Luận văn Thạc sĩ Chính sách công: Thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:90

Thêm vào BST

Báo xấu

49
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, thực tiễn về thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, luận văn đề xuất các giải pháp tăng cường hiệu quả thực hiện chính sách này trong thời gian tới. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Chính sách công: Thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HỒNG HẠNH THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BA VÌ, THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ CHÍNH SÁCH CÔNG HÀ NỘI, 2020
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ HỒNG HẠNH THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BA VÌ, THÀNH PHỐ HÀ NỘI Ngành: Chính sánh công Mã số: 8 34 04 02 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN THỦY LAN HÀ NỘI, 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan rằng số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là hoàn toàn trung thực và không trùng lặp với các đề tài khác trong cùng lĩnh vực. Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm về lời cam đoan này. Học viên Nguyễn Thị Hồng Hạnh
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCHBẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN .................................................................................... 9 1.1. Lý luận về chính sách bảo hiểm, bảo hiểm xã hội tự nguyện ................. 9 1.2. Thực hiện chính sách công và chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện. 17 Chương 2. THỰC TRẠNG THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BA VÌ, THÀNH PHỐ HÀ NỘI .................................................................................................................. 34 2.1. Khái quát đặc điểm kinh tế - xã hội và tình hình hoạt động của Bảo hiểm xã hội huyện Ba Vì ............................................................................. 34 2.2. Nội dung thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì ................................................................................................. 41 2.3. Đánh giá chung về thực trạng nghiên cứu ............................................ 55 Chương 3. MỘT SỐ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG HIỆU QUẢ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN BA VÌ, THÀNH PHỐ HÀ NỘI ....................................................... 61 3.1. Bối cảnh và định hướng thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì ................................................................. 61 3.2. Giải pháp tăng cường hiệu quả thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì ................................................................. 63 3.3. Kiến nghị ............................................................................................... 74 KẾT LUẬN ..................................................................................................... 76 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BHXH Bảo hiểm xã hội BHYT Bảo hiểm y tế Tp. Thành phố UBND Uỷ ban nhân dân
DANH MỤC BẢNG, BIỂU, HÌNH VẼ Bảng 2.1. Tốc độ tăng trưởng kinh tế huyện Ba Vì giai đoạn2015- 2019 34 Bảng 2.2. Tình hình lao động và việc làm huyện Ba Vì........................... 36 Bảng 2.3. Số người tham gia BHXH tự nguyện giai đoạn 2015 - 2019 huyện Ba Vì .............................................................................................. 40 Bảng 2.4. Chi BHXH tự nguyện giai đoạn 2015 - 2019 .......................... 41 Bảng 2.5. Kết quả khảo sát bộ máy tổ chức thực hiện ............................. 44 chính sách BHXH tự nguyện .................................................................... 44 Bảng 2.6. Kết quả khảo sát về công tác xây dựng kế hoạch thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì ........................... 