Luận án Tiến sĩ Văn hoá học: Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam, Trung Quốc

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:274

Thêm vào BST

Báo xấu

19
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam, Trung Quốc" được hoàn thành với mục tiêu nhằm nghiên cứu một cách hệ thống về văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam để từ đó tìm hiểu về chức năng và vị thế của văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam dưới sự tác động của bối cảnh kinh tế, chính trị và văn hóa xã hội của địa phương hiện nay.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Văn hoá học: Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam, Trung Quốc

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ZHU SI (CHU TƯ) VĂN HOÁ TÍN NGƯỠNG MA TỔ Ở ĐẢO HẢI NAM, TRUNG QUỐC LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC HÀ NỘI, 2024
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ZHU SI (CHU TƯ) VĂN HOÁ TÍN NGƯỠNG MA TỔ Ở ĐẢO HẢI NAM, TRUNG QUỐC Ngành: Văn hoá học Mã số: 9.22.90.40 LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HÓA HỌC Người hướng dẫn khoa học:PGS.TS. Nguyễn Thị Yên HÀ NỘI, 2024
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án tiến sĩ này là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn của người hướng dẫn khoa học. Nếu có gì sai sót tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm. Tác giả luận án Zhu Si (Chu Tư)
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án “Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam, Trung Quốc”, ngoài nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận được rất nhiều sự giúp đỡ từ các cá nhân và tập thể. Trước hết, tôi xin trân trọng gửi lời cảm ơn đến các thầy cô đã tham gia giảng dạy và gợi ý trong quá trình thực hiện luận án tại khoa Văn hóa học, Học viện Học viện Khoa học xã hội, Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các nhà khoa học đã nhiệt tình đóng góp nhiều ý tưởng cho bản thảo của luận án như PGS.TS Nguyễn Thị Yên, GS.TS Lê Hồng Lý, PGS.TS Nguyễn Thị Phương Châm, PGS.TS Phạm Quỳnh Phương, PGS.TS Đỗ Lan Phương, TS Hoàng Cầm, TS Phan Thị Hoa Lý, PGS.TS Trần Thị Hồng Hạnh, Đỗ Lan Phương. Đặc biệt là PGS.TS Nguyễn Thị Yên đã tận tình chỉ dạy và hướng dẫn tôi thực hiện luận án, cô không những mượn cuốn sách nghiên cứu của mình cho em, mà còn nhờ TS Phan Thị Hoa Lý sao chép những tài liệu liên quan đến đề tài nghiên cứu của em. Suốt 5 năm, sự nghiêm khắc và giúp đỡ của cô với tôi là điều không thể quên. Cảm ơn PGS.TS Nguyễn Thị Phương Châm tận tâm giúp đỡ tôi trong 5 năm, không có sự quan tâm đó, khó mà tưởng tượng được “cuộc đời học thuật” mong manh của tôi lại kiên cường như vậy. GS.TS Lê Hồng Lý, người rất được kính trọng cũng luôn bày tỏ sự quan tâm đến khả năng tôi hoàn thành luận án này. TS Hoàng Cầm, người hiểu biết nhiều lý thuyết về Nhân học, luôn gợi ý về lý thuyết nghiên cứu và cung cấp cho tôi một số thông tin học thuật vô cùng quan trọng. Sự yêu mến của các vị tiền bối này là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy tôi theo đuổi việc học. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến họ qua đây. Tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến các chị học trước như TS Nguyễn Thị Phương, và các chị học sau như Nguyễn Bích Ngọc, cùng các bạn học khác như Hoàng Thị Mai Sa; các bạn Việt Nam tôi quen ở Trung Quốc như TS
Nguyễn Phước Tài, ThS. Đoạn Ngọc Chung, Đại học Hà Môn; ThS. Nguyễn Thị Hiền và Lê Thị Phương Hạnh, Đại học Quảng Tây... đã giúp đỡ tìm kiếm tài liệu, quét hình ảnh và đưa ra góp ý, đóng góp công sức lớn cho việc hoàn thành luận án này. Cảm ơn TS Nguyễn Ngọc Toàn và em Nguyễn Thị Mai Tuyết từ Phòng Hợp tác và Giao lưu Quốc tế của trường đã hỗ trợ tôi trong việc làm thủ tục sang Việt Nam học tập. Đồng thời, tôi xin chân thành cảm ơn thư ký Nguyễn Thị Mai Hương của học viện đã khích lệ và hỗ trợ tôi trong quá trình học tập. Xin cảm ơn Ban giám đốc Học viện Khoa học xã hội và lãnh đạo trường Đại học Sư phạm Hải Nam, Trung Quốc đã tạo điều kiện cho tôi học tập. Cuối cùng, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến bố mẹ và các em đã luôn mong đợi và khuyến khích, giúp tôi có thêm động lực hoàn thành luận án. Tác giả luận án Zhu Si (Chu Tư)
