CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH TÀI CHÍNH - NGÂN HÀNG HÀ NỘI - 2022
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN -------- -------- LÊ VÂN CHI CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG TỚI HOẠT ĐỘNG CHO VAY ĐỐI VỚI DOANH NGHIỆP SIÊU NHỎ CỦA CÁC NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VIỆT NAM Chuyên ngành: TÀI CHÍNH – NGÂN HÀNG Mã số: 9340201 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. NGUYỄN HỮU TÀI HÀ NỘI - 2022
i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này do tôi thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2022 Nghiên cứu sinh Lê Vân Chi
ii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i MỤC LỤC ..................................................................................................................... ii DANH MỤC BẢNG ......................................................................................................v DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ ..................................................................................vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ........................................................................... vii PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................................1 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ HOẠT ĐỘNG CHO VAY DOANH NGHIỆP SIÊU NHỎ CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI .....................9 1.1. Các nghiên cứu nước ngoài ................................................................................9 1.1.1. Hướng nghiên cứu về các vấn đề trong hoạt động cho vay DNSN của các NHTM ......................................................................................................................9 1.1.2. Hướng nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ ......................................................................................................15 1.2. Các nghiên cứu trong nước ..............................................................................18 1.3. Các phương pháp nghiên cứu chính sử dụng trong các nghiên cứu trong và ngoài nước.................................................................................................................22 1.4. Khoảng trống nghiên cứu................................................................................24 TÓM TẮT CHƯƠNG 1 ..............................................................................................27 CHƯƠNG 2: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ HOẠT ĐỘNG CHO VAY DOANH NGHIỆP SIÊU NHỎ CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI VÀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG.................................................................................28 2.1. Tổng quan về doanh nghiệp siêu nhỏ ..............................................................28 2.1.1. Khái niệm và đặc điểm của doanh nghiệp siêu nhỏ .....................................28 2.1.2. Vai trò của doanh nghiệp siêu nhỏ ...............................................................32 2.2. Hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ của Ngân hàng thương mại......34 2.2.1. Khái niệm hoạt động cho vay DNSN của NHTM .......................................34 2.2.2. Đặc điểm hoạt động cho vay DNSN của NHTM ........................................35 2.3. Các lý thuyết cơ sở liên quan đến hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ của Ngân hàng thương mại .....................................................................................43 2.3.1. Lý thuyết thông tin không cân xứng (Information Asymmetry Theory) .....43 2.3.2. Lý thuyết về hạn chế tín dụng (Credit Rationing Theory) ...........................46 2.4. Các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ của Ngân hàng thương mại ............................................................................................49