46 Bảng 2.7. Kết quả khảo sát về công tác phổ biến, tuyên truyền chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì ............................................. 47 Bảng 2.8. Kết quả khảo sát về hoạt động duy trì chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì.............................................................. 51 Hình 1.1. BHXH và BHXH tự nguyện ..................................................... 10 Hình 2.1. Thu nhập bình quân đầu người huyện Ba Vì giai đoạn 2015 - 2019 ........................................................................................................... 37 Hình 2.2. Sơ đồ bộ máy BHXH huyện Ba Vì .......................................... 43
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Dưới sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước, thời gian qua đã mang lại những thành tựu to lớn đối với sự phát triển kinh tế xã hội của đất nước. Tuy nhiên, cuộc sống của người dân vẫn còn gặp nhiều khó khăn đặc biệt là dân cư khu vực nông thôn, miền núi thu nhập thấp, việc làm không ổn định, hoạt động sản xuất phụ thuộc nhiều vào điều kiện tự nhiên, chịu nhiều rủi ro do thiên tai. Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một trong những chính sách trụ cột về an sinh xã hội của Đảng và Nhà nước ta. BHXH tự nguyện là một phần của luật BHXH có hiệu lực thi hành từ 01/01/2008. Luật BHXH sửa đổi năm 2014, có hiệu lực thực hiện từ 01/01/2016. Sau gần 13 năm thực hiện, thì tính đến hết tháng 6/2019, cả nước có 295.000 người tham gia BHXH tự nguyện. Nhiều địa phương thực hiện tốt công tác phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện nhưcác tỉnh: Điện Biên, Quảng Bình, Cao Bằng, Hải Dương, Thừa Thiên - Huế, Ninh Bình...Trong đó, tỉnh Hải Dương đang đứng đầu cả nước với 10.870 người tăng mới…Tuy nhiên, hiện có khoảng hơn 40 địa phương khác giảm đối tượng tham gia BHXH tự nguyện so với năm 2017. Huyện Ba Vì, nằm ở phía Tây của thành phố Hà Nội có diện tích 424km2, dân số 291.226 người,gồm 3 dân tộc chính là Kinh, Mường, Dao. Địa hình huyện có nhiều rừng núi cao, các dân tộc sinh sống đan xen trên từng địa bàn. Trong những năm qua, huyện Ba Vì đã có nhiều cố gắng trong phát triển kinh tế xã hội, tìm kiếm cơ hội việc làm cho người dân, từng bước quan tâm chăm lo đến đời sống của người dân lao động như bước đầu có những chính sách hỗ trợ người lao động tham gia BHXH, Bảo hiểm y tế... góp phần từng bước ổn định tình hình an sinh xã hội ở địa phương. Tuy nhiên, do kinh tế phát triển chưa đồng đều trong địa bàn toàn huyện, một số vùng núi cao còn gặp rất nhiều khó khăn từ hạ tầng cơ sở vật chất, đến việc làm nên thu 1
nhập của người dân còn rất thấp vì thế việc thực hiện BHXH cho người lao động trên địa bàn huyện đặc biệt là phát triển BHXH tự nguyện còn chưa hữu hiệu. Nhiều năm qua, tốc độ gia tăng đối tượng tham gia BHXH tự nguyện đều rất thấp, chỉ bằng chưa đến một nửa chỉ tiêu kế hoạch ban đầu, người dân thờ ơ với chính sách BHXH tự nguyện, nên nguyên tắc chung của BHXH là số đông bù số ít sẽ khó có thể thực hiện được. Vì thế đề tài “Thực hiện chính sách bảo hiểm xãhội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội” có tính cấp thiết nhằm nghiên cứu nội dung, các biện pháp tổ chức thực hiện góp phần đề xuất một số giải pháp nhằm hoàn thiện thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Đã có nhiều nghiên cứu viết về đề tài này, có thể kể đến như: Tác giả Lưu Bích Ngọc với đề tài khoa học, “Người lao động với BHXH tự nguyện”[29]. được thực hiện với mục đích tìm hiểu nhu cầu, khả năng tham gia của người lao động đối với hình thức BHXH tự nguyện cũng như thái độ, mong muốn của chính bản thân người lao động đối với phương thức tham gia, đóng góp và cơ chế hưởng chế độ bảo hiểm sau này. Tuy nhiên nghiên