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ TÍN NGƯỠNG MA TỔ Ở TRUNG QUỐC..... 7 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu ............................................................ 7 1.1.1. Các nghiên cứu về tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam ở các nước Đông Nam Á .................................................................................... 7 1.1.2. Các nghiên cứu về tín ngưỡng Ma Tổ ở Trung Quốc trong xã hội đương đại .......................................................................................... 14 1.1.3. Các nghiên cứu về tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam ................. 18 1.1.4 Nhận xét, đánh giá ......................................................................... 26 1.2. Khái niệm và cơ sở lý luận .................................................................... 29 1.2.1 Các khái niệm cơ bản ..................................................................... 29 1.2.2. Cơ sở lý luận ................................................................................. 38 1.3. Khái quát về tín ngưỡng Ma Tổ ở Trung Quốc .................................. 45 1.3.1. Bối cảnh lịch sử và sự hình thành tín ngưỡng Ma Tổ ở Phúc Kiến Trung Quốc .................................................................................... 49 1.3.2. Sự lan tỏa của tín ngưỡng Ma Tổ ở Trung Quốc và trên thế giới ...... 51 Tiểu kết chương 1 .......................................................................................... 56 Chương 2: BỐI CẢNH ĐỊA LÝ, DÂN CƯ, KINH TẾ, VĂN HÓA XÃ HỘI ĐẢO HẢI NAM VÀ TÍN NGƯỠNG MA TỔ Ở ĐẢO HẢI NAM .. 59 2.1. Bối cảnh địa lý, dân cư, kinh tế, văn hóa xã hội đảo Hải Nam .......... 59 2.1.1 Bối cảnh địa lý, dân cư đảo Hải Nam ............................................ 59 2.1.2. Bối cảnh kinh tế, xã hội gắn với các vùng văn hóa đảo Hải Nam ..... 62 2.2. Tổng quan về tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam ............................... 71 2.2.1.Tín ngưỡng Ma Tổ trong tổng thể tín ngưỡng dân gian đảo Hải Nam... 71 2.2.2 Tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam theo diễn trình lịch sử ........... 73
2.2.3. Sự thịnh vượng của tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam thời kỳ Minh, Thanh ............................................................................................ 76 2.2.4. Tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam từ sau giải phóng (1949) đến nay .................................................................................................... 81 2.3. Tín ngưỡng Ma Tổ tại các Hội quán Hải Nam ở các nước Đông Nam Á ............................................................................................................. 87 Tiểu kết chương 2 .......................................................................................... 94 Chương 3: VĂN HOÁ TÍN NGƯỠNG MA TỔ CỦA ĐẢO HẢI NAM TRONG GIAI ĐOẠN HIỆN NAY .............................................................. 96 3.1. Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ trong gia đình .......................................... 96 3.2. Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ của dòng họ Lâm .................................. 104 3.2.1. Về cơ sở thờ tự ............................................................................ 104 3.2.2. Thực hành nghi lễ ....................................................................... 