Luận văn Thạc sĩ Giáo dục học: Thiết kế và sử dụng E-book dạy học chương “Dao động cơ” Vật lý 12 chương trình chuẩn giúp học sinh tự học và ôn tập

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:101

Thêm vào BST

Báo xấu

127
lượt xem 16
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mời các bạn tham khảo Luận văn Thạc sĩ Giáo dục học: Thiết kế và sử dụng E-book dạy học chương “Dao động cơ” Vật lý 12 chương trình chuẩn giúp học sinh tự học và ôn tập sau đây để nắm bắt những nội dung về phân tích nội dung chương “Dao động cơ” sách giáo khoa vật lý 12 chương trình chuẩn; đề xuất về phương tiện tự học thông qua e-book.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Giáo dục học: Thiết kế và sử dụng E-book dạy học chương “Dao động cơ” Vật lý 12 chương trình chuẩn giúp học sinh tự học và ôn tập

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Văn Hạnh THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG E-BOOK DẠY HỌC CHƯƠNG “DAO ĐỘNG CƠ”-VẬT LÝ 12 CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN GIÚP HỌC SINH TỰ HỌC VÀ ÔN TẬP LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2013
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Văn Hạnh THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG E-BOOK DẠY HỌC CHƯƠNG “DAO ĐỘNG CƠ”-VẬT LÝ 12 CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN GIÚP HỌC SINH TỰ HỌC VÀ ÔN TẬP Chuyên ngành : LL&PP dạy học bộ môn Vật lí Mã số : 60 14 01 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. PHAN GIA ANH VŨ Thành phố Hồ Chí Minh – 2013
LỜI CAM ĐOAN VÀ CẢM ƠN Tôi xin cam đoan nội dung luận văn là kết quả quá trình nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tế của bản thân từ đó bắt tay vào xây dựng và thực hiện đề tài có thông qua quá trình thực nghiệm kiểm chứng một cách nghiêm túc và trung thực. Nội dung đề tài là thiết kế và sử dụng e-book dạy học chương “Dao động cơ” Vật lý 12- Chương trình chuẩn giúp học sinh tự học và ôn tập. Tôi xin cam đoan đề tài này chưa được thực hiện trước đây. Trong quá trình làm luận văn, tôi đã nhận được sự động viên và hỗ trợ từ gia đình, bạn bè, thầy cô trong nhà trường. Thông qua luận văn, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành và sâu sắc đến: - Gia đình luôn ủng hộ và giúp đỡ mọi mặt cho tôi. - TS. Phan Gia Anh Vũ đã nhiệt tình hướng dẫn, giúp đỡ, chỉnh sửa và góp ý giúp tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. - Quý thầy cô giáo khoa Vật lý và phòng Sau đại học trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí. - Ban giám hiệu và quý thầy cô giáo tổ Vật lý trường THPT Phước Vĩnh cũng như thầy cô dạy Vật lý ở một số trường THPT thuộc tỉnh Bình Dương đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực nghiệm sư phạm. - Các bạn học viên lớp Lý luận và Phương pháp dạy học Vật lý K22 đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình làm luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn! Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 9 năm 2013 Nguyễn Văn Hạnh 1
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN VÀ CẢM ƠN ................................................................................ 1 MỤC LỤC .................................................................................................................... 2 CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN .......................................................... 5 MỞ ĐẦU....................................................................................................................... 6 1. Lý do chọn đề tài và thực trạng ..................................................................................... 6 2. Mục đích của đề tài ......................................................................................................... 8 3. Nhiệm vụ nghiên cứu ...................................................................................................... 8 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................................. 9 5. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................... 9 6. Giả thuyết khoa học ...................................................................................................... 10 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN .............................................................................. 11 1.1. Tổng quan về phương pháp dạy học theo xu hướng tích cực ................................ 11 1.1.1. Các đặc trưng của dạy học tích cực ....................................................................... 12 1.1.2. Các yếu tố tác động trong phương pháp dạy học tích cực .................................... 15 1.1.3. Thuận lợi và khó khăn của phương pháp dạy học tích cực ................................... 