cứu của tác giả mang tính tổng thể, chưa đề cập đến các chính sách về BHXH tự nguyện đặc biệt là đối với các vùng có điều kiện khó khăn như huyện Ba Vì. Luận văn thạc sỹ của tác giả Lê Thị Thu Hương đã nghiên cứu đề tài:“BHXH tự nguyện, một số vấn đề lý luận và thực tiễn áp dụng” [28] đã đề cập những quy định của BHXH tự nguyện, các văn bản pháp luật và thực tế áp dụng những quy định pháp luật vào các quan hệ bảo hiểm cụ thể, đưa ra được một số giải pháp nhằm đáp ứng các quan hệ pháp luật BHXH tự nguyện. Tuy nhiên tác giả chưa đưa ra được những chính sách cụ thể để phát triển BHXH tự nguyện nhất là các địa bàn miền núi. 2
Với đề tài khoa học “Cơ sở lý luận về việc thực hiện các loại hình BHXH tự nguyện ở Việt Nam” [34] tác giả Nguyễn Tiến Phú đã đi sâu nghiên cứu những vấn đề lý luận, làm cơ sở khoa học cho việc thực hiện loại hình BHXH tự nguyện ở Việt Nam, tuy nhiên vấn đề về nội dung, hình thức, cách thức tổ chức quản lý quá trìnhphát triển loại hình BHXH tự nguyện tại Việt Nam nói chung cũng như tại một địa phương nói riêng chưa được đề cập nhiều. Tác giả Trương Thị Phượng với luận văn thạc sĩ: “Các nhân tố ảnh hưởng đến ý định tham gia BHXH tự nguyện của người lao động khu vực phi chính thức tại tỉnh Phú Yên” [35], đã nghiên cứu đã tiến hành đánh giá một cách tổng quan về thực trạng tình hình lao động hoạt động trong khu vực phi chính thức cũng như tình hình thực hiện chính sách BHXH tự nguyện cho người lao động ở Phú Yên. Tác giả cũng chỉ ra các nhân tố ảnh hưởng đến ý định tham gia BHXH tự nguyện của người lao động ở khu vực phi chính thức của tỉnh. Với đề tài khoa học cấp tỉnh của Nghệ An, tác giả Trần Quốc Toàn và Lê Trường Giang với nghiên cứu:“Các giải pháp thực hiện BHXH tự nguyện đối với lao động thuộc khu vực nông, ngư và tiểu thủ công nghiệp” [40], đãnghiên cứu đề xuất mở rộng mạng lưới và loại hình BHXH theo xu hướng hiện nay. Nhóm tác giả đã nghiên cứu, tổng hợp và hệ thống hoá những vấn đề lý luận khoa học về BHXH tự nguyện như nguyên tắc đoàn kết, tương trợ giữa những người tham gia BHXH tự nguyện và vai trò của Nhà nước trong việc hỗ trợ quỹ và bảo toàn, phát triển quỹ BHXH tự nguyện. Đồng thời các tác giả cũng đi sâu nghiên cứu đặc điểm lao động hoạt động trong lĩnh vực tiêu thụ sản phẩm nông nghiệp, thủy sản và tiểu thủ công nghiệp để đánh giá khả năng tham gia BHXH của người lao động, làm cơ sở cho các nhà hoạch định chính sách nghiên cứu, xây dựng cơ chế, chính sách. 3
Cùng nghiên cứu về BHXH tự nguyện tại tỉnh Nghệ An, Luận văn Thạc sĩ của tác giả Trần Văn Kiệm (2017) “Thực hiện pháp luật về BHXH tự nguyện - Qua thực tiễn tỉnh Nghệ An” [30], đã phân tích được những vấn đề lý luận cơ bản về BHXH tự nguyện; phân tích và đánh giá được thực trạng pháp luật về BHXH tự nguyện tại Việt Nam hiện nay để đề xuất một số giải pháp phát triển BHXH tự nguyện đối với người lao động trên địa bàn tỉnh Nghệ An. Trên cơ sở kết hợp lý thuyết và thực tiễn thông qua điều tra khảo sát đối tượng cán bộ nhân viên làm việc tại BHXH tỉnh và đối tượng người lao động đã tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn tỉnh,tác giả Nguyễn Văn Thao (2016) với nghiên cứu “Phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn tỉnh Nghệ An đến năm 2020” [42] đã hệ thống khung lý thuyết về các loại hình dịch vụ BHXH tự nguyện và đề xuất vận dụng hỗn hợp các chính sách này để phát triển đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn tỉnh Nghệ An như:(1) Quản lý chặt chẽ đối tượng tham gia BHXH tự nguyện; (2) Điều chỉnh mức đóng góp, hình thức đóng góp phù hợp với từng đối tượng tham gia, từng ngành nghề cụ thể; (3) Cải cách thủ tục hành chính và nâng cao năng lực quản lý, cũng như tinh thần trách nhiệm đội ngũ cán bộ của BHXH tỉnh Nghệ An; (4) Tăng cường công tác tuyên truyền về chính sách BHXH tự nguyện bằng mọi phương tiện truyền thông. Tác giả Đặng Thị Hoa, Vi Tú Linh (2018) với nghiên cứu “Thực hiện chính sách bảo hiệm xã hội, bảo hiểm y tế ở huyện Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ” [27], đã đi sâu nghiên cứu việc thực hiện chính sách BHXH, BHYT ở huyện Thanh Ba, tỉnh Phú Thọ thông quan các hoạt động đóng BHXH, hoạt động cấp sổ BHXH và thẻ y tế cũng như hoạt động chi trả BHXH. Tuy nhiên, việc hệ thống hóa các vấn đề lý luận liên quan đến thực hiện chính sách công hiện nay chưa được nhóm tác giả đề cập, phân tích làm rõ. 4