111 3.3. Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ trong cộng đồng .................................... 117 3.3.1. Đền thờ Ma Tổ ............................................................................ 118 3.3.2. Đặc điểm kiến trúc, mỹ thuật và bài trí điện thần ....................... 137 3.3.3. Việc trông coi và quản lý ............................................................ 140 3.3.4. Thực hành nghi lễ thờ cúng Ma Tổ trong cộng đồng ................. 142 Tiểu kết chương 3 ........................................................................................ 153 Chương 4: CHỨC NĂNG, VỊ THẾ CỦA VĂN HOÁ TÍN NGƯỠNG MA TỔ ĐẢO HẢI NAM TRONG BỐI CẢNH ĐƯƠNG ĐẠI VÀ VIỆC BẢO TỒN PHÁT HUY ................................................................... 154 4.1. Chức năng của văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ trong bối cảnh kinh tế, chính trị và văn hóa - xã hội đảo Hải Nam hiện nay ............................... 154 4.1.1. Chức năng đáp ứng nhu cầu bình an ........................................... 154 4.1.2. Chức năng đáp ứng nhu cầu phát triển kinh tế ........................... 160 4.1.3. Chức năng cố kết gia đình, dòng tộc, cộng đồng........................ 164
4.2. Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ trong chính sách phát triển văn hóa xã hội, kinh tế, chính trị của đảo Hải Nam hiện nay ............................... 170 4.2.1. Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ với chính sách bảo tồn phát huy di sản văn hóa dân tộc ............................................................................... 170 4.2.2. Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ với chính sách phát triển kinh tế du lịch 172 4.2.3. Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ với chính sách đối ngoại ................ 176 4.3. Một số vấn đề liên quan đến bảo tồn, phát huy văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam hiện nay ............................................... 178 Tiểu kết chương 4 ........................................................................................ 183 KẾT LUẬN .................................................................................................. 184 DANH MỤC BÀI BÁO LIÊN QUAN LUẬN ÁN .................................... 189 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 190 PHỤ LỤC ..................................................................................................... 227
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT AL: Âm lịch Cb: Chủ biên GS: Giáo Sư HN: Hà Nội NCS: Nghiên cứu sinh Nxb.: Nhà xuất bản PGS: Phó giáo sư T/c: Tạp chí Tp.: Thành phố TS: Tiến sỹ Ttr: Thị trấn UNESCO: Tổ chức Văn hóa, Giáo dục, Khoa học Liên hợp quốc VHLKHXH: Viện Hàn lâm Khoa học xã hội
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Đảo Hải Nam còn được gọi là Quỳnh Châu, Quỳnh Nhai, gọi tắt là “Quỳnh”, nằm ở phía Nam Trung Quốc, có diện tích lục địa là 35.4 nghìn km², trong đó diện tích biển chiếm khoảng 2 triệu Km2, đường ven biển dài 3,743.56 km, tài nguyên ngư nghiệp đa dạng, phong phú. Dân cư trên đảo khoảng 10.081.232 người, chủ yếu sinh sống vào các nghề chính như ngư nghiệp, nông nghiệp và du lịch. Đây là hòn đảo với vị trí địa lý có nhiều nét đặc biệt và xã hội mang tính chất mở, thoáng hơn so với các vùng khác trong cả nước. Đảo Hải Nam, với vị thế đặc biệt cả về địa lý lẫn văn hóa, đã trở thành nơi gặp gỡ và giao lưu trong đó tín ngưỡng Ma Tổ nổi bật như một phần quan trọng trong văn hóa tâm linh của người dân nơi đây. Sự kết hợp của các yếu tố từ người di cư và người địa phương đã tạo nên một văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ đặc sắc, phản ánh sự hoà quyện giữa truyền thống và sự thích nghi với môi trường sống mới. Điều này cho thấy sự cần thiết phải nghiên cứu để