16 1.2. Tổng quan về tự học và hoạt động ôn tập củng cố ................................................. 17 1.2.1. Tổng quan về tự học .............................................................................................. 17 1.2.2. Tổng quan về hoạt động ôn tập củng cố ............................................................... 21 1.3. Tổng quan về kiểm tra đánh giá ............................................................................... 30 1.3.1. Khái niệm chung về đánh giá ................................................................................ 30 1.3.2. Vai trò của kiểm tra, đánh giá ............................................................................... 31 1.3.3. Các phương pháp đánh giá .................................................................................... 33 CHƯƠNG 2: XÂY DỰNG E-BOOK DẠY HỌC CHƯƠNG “DAO ĐỘNG CƠ” – VẬT LÝ LỚP 12 (CHƯƠNG TRÌNH CHUẨN) GIÚP HỌC SINH TỰ HỌC VÀ ÔN TẬP ............................................................................................................... 42 2.1. Phân tích nội dung chương “Dao động cơ” sách giáo khoa vật lý 12 chương trình chuẩn .................................................................................................................................. 42 2.1.1. Đặc điểm của chương “dao động cơ”.................................................................... 42 2.1.2. Phân phối chương trình và mục tiêu của từng bài học .......................................... 43 2.1.3. Tầm quan trọng của chương .................................................................................. 46 2.1.4. Sơ đồ cấu trúc nội dung kiến thức của chương “Dao động cơ” Vật lý 12 – chương trình chuẩn ....................................................................................................................... 47 2.1.5. Một số sai lầm của học sinh khi học chương “dao động cơ” – Vật lý 12- chương trình chuẩn ....................................................................................................................... 47 2
2.2. Đề xuất hình thức tự học tự ôn tập và phương pháp ôn tập ................................. 49 2.2.1.Ôn tập thông qua việc hệ thống hoá-tóm tắt lại bài học......................................... 49 2.2.2. Ôn tập thông qua việc xây dựng đồ thị (Graph) .................................................... 50 2.2.3. Ôn tập thông qua việc trả lời các câu hỏi ôn tập dạng tự luận .............................. 51 2.2.4. Ôn tập thông qua việc làm bài tập luyện tập ......................................................... 52 2.3. Đề xuất về phương tiện tự học thông qua e-book ................................................... 52 2.3.1.Về nội dung ............................................................................................................ 53 2.3.2. Về hình thức .......................................................................................................... 54 2.3.3.Về phương pháp ..................................................................................................... 54 2.4. Biên soạn cơ sở dữ liệu .............................................................................................. 55 2.4.1. Hệ thống - tóm tắt kiến thức sau mỗi bài học theo phân phối chương trình của chương “dao động cơ” ..................................................................................................... 55 2.4.2. Các dạng toán và phương pháp giải từng dạng toán ............................................. 55 2.4.3. Đề ôn luyện cho mức độ thi tốt nghiệp - Đề ôn luyện cho mức độ thi đại học, cao đẳng ................................................................................................................................. 56 2.4.4. Lựa chọn công cụ xây dựng e-book ...................................................................... 56 2.5. Xây dựng e-book ........................................................................................................ 58 2.5.1. Xây dựng giao diện và tương tác .......................................................................... 58 2.5.2. Xây dựng nội dung ................................................................................................ 59 CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM............................................................ 67 3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm .................................................. 67 3.1.1. Mục đích ................................................................................................................ 67 3.1.2. Nhiệm vụ ............................................................................................................... 67 3.2. Xây dựng mô hình thực nghiệm-lựa chọn đối tượng và nội dung thực nghiệm .. 