Tóm lại, có thể nói đã có một số nghiên cứu về thực hiện chính sách BHXH tự nguyện, tuy nhiên do phạm vi nghiên cứu hay cách tiếp cận nên các tác giả hoặc đi sâu vào nghiên cứu các lý luận chung về BHXH tự nguyện ở tầm vĩ mô hoặc ở một địa phương khác với những điều kiện địa lý, môi trường, kinh tế xã hội khác nhau nên khó có thể áp dụng cho một địa bàn nhiều khó khăn như huyện Ba Vì. Một số các nghiên cứu khác lại tiếp cận vấn đề BHXH tự nguyện dưới góc nhìn về kinh tế nói chung(lợi nhuận, lợi ích…) mà chưa đặt vấn đề BHXH tự nguyện trong cái nhìn tổng thể của các chính sách công nên các đề xuất giải pháp chưa toàn diện. Chính vì thế vấn đề Thực hiện chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội vẫn là khoảng trống cần tiếp tục được nghiên cứu để làm sáng tỏ. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận, thực tiễn về thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, đề xuất các giải pháp tăng cường hiệu quả thực hiện chính sách này trong thời gian tới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Hệ thống hoá và làm rõ những vấn đề lý luận về thực hiện chính sách BHXH tự nguyện. - Phân tích, đánh giá thực trạng thực hiệnchính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội giai đoạn 2015-2019, chỉ ra những mặt đã làm được, còn hạn chế, phân tích nguyên nhân. - Đề xuất một số giải pháp tăng cường thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội cho thời gian tới (năm 2025 và những năm tiếp theo). 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5
4.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài: Thực hiện chính sách BHXH tự nguyện tại huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội dưới góc độ khoa học chính sách công. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Về nội dung: Thực hiện chính sách BHXH tự nguyện Về không gian: Huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội Về thời gian: Từ năm 2015 đến năm 2019 5. Cơ sởlýluận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Luận văn được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác- Lênin, đường lối chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước về chính sách BHXH và BHXH tự nguyện. Luận văn cũng kế thừa các công trình nghiên cứu đã được công bố liên quan đến đề tài. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng tổng hợp các phương pháp nghiên cứu khác nhau, trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể bao gồm: - Phương pháp nghiên cứu tài liệu: Nhằm làm rõ cơ sở lý luận của nội dung và các hình thức BHXH tự nguyện đồng thời kế thừa các kết quả nghiên cứu đã có để tổng kết kinh nghiệm và rút ra bài học cho vấn đề nghiên cứu. - Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi để thu thập thêm các thông tin về thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội nhằm làm rõ thực trạng thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội. Đề tài thực hiện hoạt động khảo sát thông qua bảng hỏi (Phụ lục), hướng đến các đối tượng là cán bộ quản lý (BHXH huyện Ba Vì), các cộng tác viên (Bưu điện huyện Ba Vì, hội viên, đoàn viên các tổ chức đoàn thể, xã 6