hiểu rõ cách thức văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ được cấu thành và duy trì trong cộng đồng Hải Nam hiện đại, đặc biệt là trong bối cảnh kinh tế, chính trị và xã hội đang biến đổi mạnh mẽ. Tính cấp thiết của đề tài còn nằm ở việc tín ngưỡng Ma Tổ không chỉ là phản ánh đời sống tâm linh, mà còn thể hiện sự đoàn kết cộng đồng, giáo dục truyền thống và là nguồn cảm hứng cho sự phát triển du lịch tâm linh, mang lại lợi ích kinh tế cho địa phương. Đồng thời, việc nghiên cứu và hiểu biết sâu sắc về văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ giúp định hình bản sắc văn hóa dân tộc trong bối cảnh toàn cầu hóa, đảm bảo sự gìn giữ và phát triển bền vững của di sản văn hóa phi vật thể này. Nghiên cứu này sẽ giải đáp hai câu hỏi chính: Thứ nhất, văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam được cấu thành từ những yếu tố cơ bản nào và 1
cách thức thực hành của người dân đương đại ra sao; Thứ hai, chức năng và vị thế của văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ dưới sự ảnh hưởng của bối cảnh kinh tế, chính trị, văn hóa - xã hội của địa phương hiện nay như thế nào. Sự hiểu biết sâu sắc về những yếu tố này sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện về văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ tại Hải Nam, đồng thời góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa tâm linh này trong xã hội hiện đại. Với những lý do khoa học và thực tiễn như vậy, tôi chọn đề tài nghiên cứu về “Văn hoá tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam, Trung Quốc” làm đề tài luận án Tiến sĩ, chuyên ngành Văn hoá học. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án 2.1. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu một cách hệ thống về văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam để từ đó tìm hiểu về chức năng và vị thế của văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam dưới sự tác động của bối cảnh kinh tế, chính trị và văn hóa xã hội của địa phương hiện nay. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục đích nghiên cứu trên, luận án đặt ra những nhiệm vụ nghiên cứu chính sau đây: - Nghiên cứu, tìm hiểu sự hình thành, lan tỏa văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam trong sự mối liên hệ với bối cảnh địa lý, dân cư, văn hóa biển ở Hải Nam và với các nước có biển trong khu vực Đông Nam Á. - Nghiên cứu, tìm hiểu văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam trong diễn trình lịch sử, những thăng trầm và sự hồi sinh trong giai đoạn từ sau cải cách mở cửa (1978) cho đến hiện nay. - Khảo sát, nghiên cứu văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam trong giai đoạn hiện nay, từ đó chỉ ra sự đa dạng, phong phú của thực hành văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ gắn với nhu cầu của người dân cũng như sự tác động từ các chủ trương, chính sách của chính quyền địa phương. 2
- Phân tích, bàn luận về chức năng đáp ứng các nhu cầu của người dân hiện nay cùng những yếu tố đặc trưng trong văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ cũng như tính cách của người dân trên đảo Hải Nam. 3.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của luận án 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài này là văn hoá tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam Trung Quốc ở ba cấp độ gia đình, dòng họ, cộng đồng thông qua thiết chế thờ tự (như bàn thờ, đền, miếu thờ) cùng các thực hành nghi lễ và phong tục tập quán liên quan. 3.2. Phạm vi nghiên cứu + Phạm vi thời gian nghiên cứu tư liệu thứ cấp: Nghiên cứu tín ngưỡng Ma Tổ gắn với các di tích đền thờ Ma Tổ tại đảo Hải Nam từ thời Tống đến nay. + Phạm vi địa bàn khảo sát, nghiên cứu: Khu vực ven biển phía đông và phía tây đảo Hải Nam nơi có truyền thống tôn thờ Ma Tổ gắn với các ngôi đền thờ nổi tiếng hiện vẫn tồn tại. + Phạm vi thời gian đi điền dã, khảo sát tư liệu: từ năm 2019 đến nay là thời gian Nghiên cứu sinh bắt đầu thực hiện luận án. + Về nội dung: Luận án nghiên cứu văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam trong giai đoạn hiện nay, từ đó chỉ ra sự đa dạng, phong phú của thực hành văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ gắn với nhu cầu của người dân cũng như sự tác động từ các chủ trương, chính sách của chính quyền địa phương. 