iii 2.4.1. Các nhân tố vĩ mô ........................................................................................50 2.4.2. Các nhân tố đặc trưng của ngân hàng ..........................................................53 2.4.3. Đặc điểm thị trường .....................................................................................58 TÓM TẮT CHƯƠNG 2 ..............................................................................................62 CHƯƠNG 3: PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................63 3.1. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................63 3.1.1. Thiết kế nghiên cứu......................................................................................63 3.1.2. Quy trình nghiên cứu ...................................................................................63 3.2. Mô hình nghiên cứu và đo lường các biến trong mô hình ............................67 3.2.1. Mô hình nghiên cứu .....................................................................................67 3.2.2. Đo lường các biến trong mô hình ................................................................67 3.2.3. Khung nghiên cứu ........................................................................................77 3.3. Giả thuyết của mô hình ....................................................................................77 3.3.1 Mô hình tác động của các nhân tố ảnh hưởng đến tăng trưởng cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ ......................................................................................................77 3.3.2. Mô hình tác động của các nhân tố ảnh hưởng đến xu hướng cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ ......................................................................................................80 3.4. Dữ liệu nghiên cứu ............................................................................................85 3.4.1. Dữ liệu của doanh nghiệp siêu nhỏ ..............................................................85 3.4.2. Dữ liệu của ngân hàng thương mại ..............................................................86 3.4.3. Dữ liệu kinh tế vĩ mô ...................................................................................89 TÓM TẮT CHƯƠNG 3 ..............................................................................................90 CHƯƠNG 4: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU ..................................................................91 4.1. Thực trạng hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ của các Ngân hàng thương mại Việt Nam ..............................................................................................91 4.1.1. Thực trạng doanh nghiệp siêu nhỏ Việt Nam ..............................................91 4.1.2. Thực trạng hệ thống NHTM Việt Nam giai đoạn 2011 - 2020 ...................97 4.1.3. Thực trạng hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam .............101 4.2. Kiểm định tác động của các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ của các Ngân hàng thương mại Việt Nam....................113 4.2.1. Thống kê mô tả ..........................................................................................113 4.2.2. Phân tích hệ số tương quan ........................................................................115 4.2.3. Kiểm định đa cộng tuyến ...........................................................................119 4.2.4. Lựa chọn phương pháp ước lượng với từng mô hình ................................119 4.2.5. Kết quả ước lượng các mô hình .................................................................123 TÓM TẮT CHƯƠNG 4 ............................................................................................129
iv CHƯƠNG 5: THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ KHUYẾN NGHỊ..130 5.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu .......................................................................130 5.1.1. Tổng hợp các mô hình nghiên cứu .............................................................130 5.1.2. Lý giải các kết quả nghiên cứu ..................................................................132 5.2. Khuyến nghị ....................................................................................................135 5.2.1. Khuyến nghị đối với các Ngân hàng thương mại ......................................135 5.2.2. Khuyến nghị đối với các Doanh nghiệp siêu nhỏ ......................................141 5.2.3. Khuyến nghị đối với các cơ quan quản lý Nhà nước .................................142 5.3. Hạn chế và hướng nghiên cứu tiếp theo .......................................................146 5.3.1. Hạn chế.......................................................................................................146 5.3.2. Hướng