hội...) và các đối tượng tham gia BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì. Tác giả đã tiến hành khảo sát với nhiều đối tượng khác nhau với số phiếu phát ra là 380, số phiếu thu về là 344 trong đó các đối tượng gồm: Các cán bộ xã, huyện 78 phiếu; các đại lý thu và cộng tác viên 94 phiếu; Người dân tham gia BHXH tự nguyện 172 phiếu tại các xã, thị trấn: Cam Thượng, Cổ Đô, Phú Cường, Tản Lĩnh, Tòng Bạt, Vật Lại và thị trấn Tây Đằng. - Phương pháp thống kê, phân tích tổng hợp và so sánh đối chứng: Luận văn sử dụng số liệu thống kê thứ cấp của phòng tài chính huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội và các số liệu sơ cấp qua điều tra khảo sát, kết hợp với phân tích tỷ lệ và so sánh đối chứng để đánh giá thực trạng, rút ra những mặt đã làm được, những mặt còn tồn tại, đồng thời làm rõ các nguyên nhân chủ quan, khách quan. - Phương pháp phân tích chính sách tổng hợp: Trên cơ sở khung lý thuyết phân tích thực trạng, luận văn làm rõ bối cảnh trong nước, của địa phương tác động đến thực hiện chính sách BHXH tự nguyện nói chung cũng như đến thực hiện chính sách BHXH tự nguyện tại huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội nói riêng để đề xuất các giải pháp hoàn thiện. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn 6.1. Ý nghĩa lý luận Luận văn góp phần bổ sung các lý luận về thực hiện chính sách BHXH tự nguyện nói chung và ở địa phương nói riêng. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Luận văn làm rõ thực trạng thực hiện chính sách BHXH tự nguyệntrên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội, phân tích, đánh giá, rút ra các vấn đề cần quan tâm và đề xuất các giải pháp tăng cường thực thi chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội cho thời gian tới. 7. Kết cấu của luận văn 7
Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục, danh mục các chữ viết tắt, danh mục các hình và bảng, danh mục tài liệu tham khảo; luận văn được bố cục theo 03 chương sau: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn về thực hiện chính sách BHXH tự nguyện Chương 2: Thực trạng thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội Chương 3: Một số giải pháp nhằm tăng cường thực hiện chính sách BHXH tự nguyện trên địa bàn huyện Ba Vì, thành phố Hà Nội 8
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BẢO HIỂM XÃ HỘI TỰ NGUYỆN 1.1. Lý luận về chính sách bảo hiểm, bảo hiểm xã hội tự nguyện 1.1.1. Khái niệm, phân loại và đặc điểm của bảo hiểm xã hội tự nguyện 1.1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội tự nguyện BHXH ra đời, tồn tại và phát triển là một tất yếu khách quan cùng với sự phát triển của xã hội loài người. Hiện nay, qua nhiều tài liệu và qua thực tế, có nhiều cách hiểu khác nhau về BHXH. Theo khái niệm quy định tại Khoản 1 Điều 3 Luật BHXH, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2014): “BHXH là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ BHXH”[38]. Từ các khái niệm trên ta thấy, BHXH có thể được thực hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, phụ thuộc vào điều kiện kinh tế xã hội và quá trình phát triển của mỗi nước, nhưng tựu trung lại có hai loại hình cơ bản của BHXH là: BHXH theo hình thức bắt buộc và BHXH theo hình thức tự nguyện. BHXH bắt buộc là loại bảo hiểm đươc người sử dụng lao động và người lao động có nghĩa vụ đóng góp vào quĩ BHXH. Còn BHXH tự nguyện là loại hình mà người lao động tự nguyện tham gia. Như vậy về bản chất, BHXH tự nguyện chính là một loại hình của BHXH nói chung, bởi vậy nó mang trong mình đầy đủ bản chất của BHXH. Ta có thể biểu diễn như sau: 9