4. Phương pháp nghiên cứu Luận án tiếp cận phương pháp nghiên cứu chuyên ngành văn hoá học và phương pháp nghiên cứu liên ngành Khoa học xã hội. Trong luận án này, tôi chủ yếu sử dụng phương pháp nghiên cứu định tính, gồm các phương pháp cụ thể sau: - Phương pháp tiếp cận nghiên cứu liên ngành Khoa học xã hội: Đây được coi là phương pháp kết hợp nghiên cứu của nhiều ngành liên quan như: Văn hoá dân gian, Dân tộc học, Xã hội học, Tôn giáo học, Nghệ 3
thuật học… Tôi sử dụng phương pháp này để tìm hiểu, phân tích, lý giải một cách khoa học về văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ với tư cách là một loại hình văn hóa tín ngưỡng dân gian mang đậm tính nguyên hợp gắn với lịch sử lâu dài vùng đất, trong quá trình hình thành, phát triển đã có sự giao lưu tiếp biến tích hợp các giá trị văn hóa truyền thống mang đậm sắc thái địa phương, khu vực, đồng thời trong bối cảnh đương đại lại chủ động tiếp nhận các yếu tố mới mang tính thời đại. - Phương pháp phân tích tài liệu Đọc và xử lý tài liệu từ các sách, báo, tạp chí, tập san và các báo cáo kết quả của các chương trình, dự án nghiên tại Trung Quốc và các nước khác. Đặc biệt là những tài liệu liên quan đến Ma Tổ của đảo Hải Nam và các nước Đông Nam Á như Việt Nam, Thái Lan, Singapore... - Phương pháp khảo sát điền dã dân tộc học Phương pháp này bao gồm các thao tác: ghi chép, ghi hình, ghi âm, phỏng vấn hồi cố, quan sát, tham dự, phỏng vấn sâu v.v…Đây là phương pháp được sử dụng phổ biến trong nghiên cứu văn hoá học. Trước hết bằng phương pháp định tính tác giả đến thực địa trải nghiệm cuộc sống của cư dân địa phương và quan sát tham dự các hoạt động thờ cúng trong cuộc sống hàng ngày của họ. Trong quá trình đó, tôi kết hợp thao tác quan sát tham dự, mô tả: cùng tham dự, quay phim, chụp ảnh, qua đó có thể quan sát và mô tả một cách tỉ mỉ, chi tiết tất cả các hành vi, hành động thực hành các nghi lễ và bối cảnh mà các hiện tượng văn hoá đó diễn ra. Đồng thời, chúng tôi vận dụng phương pháp phỏng vấn sâu, phỏng vấn hồi cố, nhất là những người am hiểu về văn hoá tín ngưỡng Ma Tổ như Trưởng ban quản lý di tích, thủ nhang trông coi đền... để tìm hiểu kỹ hơn về lịch sử các ngôi đền. Tác giả cũng đã đến khảo sát Tổ miếu thờ Ma Tổ và tham dự các nghi lễ tế cúng. Đồng thời gặp gỡ trao đổi với một số nhân viên phụ trách và những chuyên gia nghiên cứu để tìm hiểu thêm quá trình truyền 4
bá của tín ngưỡng Ma Tổ từ Phúc Kiến sang đảo Hải Nam. Việc tác giả tiến hành điền dã các đền Ma Tổ tại đảo Hải Nam, vừa là để xác nhận số lượng ghi trong cổ tích, đồng thời cũng là để điền dã thực tế, tìm hiểu về quan hệ người Hoa và sự truyền bá văn hoá từ đảo Hải Nam sang Đông Nam Á. Thời gian qua đã tiến hành được 23 lần đợt khảo sát, đến những nơi có đền Ma Tổ như thành phố Hải Khẩu, Tam Á, Quỳnh Hải, Vạn Ninh, Lăng Thủy v.v..., khảo sát được 15 ngôi đền, dự được 8 buổi lễ hội, gặp gỡ phỏng vấn được 46 người tương quan. Việc tiến hành khảo sát đúng vào thời điểm dịch Covid bùng phát (từ năm 2020 đến năm 2023) nên một số ngôi đền hoãn không tổ chức lễ hội (như đền Ma Tổ ở làng La Mã thị trấn Cửu Sở huyện Lạc Đông) nên không tham dự được lễ hội, một số lễ hội phải thực hiện bằng phương pháp hồi cố hoặc sử dụng các tài liệu thứ cấp. - Phương pháp so sánh Trong khi thực hiện đề tài, luận án sẽ kết hợp so sánh để tìm hiểu về sự biến đổi của văn hoá tín ngưỡng Ma Tổ sau khi truyền bá từ Phúc Kiến