nghiên cứu tiếp theo .......................................................................146 TÓM TẮT CHƯƠNG 5 ............................................................................................148 KẾT LUẬN ................................................................................................................149 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CỦA TÁC GIẢ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ..........................................................................................................151 TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................152 PHỤ LỤC ...................................................................................................................168
v DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1: Các nhân tố ảnh hưởng tới khả năng tiếp cận vốn ngân hàng/ hoạt động cho vay của ngân hàng ở Việt Nam .....................................................................................19 Bảng 1.2: Tổng hợp nguồn dữ liệu được sử dụng trong các nghiên cứu có liên quan đến đề tài ........................................................................................................................23 Bảng 2.1. Tổng hợp phân loại doanh nghiệp siêu nhỏ tại một số quốc gia...................28 Bảng 2.2: So sánh hoạt động cho vay DNSN và hoạt động tài chính vi mô của NHTM .... 37 Bảng 2.3: Tổng hợp kết quả nghiên cứu về các nhân tố tác động đến hoạt động cho vay DNSN của NHTM .........................................................................................................59 Bảng 3.1: Một số thang đo xu hướng cho vay...............................................................69 Bảng 3.2: Tổng hợp các biến và thang đo .....................................................................75 Bảng 3.3: Tổng hợp các giả thuyết nghiên cứu .............................................................85 Bảng 4.1. Số lượng doanh nghiệp siêu nhỏ Việt Nam đang hoạt động có kết quả sản xuất kinh doanh thời điểm 31/12 ...................................................................................91 Bảng 4.2. Doanh thu thuần và lợi nhuận trước thuế bình quân giai đoạn 2016-2018 và năm 2018 của DNSN Việt Nam ....................................................................................93 Bảng 4.3. Một số chỉ tiêu tài chính cơ bản của DNSN Việt Nam .................................94 Bảng 4.4. Một số chỉ tiêu tài chính của các NHTM Việt Nam .....................................98 Bảng 4.5: Khung pháp lý về hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam ...103 Bảng 4.6: Sản phẩm cho vay DNSN của một số NHTM Việt Nam ...........................107 Bảng 4.7. Thống kê mô tả ...........................................................................................113 Bảng 4.8: Ma trận hệ số tương quan giữa các biến trong mô hình 1 ..........................117 Bảng 4.9: Ma trận hệ số tương quan giữa các biến trong mô hình 2 ..........................118 Bảng 4.10: Hệ số VIF ..................................................................................................119 Bảng 4.11: Kết quả kiểm định Hausman .....................................................................121 Bảng 4.12: Kết quả kiểm định F-Test .........................................................................121 Bảng 4.13: Kiểm định tự tương quan ..........................................................................122 Bảng 4.14: Kiểm định phương sai sai số thay đổi .......................................................123 Bảng 4.15: Kết quả ước lượng mô hình các nhân tố ảnh hưởng tới tăng trưởng dư nợ cho vay DNSN của NHTM .........................................................................................124 Bảng 4.16: Kết quả ước lượng mô hình các nhân tố ảnh hưởng tới xu hướng cho vay DNSN của NHTM .......................................................................................................126 Bảng 5.1: Tổng hợp các kết quả nghiên cứu của mô hình ..........................................131
vi DANH MỤC SƠ ĐỒ, BIỂU ĐỒ Sơ đồ 4.1. Cơ cấu DNSN theo ngành nghề kinh doanh năm 2018 ...............................92 Biểu đồ 4.1. Một số chỉ tiêu tài chính của doanh nghiệp năm 2018 .............................96 Biểu đồ 4.2. Tốc độ tăng trưởng tín dụng của hệ thống NHTM Việt Nam giai đoạn 2011 - 2020 ..................................................................................................................100 Biểu đồ 4.3. Tỷ lệ nợ xấu của hệ thống NHTM Việt Nam giai đoạn 2011 - 2020 .....101 Biểu đồ 4.4. Dư nợ cho vay DNSN của các NHTM ...................................................111