Bảo hiểm xãhội Bảo hiểm xã Bảo hiểm xã hội bắt buộc hội tự nguyện Nguồn: Tác giả nghiên cứu và tổng hợp Hình 1.1.BHXH và BHXH tự nguyện Theo Quy định tại Khoản 3 điều 3 Luật BHXH, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2014): “BHXH tự nguyện là loại hình BHXH mà người lao động tự nguyện tham gia, được lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình để hưởng BHXH”[38]. Từ các nghiên cứu trên ta có thể phân biệt BHXH bắt buộc với BHXH tự nguyện như sau: + BHXH bắt buộc là người lao động tham gia hợp đồng lao động với chủ sử dụng lao động (tổ chức hoặc cá nhân). BHXH tự nguyện là lao động tự do, tự mình tham gia đóng BHXH tự nguyện. + Phí BHXH bắt buộc bao gồm người lao động đóng một phần, người sử dụng lao động đóng một phần. BHXH tự nguyện phải tự đóng 100% phí (tuy nhiên hiện naydo chính sách khuyến khích, Nhà nước vẫn đang hỗ trợ phần một phần kinh phí nhỏ cho một số các đối tượng đóng BHXH tự nguyện từ 2018 trở đi). + BHXH bắt buộc hiện nay có 5 chế độ: Ốm đau, thai sản, tai nạn lao động bằng nghề nghiệp, hưu trí, tử tuất. BHXH tự nguyện có hai chế độ: hưu trí, tử tuất. 10
+ Phương thức đóng BHXH bắt buộc là theo tháng, có trường hợp đặc biệt theo ngành sản xuất kinh doanh của đơn vị sử dụng lao động thì họ có thể đóng theo quý, theo 6 tháng. BHXH tự nguyện, người lao động có thể đóng theo tháng, theo quý, cả năm hoặc đóng một lần cho nhiều năm sau đó. Đặc biệt người tham gia BHXH tự nguyện đủ tuổi nghỉ hưu nhưng thời gian đóng BHXH tự nguyện đủ từ 10 năm trở lên thì được đóng mỗi lần tiền gốc, tiền lãi để đủ tối thiếu 20 năm đóng BHXH tự nguyện để hưởng chế độ hưu BHXH. 1.1.1.2. Phân loại bảo hiểm xã hội tự nguyện Hiện nay các nước trên thế giới đang áp dụng thực hiện hai loại hình BHXH tự nguyện, đó là: - BHXH tự nguyện áp dụng cho bất cứ người lao động nào tự nguyện tham gia theo các chế độ của chính sách BHXH. - BHXH tự nguyện áp dụng như là một hình thức BHXH bổ sung cho BHXH bắt buộc (ví dụ BHXH hưu trí bổ sung là loại hình BHXH tự nguyện được thực hiện trên cơ sở nền tảng của BHXH bắt buộc. Điểm mấu chốt trong thực hiện hình thức BHXH này là những người tham gia BHXH bắt buộc có mức thu nhập cao có thể tham gia BHXH hưu trí bổ sung tự nguyện để có mức trợ cấp cao hơn khi về hưu. Đối tượng tham gia BHXH hưu trí bổ sung là những người lao động và doanh nghiệp đăng ký tham gia BHXH bắt buộc tự nguyện đóng góp phần thu nhập của mình vào quỹ BHXH theo chế độ tự nguyện. Do dựa trên nền tảng là BHXH bắt buộc nên độ tuổi quy định được nhận trợ cấp hưu trí bổ sung cũng trùng với độ tuổi nhận trợ cấp hưu trí theo quy định trong BHXH bắt buộc. Chính vì vậy, khi nghỉ hưu bên cạnh trợ cấp hưu trí theo BHXH bắt buộc người tham gia BHXH hưu trí bổ sung còn được nhận một khoản trợ cấp hưu trí bổ sung tự nguyện. Theo cơ chế tự nguyện nên trong điều kiện hưởng của loại hình bảo hiểm này không quy định thời gian tối thiểu tham gia BHXH như khi tham gia BHXH bắt buộc. Song cũng 11
như BHXH bắt buộc mức trợ cấp hưu trí bổ sung tự nguyện phụ thuộc vào thời gian tham gia đóng góp bảo hiểm hưu trí bổ sung tự nguyện và thu nhập trung bình hàng tháng trên mức thu nhập quy định được quyền tham gia BHXH bổ sung tự nguyện. Chính vì vậy mức sống của người về hưu nói chung có phần được đảm bảo hơn. 1.1.1.3. Đặc điểm của bảo hiểm xã hội tự nguyện Thứ nhất, việc tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện dựa vào ý chí của người tham gia. Do tính chất tự nguyện của BHXH nên Nhà nước không bắt buộc người lao động tham gia. Khi không thuộc đối tượng tham gia BHXH bắt buộc, người lao động từ đủ 15 tuổi trở lên có thể tham gia hoặc không tham gia BHXH tự nguyện. Thứ hai, người tham gia được lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phí. Người tham gia BHXH một lần đóng 22% mức thu nhập tháng do người tham gia BHXH tự nguyện lựa chọn thấp nhất bằng mức chuẩn hộ nghèo của khu vực nông thôn theo quy định của Thủ tướng Chính phủ và cao nhất bằng 20 lần mức lương cơ sở tại thời điểm đóng. Thứ ba, đối với một số đối tượng được (nghèo) Nhà nước có hỗ trợ một phần tiền đóng bảo hiểm xã hội. Kinh phí hỗ trợ phụ thuộc vào chính sách chế độ do Nhà nước ban hành tại từng thời điểm. Thứ tư, người tham gia BHXH tự nguyện được hưởng chế độ hưu trí và chế độ tử tuất. Người tham gia bảo hiểm xã hội tự nguyện khi đủ 60 tuổi đối với nam; 55 tuổi đối với nữ và đủ 20 năm đóng bảo hiểm xã hội trở lên thì được hưởng lương hưu. Đối với chế độ tử tuất của người tham gia bảo hiểm xã hội tự 12