sang đảo Hải Nam và các nước Đông Nam Á, đặc biệt là so sánh tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam với người Hoa đảo Hải Nam ở Việt Nam. 5. Đóng góp mới về khoa học của luận án Luận án là công trình nghiên cứu một cách hệ thống về văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam từ góc nhìn văn hóa học, đặc biệt tập trung vào giai đoạn hiện nay. Qua đó đóng góp một nghiên cứu về sự phục hồi phát triển văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ trong đời sống người dân ở đảo Hải Nam trong mối liên hệ với bối cảnh chính trị kinh tế xã hội và văn hóa đảo Hải Nam hiện nay. 6.Ý nghĩa lý luận và ý nghĩa thực tiễn của luận án 6.1.Về mặt lý luận Luận án góp phần làm sáng tỏ hơn về hướng tiếp cận văn hóa học trong nghiên cứu tín ngưỡng thờ Ma Tổ ở đảo Hải Nam; Chỉ ra các chiều cạnh văn 5
hóa của thực hành tín ngưỡng thờ Ma Tổ ở đảo Hải Nam; Khẳng định giao lưu, tiếp biến văn hóa như một đặc trưng quan trọng trong tín ngưỡng thờ Ma Tổ của người Hải Nam; Qua đó, bàn luận về chức năng, vị thế và tính đa dạng của thực hành tín ngưỡng thờ Ma Tổ trong cuộc sống đương đại. 6.2. Về mặt thực tiễn Luận án đóng góp thêm nguồn tư liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu, giảng dạy về văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ giữa Trung Quốc và Việt Nam, qua đó góp phần làm phong phú thêm sự hiểu biết về văn hóa tín ngưỡng dân gian của hai nước. Bên cạnh đó cũng là tài liệu tham khảo cho các nhà quản lý, hoạch định chính sách trong việc tìm hiểu chức năng, vị thế của văn hóa tín ngưỡng nói chung, văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ nói riêng trong bối cảnh xã hội đương đại. 7. Cấu trúc của luận án Ngoài phần mở đầu, nội dung, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, danh mục bài báo và phụ lục, luận án được cấu trúc trong 4 chương: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý luận và khái quát tín ngưỡng Ma Tổ ở Trung Quốc Chương 2: Bối cảnh địa lý, dân cư, kinh tế, văn hóa xã hội đảo Hải Nam và tín ngưỡng Ma Tổ ở đảo Hải Nam Chương 3: Văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam trong giai đoạn hiện nay Chương 4: Chức năng, vị thế văn hóa tín ngưỡng Ma Tổ đảo Hải Nam trong bối cảnh đương đại và việc bảo tồn phát huy 6
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ KHÁI QUÁT VỀ TÍN NGƯỠNG MA TỔ Ở TRUNG QUỐC 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Các nghiên cứu về tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam ở các nước Đông Nam Á Trên thế giới, sáu trên bảy lục địa có sự tồn tại của đền Ma Tổ và kho lưu trữ di sản văn hoá phi vật thể của Ma Tổ được phân bố rõ ràng ở nhiều quốc gia khác nhau như ở châu Á: Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Ấn Độ, Việt Nam, Campuchia, Thái Lan, Myanmar, Singapore, Malaysia, Indonesia, Brunei, Philippines...; châu Âu: Anh, Pháp, Đan Mạch...; Bắc Mỹ: Canada, Hoa Kỳ, Mexico...; Nam Mỹ: Brazil, Argentina...; châu Phi: Nam Phi, Mauritius...; châu Đại Dương: Úc, New Zealand... Việc nghiên cứu về văn hoá tín ngưỡng Ma Tổ liên quan đến nhiều ngành học như Tôn giáo học, Xã hội học, Lịch sử học, Chính trị học, Văn học, Nghệ thuật học, Địa Lý học, Kiến trúc học, Truyền bá học, Quản lý học, Thể dục học, Y học... Trên thế giới có các quốc gia như Nhật Bản, Hàn Quốc, Việt Nam, Malaysia, Mỹ, Úc, Pháp, Ý... nghiên cứu về văn hoá tín ngưỡng Ma Tổ. Chúng ta biết rằng, “Đảo Hải Nam là quê hương Hoa kiều nổi tiếng tại Trung Quốc, Hoa kiều Hải Nam xuất hiện sớm nhất từ thời nhà Tống. Đời nhà Minh, nhiều thuyền triều cúng của các nước Nam Dương qua Quỳnh Châu đến Quảng Châu và nơi khác. Khi cư dân nội địa Trung Quốc di cư vào đảo Hải Nam, có một số người Trung Quốc từ Hải Nam chuyển sang Nam Dương, tức là lịch sử di dân của vùng Đông Nam Á đương đại”[153]. Trong nội dung này tôi tập trung giới thiệu về việc nghiên cứu văn hoá tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam ở các nước Đông Nam Á có cùng khu vực địa lý với hòn đảo này như Việt Nam, Malaysia, Singapore, Thái Lan v.v... 7