vii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT STT Thuật ngữ Thuật ngữ Tiếng Việt Thuật ngữ Tiếng Anh 1 CAR Hệ số an toàn vốn Capital Adequacy Ratio 2 CIC Trung tâm thông tin tín dụng Credit Information Center 3 CP Chính phủ 4 DN Doanh nghiệp 5 DNSN Doanh nghiệp siêu nhỏ 6 DNNVV Doanh nghiệp nhỏ và vừa 7 ECB Ngân hàng trung ương châu Âu European Central Bank 8 FEM Phương pháp hiệu ứng cố định Fixed Effects Model 9 GDP Tổng thu nhập quốc dân Gross domestic product 10 GMM Mô hình hồi quy moment tổng Generalized Method of quát Moments 11 IMF Quỹ tiền tệ quốc tế International Monetary Fund 12 KH Khách hàng 13 M&A Sáp nhập và mua lại Merger and Acquisition 14 MSME Doanh nghiệp siêu nhỏ, vừa và Micro, Small and Medium nhỏ enterprise 15 NH Ngân hàng Bank 16 NHNN Ngân hàng nhà nước State Bank of Vietnam 17 NHTM Ngân hàng thương mại Commercial bank 18 NHTMCP Ngân hàng thương mại cổ phần Joint Stock Commercial Bank 19 NHTW Ngân hàng trung ương Central Bank 20 QTRRHĐ Quản trị rủi ro hoạt động 21 REM Phương pháp hiệu ứng ngẫu Random Effects Model
viii STT Thuật ngữ Thuật ngữ Tiếng Việt Thuật ngữ Tiếng Anh nhiên 22 ROA Lợi nhuận trên tổng tài sản Return on Assets 23 ROE Lợi nhuận trên vốn chủ sở hữu Return on Equity 24 SME Doanh nghiệp vừa và nhỏ Small and Medium enterprise 25 TCTD Tổ chức tín dụng 26 USD Đồng đô la Mỹ U.S. Dollar 27 VN Việt Nam Vietnam 28 VND Việt Nam đồng Vietnam Dong 29 WB Ngân hàng thế giới World Bank
1 PHẦN MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Ngân hàng thương mại (NHTM) là một kênh dẫn vốn quan trọng trong hệ thống tài chính. Thông qua việc nhận tiền gửi và cho vay, các NHTM đã giúp chuyển giao vốn từ những người tiết kiệm sang những cá nhân, hộ gia đình, doanh nghiệp có nhu cầu về vốn. Cho dù NHTM hiện đại đã mở rộng ra thêm nhiều hoạt động bên ngoài các hoạt động NHTM truyền thống, tuy nhiên, hoạt động cho vay là vẫn là hoạt động kinh doanh quan trọng, đem lại lợi nhuận chính cho các NHTM. Đối tượng cho vay của các NHTM rất đa dạng, từ cá nhân cho đến doanh nghiệp, từ các doanh nghiệp, tập đoàn lớn cho đến các doanh nghiệp vừa, nhỏ và siêu nhỏ. Trong đó đối tượng doanh nghiệp siêu nhỏ là đối tượng chưa nhận được sự quan tâm phù hợp trên cả khía cạnh học thuật và thực tiễn. Thông qua việc tổng quan các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước liên quan đến hoạt động cho vay của NHTM, nghiên cứu nhận thấy có các khoảng trống nghiên cứu cần làm rõ. Trước hết, đã có rất nhiều nghiên cứu trên thế giới nghiên cứu về hoạt động cho vay của NHTM nói chung và hoạt động cho vay tới từng đối tượng cụ thể của NHTM nói riêng. Tuy nhiên rất ít công trình nghiên cứu nghiên cứu về hoạt động cho vay doanh nghiệp siêu nhỏ (DNSN) của các NHTM. Đối tượng DNSN thường được đặt nằm trong tổng thể chung khi nghiên cứu về hoạt động cho vay doanh nghiệp vừa và nhỏ hoặc đặt trong các nghiên cứu về hoạt động tài chính vi mô của NHTM hướng tới mục tiêu xóa đói, giảm nghèo nhiều hơn là mục tiêu vì lợi nhuận. Hơn thế nữa, các nghiên cứu liên quan đến vốn từ NHTM và DNSN chủ yếu là các nghiên cứu tiếp cận theo hướng cầu, tức là nghiên cứu về các vấn đề liên quan đến tiếp cận vốn NHTM của các DNSN, trong khi đó thiếu những nghiên cứu tiếp cận theo hướng cung, tức là các nghiên cứu tiếp cận từ phía NHTM. Những nghiên cứu tiếp cận theo hướng cung chủ yếu nghiên cứu về hoạt động cho vay DNVVN và chưa quan tâm tới những đặc điểm riêng của các DNSN. Ngoài ra, kết quả của các nghiên cứu cũng cho thấy những kết luận trái chiều về tác động của các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của các NHTM, ví dụ nhân tố về quy mô của ngân hàng cũng như mức độ cạnh tranh trên thị trường ngành ngân hàng. Việc tìm ra nhân tố nào tác động, chiều tác động và mức độ tác động của các nhân tố ảnh hưởng trong bối cảnh Việt Nam sẽ đóng góp thêm vào những nghiên cứu trước cũng như giúp đưa ra những khuyến nghị phù hợp với điều kiện cụ thể của Việt Nam. Nghiên cứu với bối cảnh Việt