nguyện thì được cơ quan bảo hiểm xã hội tự nguyện giải quyết hưởng trợ cấp mai táng, trợ cấp tuất theo quy định. 1.1.2. Khái niệm, mục đích và vai trò của chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện 1.1.2.1. Khái niệm chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện Chính sách công là thể hiện cụ thể của những chủ trương, quan điểm, định hướng của Đảng và Nhà nước về phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Từ các phân tích trên, dưới góc độ khoa học chính sách công có thể đưa ra khái niệm về chính sách BHXH tự nguyện như sau: “Chính sách BHXH tự nguyện là tổng hợp các chủ trương, quan điểm, quyết định có liên quan của Nhà nước về hoạt động BHXH tự nguyện với mục tiêu, giải pháp nhằm bảo đảm an sinh xã hội, quyền và lợi ích của người dân khi tham gia BHXH tự nguyện”. 1.1.2.2. Mục đíchchính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện Thứ nhất, góp phần xây dựng hệ thống an sinh xã hội ngày càng vững mạnh đáp ứng tốt nhu cầu của xã hội. Giảm thiểu cho ngân sách nhà nước một khoản tiền nhất định để hỗ trợ cho người có thu nhập thấp hàng năm khi họ về già, họ vẫn có thu nhập để đảm bảo cuộc sống. Thứ hai, giúp cho những người lao động làm nghề tự do có thể tham gia và thụ hưởng các chế độ BHXH đem lại cho người lao động có thể nhận lương hưu hàng tháng khi về già. Thứ ba, tạo điều kiện cho người lao động chưa đủ điều kiện nhận lương hưu hàng tháng có thể tiếp tục tham gia BHXH tự nguyện cho đủ điều kiện để hưởng lương hưu hàng tháng. 1.1.2.3. Vai trò chính sách bảo hiểm xã hội tự nguyện BHXH trong đó có BHXH tự nguyện là trụ cột của hệ thống an sinh xã hội, việc thực hiện hiệu quả pháp luật BHXH tự nguyện đóng vai trò vô cùng 13
quan trọng, trong hệ thống chính sách pháp luật về xã hội, do đó việc hoàn thiện chính sách BHXH tự nguyện có vai trò quan trọng trong việc góp phần làm cho xã hội ổn định. Nghị quyết Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ XI, khẳng định:“Bảo đảm an sinh xã hội, tiếp tục sửa đổi, hoàn thiện hệ thống BHXH, BHYT, BHXH tự nguyện trợ giúp và cứu trợ xã hội đa dạng, linh hoạt có khả năng bảo vệ, giúp đỡ mọi thành viên trong xã hội, nhất là những đối tượng yếu thế, dễ bị tổn thương, vượt qua khó khăn hoặc các rủi ro trong cuộc sống”[19]. Ở Việt Nam chính sách BHXH, trong đó BHXH tự nguyện là một bộ phận quan trọng của chính sách xã hội, giúp nhà nước điều tiết mối quan hệ giữa chính sách kinh tế - xã hội trên phương diện quy mô, bảo đảm cho nền kinh tế liên tục phát triển và ổn định xã hội. Trong hoạt động BHXH nhà nước tiến hành xây dựng nhiều chính sách, chế độ, tổ chức triển khai, giám sát, thực hiện tốt quyền và nghĩa vụ của người tham gia BHXH tự nguyện mà không phải chính từ ngân sách nhà nước (NSNN) cho lĩnh vực này. BHXH tự nguyện là một nhu cầu khách quan trong xã hội hiện đại. Vai trò của thực hiện pháp luật BHXH tự nguyện trong hệ thống chính sách và pháp luật về xã hội được thể hiện ở những nội dung sau: - Thực hiện hiện tốt pháp luật BHXH tự nguyện góp phần ổn định cuộc sống cho người lao động khi hết tuổi lao động hoặc không có khả năng lao động. Với hình thức đóng vào quỹ hưu trí, tử tuất và hưởng chế độ hưu trí khi về già, đây là một bước tiến lớn trong thực hiện chính sách an sinh xã hội, không chỉ tham gia vào các quan hệ lao động mới được đóng BHXH mà lao động tự do cũng được hưởng lương hưu khi hết tuổi lao động. - Thực hiện pháp luật BHXH tự nguyện góp phần ổn định và nâng cao chất lượng lao động, đảm bảo sự bình đẳng, vị thế xã hội của người lao động trong các thành phần kinh tế khác nhau thúc đẩy sản xuất phát triển. 14