- Các nghiên cứu về Ma Tổ của đảo Hải Nam ở Việt Nam Tín ngưỡng Ma Tổ truyền bá sang Việt Nam vào đầu thế kỷ XVII theo bước chân di dân của người Hoa, vì vậy khi nhắc đến nghiên cứu về tín ngưỡng Ma Tổ của Việt Nam thì không thể không đề cập đến người Hoa. Có nhiều học giả như Phan An, Ngô Hưng Đan, Chế Thị Hồng Hoa, Trần Kinh Hòa, Trần Hồng Liên, Lê Hồng Lý, Phan Thị Hoa Lý, Nguyễn Xuân Hương, Nguyễn Ngọc Thơ, Nguyễn Thị Thanh Xuyên... đã có nhiều nghiên cứu về tín ngưỡng Ma Tổ (ở Việt Nam gọi Ma Tổ là bà Thiên Hậu), tuy nhiên những nghiên cứu liên quan đến nhóm người Hoa gốc Hải Nam thì rất ít, xin tóm lược như sau: Nguyễn Thị Thanh Xuyên trong bài “Tín ngưỡng Thiên Hậu ở quận 5 thành phố Hồ Chí Minh” có nhắc đến Người Mân Nam (nam Phúc Kiến) và Hải Nam thích gọi bà là Đại Mẫu hoặc Ma Tổ (Mazu) [21, tr.21]. Nguyễn Ngọc Thơ có nhiều bài viết về tín ngưỡng này, ví dụ như bài “Văn hóa Bách Việt vùng Lĩnh Nam trong quan hệ với văn hóa truyền thống ở Việt Nam” [16], “Tìm hiểu lễ vía Thiên Hậu Thánh Mẫu ở cộng đồng ngư dân sông đốc” [19], “Tín ngưỡng Thiên Hậu vùng Tây Nam Bộ” [ 17]... Đặc biệt, tác giả Nguyễn Ngọc Thơ đã xuất bản cuốn sách Tín ngưỡng Thiên Hậu vùng Tây Nam Bộ, trong đó có đề cập đến tín ngưỡng Thiên Hậu ở vùng đất Hải Nam. Tác giả cho rằng: “Tín ngưỡng Thiên Hậu xuất phát từ Hoa Nam (bao gồm Hải Nam), Trung Quốc , được truyền bá đến Tây Nam Bộ trong quá trình di dân, tín ngưỡng Thiên Hậu của người Hoa đã không ngừng giải kiến tạo một phần nội hàm và ý nghĩa biểu trưng của mình để trở nên tương thích hơn với các cộng đồng tín ngưỡng mới (Việt, Khmer v.v.), đồng thời cũng trải qua quá trình tăng quyền văn hoá và chuyển dịch trọng tâm nhu cầu văn hoá để gia tăng tính thiêng của tín ngưỡng - yếu tố bảo đảm tính bền vững của truyền thống tín ngưỡng dân gian và khẳng nhận bản sắc tộc người”[17tr.7]. 8
Tác giả Phan Thị Hoa Lý trong sách Tín ngưỡng thờ Thiên Hậu ở Việt Nam dựa vào lý thuyết tiếp biến văn hoá và phương pháp điền dã, kết hợp với dữ liệu lịch sử đã giới thiệu về tín ngưỡng Thiên Hậu của người Hoa gốc Hải Nam ở ở Tp.Hồ Chí Minh, Huế và Hội An về mặt kiến trúc (đền thờ), lịch sử truyền bá của tín ngưỡng Ma Tổ, lễ hội thờ cúng và đặc điểm sùng bái của họ. Theo nhận định của tác giả này thì nhìn chung, nghi lễ thờ cúng Thiên Hậu của người gốc Hoa Hải Nam ở Việt Nam đa phần là giống nhau, đều thờ cúng ở Hội quán với tổ tiên, cái khác ở đây là về kiến trúc, càng đi xuống phía Nam thì các kiến trúc và nghi lễ cùng lễ vật thờ cúng càng hoàn chỉnh hơn (giống với kiến trúc, nghi lễ đền thờ Ma Tổ của Trung Quốc hơn). Cụ thể là ở miền Bắc kiến trúc đền thờ với màu xám, màu trắng làm chủ đạo trong khi kiến trúc ở miền Nam nhiều màu sắc đa dạng hơn như cam, đỏ... giống với vùng Hoa Nam Trung Quốc. Ngoài ra, lễ vật thờ cúng của mỗi vùng cũng có chút khác biệt, ví dụ như ở phố Hiến, những đồ thờ cúng tương tự như thờ Tứ Phủ như xôi, trầu, oản, mâm ngũ quả... còn ở miền Nam thì có bánh bao chay, bí đao, đậu phụ, cà chua, cà rốt... và cả hải sản, rất giống với vùng Hoa Nam Trung Quốc, nghĩa là bảo tồn bản sắc Ma Tổ Trung Quốc rõ nét hơn so với ở miền Bắc[8]. Lý Thiên Tích (Trung Quốc) trong bài viết “Một nghiên cứu sơ bộ về niềm tin Ma Tổ của người Hoa tại Việt Nam--lấy Đền Thiên Hậu Hội quán Tuệ Thành của Thành phố Hồ Chí Minh là ví dụ”, vừa phân tích hai bia ký trong hội quán, vừa miêu tả tình hình truyền bá của tín ngưỡng Ma Tổ của người Hoa tại Việt Nam. Sau đó, trần thuật về việc xây dựng, biến đổi và chức năng của đền Thiên Hậu tại Hội Quán Tuệ Thành. Cuối cùng, tác giả cho rằng đền Thiên Hậu đó đã trở thành một di tích văn hoá và lịch sử của Việt Nam, điều này tiết lộ rằng niềm tin Ma Tổ của người Hoa ở Việt Nam đã được dung hòa vào văn hoá địa phương [108]. 9