2 Nam cũng giúp cho kết quả nghiên cứu có nhiều ý nghĩa do Việt Nam có thể đại diện cho các nền kinh tế chuyển đổi, với tốc độ tăng trưởng kinh tế nhanh, nền kinh tế năng động, số lượng DNSN thành lập mới hàng năm rất lớn, các NHTM đóng vai trò chủ đạo trong việc cung ứng vốn trên hệ thống tài chính. Tuy nhiên, mặc dù tại Việt Nam đã có những nghiên cứu đề cập tới hoạt động cho vay DNSN của NHTM, nhưng những nghiên cứu đó hoặc là nghiên cứu mang tính khám phá, nêu ra vấn đề, hoặc là chỉ nghiên cứu về hoạt động cho vay DNSN trong một phạm vi nghiên cứu hẹp, tại một NHTM hoặc một vùng kinh tế nhất định. Hơn thế nữa, những nghiên cứu phân tích hiện trạng cho vay DNSN cũng như nghiên cứu kiểm định các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam hiện nay vẫn còn thiếu. Bên cạnh những khoảng trống về lý luận, việc nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của các NHTM tại Việt Nam là còn việc cần thiết xuất phát từ những yêu cầu thực tiễn. Trên thực tế, tại tất cả các nền kinh tế trên thế giới, DNSN là bộ phận chiếm tỷ lệ lớn nhất trong cơ cấu doanh nghiệp. Thống kê tại Anh cho thấy năm 2020 nước này có 5,7 triệu DNSN, chiếm tới 96% tổng số DN cả nước, tuy nhiên loại hình này chỉ chiếm có 33% tổng số lao động và 21% tổng doanh thu của toàn bộ doanh nghiệp (Ward, 2021). Số lượng DNSN của Ấn Độ cũng chiếm tới 99,4% tổng số doanh nghiệp của nước này trong năm 2020 với hơn 63 triệu doanh nghiệp (Soni, 2020). Còn tại Việt Nam, theo số liệu được công bố trong Sách trắng doanh nghiệp Việt Nam năm 2021 của Bộ Kế hoạch và Đầu tư, tính đến thời điểm ngày 31/12/2019, số lượng doanh nghiệp siêu nhỏ là 449031 doanh nghiệp, chiếm tới hơn 67% tổng số doanh nghiệp trong cả nước. DNSN là bộ phận có tốc độ tăng trưởng nhanh nhất so với các loại hình doanh nghiệp khác. DNSN có vai trò tích cực trong việc tạo công ăn việc làm, tăng nguồn cung hàng hoá, dịch vụ, thúc đẩy tính cạnh tranh trên thị trường, góp phần xóa đói giảm nghèo. Cùng với doanh nghiệp có quy mô nhỏ, doanh nghiệp siêu nhỏ cũng được coi là “động lực của nền kinh tế”. Dựa trên lý thuyết về thông tin bất cân xứng, rất nhiều nghiên cứu đã giải thích rằng các DNSN gặp các vấn đề về lựa chọn đối nghịch và rủi ro đạo đức nhiều hơn so với các doanh nghiệp có quy mô lớn hơn, do đó các DNSN rất khó để huy động được vốn trực tiếp (tài chính trực tiếp). Việc gia tăng vốn của các DN này sẽ dựa chủ yếu vào các tổ chức tài chính trung gian (tài chính gián tiếp), trong đó vốn vay từ các NHTM chiếm vai trò đặc biệt quan trọng, nhất là tại các quốc gia mà vai trò cung cấp vốn của NHTM chiếm vị trí chủ đạo như nền kinh tế Việt Nam (Beck, 2007). Nghiên cứu của de la Torre và cộng sự (2010) tại 12 quốc gia phát triển và đang phát triển cho thấy tất cả các NHTM ở các quốc gia trong nghiên cứu đều đặc biệt quan tâm tới hoạt động cho vay DN nhỏ và
3 DNSN. Các NHTM coi đây là một phân khúc thị trường tiềm năng và tạo ra lợi nhuận cho NHTM. Tuy nhiên bản thân các NHTM hiện nay cũng mới tập trung mạnh phát triển cho vay cho nhóm khách hàng doanh nghiệp vừa và nhỏ, và doanh nghiệp lớn. Mặc dù có một số NHTM đã có những sản phẩm dành riêng cho thị trường nhiều tiềm năng này nhưng khả năng triển khai các sản phẩm đến khách hàng còn hạn chế. Hơn thế nữa, DNSN có những đặc điểm riêng biệt so với các nhóm doanh nghiệp khác, vì vậy hoạt động cho vay dành cho đối tượng khách hàng này cũng phải được nghiên cứu và đưa ra được những điểm riêng phù hợp. Xuất phát từ khoảng trống lý luận và khoảng trống thực nghiệm về các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của các NHTM, luận án tập trung vào việc xác định các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của NHTM và kiểm định tác động của các nhân tố đó, từ đó đưa ra các khuyến nghị phù hợp. Chính vì thế đề tài “Các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay đối với doanh nghiệp siêu nhỏ của các ngân hàng thương mại Việt Nam” được lựa chọn để nghiên cứu. 2. Mục tiêu và câu hỏi nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu tổng quát của luận án nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam. Mục tiêu tổng quan trên được phát triển thành các mục tiêu cụ thể như nhau: ● Tìm hiểu các nhân tố có thể ảnh hưởng đáng kể đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM, trong đó có các nhân tố bao gồm nhân tố vĩ mô và nhân tố thuộc đặc trưng của NHTM. ● Kiểm định tác động của các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam. ● Phân tích và đánh giá thực trạng hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam. ● Khuyến nghị điều chỉnh tác động của các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay đối với DNSN của các NHTM Việt Nam Câu hỏi nghiên cứu Với mục tiêu nghiên cứu như đã nêu trên, luận án phải trả lời các câu hỏi nghiên cứu như sau: - Những nhân tố nào ảnh hưởng đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM?
4 - Những nhân tố nào tác động đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam? Chiều hướng tác động của các nhân tố đó ra sao? - Dựa trên ảnh hưởng của các nhân tố đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM, khuyến nghị nào có thể giúp tăng cường hoạt động cho vay DNSN của các NHTM ở Việt Nam? 3. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu Phạm vi nghiên cứu - Về không gian: tập trung vào các NHTM Việt Nam - Về thời gian: Giai đoạn 2011 – 2020. Đây là giai đoạn nền kinh tế Việt Nam có sự phục hồi và phát triển mạnh mẽ sau giai đoạn khủng hoảng kinh tế tài chính toàn cầu năm 2008 và bất ổn kinh tế Việt Nam 2008 – 2013. Các DNSN phát triển mạnh mẽ hơn về cả số lượng và chất lượng. Đồng thời hoạt động của các NHTM nói riêng và hệ thống tài chính nói chung đã hồi phục ổn định với tình hình tài chính, tỷ lệ nợ xấu được cải thiện đáng kể. Đối tượng nghiên cứu Luận án nghiên cứu về tác động của các nhân tố đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM. Nghiên cứu tập trung chính vào xem xét, phân tích, đánh giá và lượng hóa tác động của các nhân tố vĩ mô và các nhân tố thuộc về đặc điểm của NHTM đến hoạt động cho vay DNSN của các NHTM trong bối cảnh Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020. 4. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp thu thập, xử lý dữ liệu - Các số liệu của NHTM được thu thập trên Báo cáo tài chính đã kiểm toán hàng năm. Các báo cáo này được NHTM lập theo hệ thống chuẩn mực kế toán Việt Nam và công khai theo quy định của pháp luật về công bố thông tin đối với các công ty đại chúng. Ngoài ra số liệu về hoạt động cho vay DNSN của các NHTM được thu thập qua Trung tâm Thông tin tín dụng Quốc gia Việt Nam (CIC) - Số liệu về kinh tế vĩ mô được thu thập từ cơ sở dữ liệu mở của Ngân hàng thế giới World Bank - Các số liệu về DNSN được thu thập từ Điều tra doanh nghiệp thực hiện bởi Tổng cục thống kê Việt Nam qua các năm Phương pháp tổng hợp, xử lý thông tin
5 - Các thông tin, tài liệu thứ cập được sắp xếp theo các nội dung nghiên cứu và phân thành 3 nhóm: tổng quan nghiên cứu, cơ sở lý thuyết, đánh giá thực tiễn. - Các dữ liệu thứ cấp về NHTM và DNSN sẽ được thu thập và phân tích bởi các phần mềm Excel, STATA. - Phương pháp định lượng: nghiên cứu sử dụng mô hình hồi quy tuyến tính đa biến và dữ liệu bảng cho các NHTM ở Việt Nam giai đoạn 2011 – 2020. Nghiên cứu sử dụng các phương pháp ước lượng Pooled OLS, Fixed Effects Method, Random Effects Methods, GMM đối với dữ liệu bảng để kiểm định các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Việt Nam 5. Các đóng góp mới của luận án Dựa trên cách tiếp cận từ phía cung theo Lý thuyết Bất cân xứng thông tin và Lý thuyết Phân bổ tín dụng, luận án đã có những đóng góp mới về mặt lý luận sau đây: Thứ nhất, hoạt động cho vay DNSN của NHTM được rất ít các nghiên cứu xem xét một cách độc lập, chủ yếu các nghiên cứu đặt hoạt động cho vay DNSN trong tổng thể chung khi xem xét về hoạt động cho vay của NHTM, hoặc hoạt động cho vay DNVVN của NHTM. Một số nghiên cứu đề cập riêng tới hoạt động cho vay DNSN nhưng chủ yếu trên giác độ là hoạt động tài chính vi mô của NHTM hoặc là các hoạt động vì mục tiêu xã hội. Luận án nghiên cứu đã tách DNSN thành một nhóm đối tượng cho vay độc lập, phân biệt với các chủ thể khác dựa trên quy mô và đặc điểm của doanh nghiệp, đồng thời xem xét hoạt động cho vay DNSN của các NHTM dưới góc độ là một hoạt động giúp cho các NHTM có thể đạt được mục tiêu lợi nhuận. Thứ hai, luận án đã lựa chọn và điều chỉnh các chỉ tiêu đánh giá hoạt động cho vay DNSN của NHTM. Luận án sử dụng đồng thời hai thước đo là tăng trưởng cho vay DNSN và xu hướng cho vay DNSN. Trong đó tăng trưởng cho vay là thước đo truyền thống được sử dụng trong hầu hết các nghiên cứu để đánh giá hoạt động cho vay của NHTM nói chung. Việc sử dụng thước đo này giúp luận án đánh giá được các nhân tố ảnh hưởng tới sự thay đổi dư nợ cho vay DNSN của các NHTM tại một thời điểm nhất định so với thời điểm trước đó, đồng thời dễ dàng so sánh với các kết quả thực nghiệm của các nghiên cứu trên thế giới liên quan đến hoạt động cho vay nói chung của NHTM, từ đó thấy được sự khác biệt trong tác động của các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN so với hoạt động cho vay nói chung của NHTM. Trong khi đó thước đo xu hướng cho vay DNSN là một thước đo thường được sử dụng trong các nghiên cứu liên quan đến hoạt động cho vay DNVVN. Dựa trên việc tổng quan các nghiên cứu trước, luận án đã chỉ ra nhược điểm của những thang đo đo lường