- Các nghiên cứu về tín ngưỡng Ma Tổ của đảo Hải Nam ở Malaysia Cũng Lý Thiên Tích trong bài viết “Nhìn nhận về tín ngưỡng Ma Tổ của người Hoa và Hoa kiều tại Malaysia” có giới thiệu qua tình hình truyền bá của tín ngưỡng Ma Tổ tại Malaysia, sau đó phân tích ra ba đặc điểm, là: (1) Đền Ma Tổ được liên kết chặt chẽ với hội quán; (2) Tín ngưỡng Ma Tổ thờ cúng tổ tiên tương tác với nhau; (3) Người Hoa gốc Hải Nam luôn luôn thờ cúng Ma Tổ với Thủy Vĩ Thánh Nương và 108 Huynh Đệ Công [104]. Thạch Thương Kim (Trung Quốc) trong bài “Điều tra về tín ngưỡng dân gian của người Hoa gốc Hải Nam tại Malaysia” có nhắc đến, các vị thần chính trong tín ngưỡng dân gian của người Hoa gốc Hải Nam tại Malaysia bao gồm Thiên Hậu, Thủy Vĩ Thánh Nương, Huynh Đệ Công, Tiển Phu Nhân.... Ở Malaysia, việc thờ thần biển dần dần mất tục xưa, trở thành một tiêu chí để phân biệt nhóm phương ngôn Hải Nam, nên tín ngưỡng dân gian của người Hoa gốc Hải Nam tại Malaysia có tính hỗn hợp, bao dung và thậm chí là tùy tiện [157]. Lưu Xuân Yến (Trung Quốc) trong bài “Đặc điểm của tín ngưỡng Ma Tổ của người Hoa tại Penang Malaysia - lấy ngôi đền Thiên hậu Hội quán Hải Nam tại Penang làm ví dụ”, tác giả dùng phương pháp điều tra điền dã và phân tích trường hợp cá biệt, vừa miêu tả kỹ về lịch sử, nhân khẩu của người hoa tại Penang, vừa giải thích mối quan hệ chặt chẽ giữa người Hoa tại Penang và tín ngưỡng Ma Tổ. Bên cạnh đó, tác giả đã tóm tắt được đặc điểm tín ngưỡng Ma Tổ của người Hoa tại Malaysia như luôn luôn liên quan đến tộc người, người dự đa phần theo tông tộc mà tế cúng, khác với đặc điểm của Ma Tổ Mi Châu, Phủ Điền, Phúc Kiến [137]. Lâm Hi (Trung Quốc) trong bài “Bàn về đền Ma Tổ và giáo dục tiếng Hoa của Malaysia” đề cập giáo dục tiếng Hoa tại Malaysia quá phát triển, vì sao có thể phát triển như vậy? Một là do sự cố gắng và ủng hộ của những 10
người Hoa đã có thành tựu và địa vị trong xã hội Malaysia; hai là sự hỗ trợ mạnh mẽ của đền Ma Tổ [130]. Lý Hùng Chi (Trung Quốc) trong cuốn “Tổng quan đền Thiên Hậu tại Malaysia” có nhắc đến người thờ cúng Thiên Hậu Thánh Mẫu nhiều nhất là người Phúc Kiến, sau đó là người Hải Nam. Ở Malaysia có nhiều đền Thiên Hậu Cung, trong đó Thiên Hậu Cung Lạc Thánh Lĩnh của hội quán Hải Nam tại Tuyết Long là đền nổi tiếng nhất. Đền này xây dựng vào năm 1889 và trùng tu vào năm 1960 và năm 1989, vì lịch sử lâu dài và kiến trúc tinh tế mà ngôi đền này trở thành điểm du lịch nổi tiếng của Kuala Lumpur. Hình như tín ngưỡng Thiên Hậu (cũng gọi là Ma Tổ) được phổ biến trong người Hoa tại Malaysia [115]. - Các nghiên cứu về Ma Tổ của đảo Hải Nam ở Singapore Yen Ching-hwang (Úc) trong cuốn A Social History of the Chinese in Singapore and Malay (Lịch sử xã hội của người Hoa tại Singapore và Malay) cho rằng tín ngưỡng Ma Tổ là một trong những tín ngưỡng được Hoa kiều tin tưởng trong xã hội lịch sử Malaysia và Singapore [38]. Tăng Linh (Trung Quốc) trong bài “Thần Minh” trong ranh giới của cộng đồng: Một nghiên cứu về tín ngưỡng Ma Tổ của Singapore vào thời đại di dân” cho biết tín ngưỡng Ma Tổ là một phần quan trọng của cuộc sống tôn giáo người Hoa tại Singapore. Sau khi dựa trên sự phân tích về tài liệu lịch sử và so sánh hình thái Ma Tổ địa phương và Ma Tổ của Mẫn Việt (bao gồm Hải Nam) phát hiện ra, tín ngưỡng Ma Tổ Singapore chủ yếu có ý nghĩa đoàn kết tộc người, nên mang đậm sắc thái cộng đồng hóa [167]. Tăng Vĩ (Trung Quốc) trong bài viết “Nghiên cứu về sự truyền bá và bản địa hoá văn hoá Ma Tổ tại Singapore” có viết, sau khi tín ngưỡng Ma Tổ không ngừng phân linh (bao gồm trường hợp phân linh từ đảo Hải Nam) sang nước ngoài, trong đó có Singapore. Vì vậy, tác giả tập trung trình bày về quá trình truyền bá và bản địa hoá của tín ngưỡng Ma Tổ tại Singapore, qua đó 11