6 xu hướng cho vay của NHTM đã được sử dụng trong các nghiên cứu trước, và từ đó luận án đề xuất ra một thang đo thích hợp có thể khắc phục được những nhược điểm trên. Việc kết hợp hai thang đo cũng giúp cho luận án có thể đưa ra được những kết quả nghiên cứu đầy đủ các khía cạnh trong hoạt động cho vay DNSN của NHTM. Thứ ba, luận án đã kế thừa và dựa trên các cơ sở lý thuyết phù hợp để đề xuất mô hình nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến hoạt động cho vay DNSN. Hoạt động cho vay DNSN được xem xét trên hai khía cạnh: tốc độ tăng trưởng dư nợ cho vay DNSN và xu hướng cho vay DNSN. Các nhân tố độc lập được đề xuất trong mô hình nghiên cứu được chia thành các nhân tố bên trong NHTM như quy mô, thanh khoản, khả năng sinh lời, huy động vốn, rủi ro tín dụng, mức chịu rủi ro của NHTM; và các nhân tố bên ngoài bao gồm các nhân tố vĩ mô như tăng trưởng kinh tế, lạm phát, lãi suất và nhân tố phản ánh đặc điểm thị trường ngành ngân hàng đo lường qua mức độ tập trung thị trường. Thứ tư, khác với hầu hết các nghiên cứu về hoạt động cho vay DNVVN thường sử dụng dữ liệu từ các cuộc điều tra, khảo sát do các Tổ chức nghiên cứu lớn thực hiện hoặc do tác giả hoặc nhóm tác giả tự tiến hành, luận án sử dụng bộ dữ liệu thứ cấp về hoạt động cho vay DNSN của NHTM. Đây là bộ dữ liệu đầy đủ, cập nhật về hoạt động cho vay DNSN của NHTM Việt Nam với độ tin cậy cao và khoảng thời gian dài nhất so với các dữ liệu đã được sử dụng trong các nghiên cứu trước đó tại Việt Nam. Bộ dữ liệu này khắc phục được nhược điểm về tính đại diện cho tổng thể, mức độ tin cậy và tính rời rạc trong bộ dữ liệu của các nghiên cứu trước đây. Bên cạnh những đóng góp về mặt lý luận, học thuật, luận án đã có một số đóng góp về mặt thực tiễn như sau: Thứ nhất, luận án đã tìm thấy bằng chứng thống kê cho thấy các yếu tố tác động đến tăng trưởng dư nợ cho vay DNSN của NHTM bao gồm cả các yếu tố bên trong NHTM (quy mô ngân hàng, rủi ro tín dụng, huy động vốn) và yếu tố vĩ mô (tăng trưởng kinh tế, lạm phát). Luận án không tìm thấy bằng chứng thống kê cho thấy mức độ tập trung thị trường của ngành ngân hàng có tác động tới tăng trưởng dư nợ cho vay DNSN của NHTM. Thứ hai, luận án đã tìm thấy bằng chứng thống kê cho thấy các yếu tố tác động đến xu hướng cho vay DNSN của NHTM bao gồm cả các yếu tố bên trong NHTM (quy mô ngân hàng, khả năng sinh lời và mức chịu rủi ro của NHTM) và yếu tố thị trường ngành ngân hàng (mức độ tập trung thị trường). Luận án không tìm thấy bằng
7 chứng thống kê cho thấy các nhân tố vĩ mô (GDP, lạm phát, lãi suất) có tác động tới xu hướng cho vay DNSN của NHTM. Thứ ba, dựa trên kết quả nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng tới hoạt động cho vay DNSN của NHTM, tác giả đưa ra một số khuyến nghị dành cho các tổ chức liên quan như NHTM, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam, Chính phủ nhằm giúp các NHTM mở rộng hoạt động cho vay DNSN, đồng thời giúp các DNSN có thể tăng khả năng tiếp cận vốn vay từ các NHTM. 6. Kết cấu của luận án Nội dung luận án gồm có 5 chương: Chương 1: Tổng quan nghiên cứu về hoạt động cho vay DNSN củ NHTM Chương 2: Những vấn đề lý luận cơ bản về hoạt động cho vay DNSN của NHTM và các nhân tố ảnh hưởng Chương 3: Phương pháp nghiên cứu Chương 4: Kết quả nghiên cứu Chương 5: Thảo luận kết quả và khuyến nghị 7. Quy trình nghiên cứu Tiến trình nghiên cứu của luận án được thể hiện trong khung dưới đây:
8
9 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ HOẠT ĐỘNG CHO VAY DOANH NGHIỆP SIÊU NHỎ CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI Trong phần tổng quan nghiên cứu này, tác giả sẽ làm rõ những hướng nghiên cứu chính các tác giả đã thực hiện khi nghiên cứu về vấn đề tiếp cận vốn của doanh nghiệp siêu nhỏ. Hơn thế nữa những cơ sở lý thuyết chính đã được các tác giả sử dụng cũng sẽ được tác giả tổng hợp trong phần này. Ngoài ra phần tổng quan nghiên cứu cũng sẽ giới thiệu những phương pháp nghiên cứu chính mà các tác giả đã sử dụng khi nghiên cứu về vấn đề tiếp cận vốn của doanh nghiệp siêu nhỏ. Đã một số nghiên cứu cả trong và ngoài nước liên quan đến đề tài nghiên cứu. Hướng nghiên cứu của các công trình này khá đa dạng, có thể được chia thành một số hướng nghiên cứu chính như sau: - Nghiên cứu tập trung làm rõ những vấn đề trong hoạt động cho vay DNSN của các NHTM: tiếp cận từ phía cung và tiếp cận từ phía cầu - Nghiên cứu đi vào các nhân tố cụ thể ảnh hưởng đến hoạt động cho vay DNSN: các yếu tố vi mô, vĩ mô, đặc điểm của NHTM, đặc điểm của doanh nghiệp 1.1. Các nghiên cứu nước ngoài 1.1.1. Hướng nghiên cứu về các vấn đề trong hoạt động cho vay DNSN của các NHTM Đối với hướng nghiên cứu này, các nghiên cứu có thể được chia thành 2 nhánh chính: Các nghiên cứu tiếp cận từ phía cung (từ NHTM) hoặc tiếp cận từ phía cầu (khả năng tiếp cận vốn NHTM của các DNSN). Tiếp cận từ phía cầu – Nghiên cứu khả năng tiếp cận vốn NHTM của các DNSN Các công trình nghiên cứu có cách tiếp cận từ phía cầu có thể kể đến các công trình của Schmidt và cộng sự (1987), Asselbergh (2002), Beck (2007), Ganbold (2008), Chong (2010), Stiglitz và Weiss (1981). Các công trình này đã sử dụng lý thuyết về bất cân xứng thông tin, lý thuyết về hạn chế tín dụng, lý thuyết trật tự phân hạng để giải thích cho những đặc điểm về tiếp cận tín dụng của các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Về cơ bản, các nghiên cứu đều có sự thống nhất với nhau rằng các doanh nghiệp nhỏ và vừa rất khó tiếp cận được vốn từ các nguồn chính thức do vấn đề bất cân xứng thông tin, do thể chế chính sách, do quy trình vay vốn và xét duyệt hồ sơ. Tuy nhiên, phần lớn các công trình đều cho thấy sự nhất quán cao trong quan điểm
10 rằng, mặc dù việc tiếp cận khó khăn như vậy, nhưng vốn ngân hàng vẫn là nguồn vốn quan trọng nhất đối với quá trình hình thành và phát triển của các doanh nghiệp nhỏ và vừa. Theo Ganbold (2008) lý do dẫn đến việc các DNSN khó tiếp cận tài chính, trong đó có tiếp cận vốn từ NHTM do một số nguyên nhân sau: (i) Sự sai lệch chính sách trên khu vực tài chính, với sự tồn tại của lãi suất trần và doanh nghiệp nhà nước; (ii) Việc thực hiện các khoản vay nhỏ cho DNSN không hiệu quả do chi phí thực hiện cao; (iii) Khó khăn từ cả phía NHTM lẫn DNSN trong việc áp dụng các công nghệ cho vay mới; (iv) Thông tin không cân xứng do chi phí nhận thông tin từ DNSN cao, các báo cáo tài chính không đồng nhất và thiếu uy tín trên thị trường; (v) Rủi ro hoạt động cao do doanh nghiệp siêu nhỏ dễ dàng chịu tổn thương và có doanh thu biến động; (vi) Khả năng quản trị yếu kém. Berger và Udell (2005) đã đề xuất một khung khái niệm để phân tích các vấn đề về tín dụng của các doanh nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và vừa. Họ cho rằng trong bối cảnh các khoản vay cho các doanh nghiệp siêu nhỏ, nhỏ và vừa, có hai yếu tố ảnh hưởng đến sự sẵn có của các khoản vay và bản chất của cơ sở tín dụng. Thứ nhất, đó là quá trình cho vay bao gồm đến sự kết hợp của nguồn thông tin sơ cấp, các chính sách và thủ tục sàng lọc và bảo lãnh phát hành, cấu trúc hợp đồng cho vay và các cơ chế giám sát đang sử dụng trong hoạt động cho vay. Thứ hai, đó là cơ sở hạ tầng cho vay bao gồm môi trường thông tin bao gồm chất lượng thông tin kế toán, môi trường pháp lý, tư pháp và phá sản, bối cảnh xã hội, môi trường thuế và môi trường pháp lý trong đó các tổ chức tài chính hoạt động tại một quốc gia nhất định. Các chính sách của chính phủ ảnh hưởng đến hoạt động cho vay ở các quốc gia khác nhau, thông qua cơ sở hạ tầng cho vay. Bên cạnh các nghiên cứu mang tính lý thuyết, cũng có nhiều nghiên cứu thực chứng được thực hiện để kiểm chứng các vấn đề trong việc tiếp cận vốn NHTM của các doanh nghiệp nhỏ và vừa, trong đó có DNSN. Các nghiên cứu này được thực hiện ở nhiều quốc gia, với trình độ phát triển kinh tế và đặc điểm văn hoá xã hội đa dạng, đề cập tới nhiều khía cạnh trong việc tiếp cận vốn nói chung và vốn vay NHTM nói riêng của các DN nhỏ và siêu nhỏ. Theo hướng này có thể kể đến các nghiên cứu của Chong (2010), Sharma và Gounder (2012), Schmidt và cộng sự (1987), Singh (2016), Beck (2007). Cụ thể như sau: Việc khó tiếp cận vốn của các DNSN được Chong (2010) lý giải thông qua việc đánh giá khả năng quản lý tín dụng của các DNSN, nhỏ và vừa. Theo tác giả, lý do khiến cho các tổ chức tín dụng thích cho vay tới doanh nghiệp đã được xếp hạng hơn là các doanh nghiệp vừa và nhỏ nằm ở sự khác nhau trong cách thức điều hành của 2