68 3.2.1. Xây dựng mô hình thực nghiệm ............................................................................ 68 3.2.2. Lựa chọn đối tượng và nội dung thực nghiệm định tính ....................................... 69 3.2.3. Lựa chọn đối tượng và nội dung thực nghiệm định lượng.................................... 69 3.3. Tổ chức thực nghiệm sư phạm ................................................................................. 71 3.3.1. Quy trình thực nghiệm sư phạm ............................................................................ 71 3.3.2. Kết quả định lượng ................................................................................................ 71 3.4. Phân tích-đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm ................................................. 74 3.4.1. Về mặt định tính: thông qua quan sát, phiếu điều tra............................................ 74 3.4.2. Về mặt định lượng ................................................................................................. 78 KẾT LUẬN ................................................................................................................ 89 TÀI LIỆU THAM KHẢO ........................................................................................ 91 3
PHỤ LỤC ................................................................................................................... 93 4
CÁC CHỮ VIẾT TẮT TRONG LUẬN VĂN CNTT : Công nghệ thông tin ĐC : Đối chứng GV : Giáo viên HS : Học sinh TN : Thực nghiệm THPT : Trung học phổ thông 5
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài và thực trạng Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và truyền thông trong những năm gần đây đã tác động vào hầu hết các lĩnh vực, làm thay đổi rất lớn đến đời sống kinh tế xã hội. Do đó, Đảng và Nhà nước ta luôn quan tâm đến vấn đề ứng dụng công nghệ thông tin trong tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, đặc biệt là giáo dục. Để hòa nhập với tốc độ phát triển của nền khoa học kĩ thuật trên thế giới, sự nghiệp giáo dục cũng phải nhanh chóng đổi mới nhằm tạo ra những con người có đủ kiến thức, năng lực trí tuệ sáng tạo và phẩm chất đạo đức tốt. Một trong những trọng tâm của việc đổi mới phương pháp dạy học trong nhà trường THPT là phát huy tính tích cực và khả năng tự học của học sinh. Trong luật Giáo dục (2005), Điều 28.2 nêu rõ: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của HS; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”. Để thực hiện điều này, giáo viên cần phải áp dụng những phương pháp và hình thức dạy học thích hợp, bên cạnh đó cần cung cấp cho HS những công cụ tự học có hiệu quả. Bởi lẽ, tự học là một giải pháp khoa học giúp giải quyết mâu thuẫn giữa khối lượng kiến thức, kĩ năng cần phải có với quĩ thời gian học tập ít ỏi ở trường. Để đáp ứng việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tự lực, tích cực, chủ động, sáng tạo và năng lực tự học của học sinh, bên cạnh những hình thức tự học qua sách báo, truyền hình, tham quan … thì việc tự học với sự trợ giúp của e-book đang trở nên hết sức phổ biến. Trong những năm gần đây, hướng nghiên cứu thiết kế e-book để phục vụ quá trình dạy học đã được thực hiện và áp dụng vào một số môn học. Ưu điểm nổi bật của e-book là khả năng lưu trữ lớn, cung cấp cho HS nhiều thông tin, hình ảnh, phim minh họa rõ nét, hấp dẫn mà sách in thông thường không có được, do đó nâng cao hiệu quả tự học thông qua những kiến thức được minh họa một cách sinh động, hấp dẫn. Vì thế việc nghiên cứu xây dựng một e- book vận dụng vào dạy học Vật lí nhằm cung cấp cho học sinh một tài liệu hướng 6
dẫn cụ thể, giúp học sinh tự học ở nhà như là khi học trên lớp, học sinh được đặt vào những tình huống có vấn đề, được tự mình tìm cách giải quyết các vấn đề để nâng cao hiệu quả học tập là rất cần thiết. Mặt khác, từ năm học 2006-2007 Bộ GD&ĐT triển khai đổi mới hình thức thi tốt nghiệp THPT và tuyển sinh đại học, cao đẳng từ hình thức tự luận thành hình thức thi trắc nghiệm khách quan cho các môn Vật Lý, Hóa Học, Sinh Học và Ngoại Ngữ. Vì vậy, ngoài những kiến thức cần đạt được so với mục tiêu giáo dục, HS còn phải rèn luyện kĩ năng làm bài thi trắc nghiệm. Trong thời đại CNTT bùng nổ như hiện nay, việc sử dụng chúng vào đời sống, sản xuất giúp hoàn thành công việc hiệu quả, nhanh chóng, chính xác. Ngành giáo dục cũng vậy, đã ứng dụng công nghệ thông tin vào dạy học, kiểm tra đánh giá ở nhiều cấp học, nhiều đối tượng đã làm tăng khả năng chủ động, cũng như tiết kiệm được rất nhiều thời gian cho người học, làm cho người học hứng thú hơn, nắm bắt được tri thức nhanh hơn. Với môn Vật Lý nói riêng, việc áp dụng CNTT vào đã làm cho bài giảng sinh động và trực quan hơn, người học được tiếp cận với phương pháp giáo dục tiên tiến. Đặc biệt, việc chuyển từ hình thức thi tự luận sang hình thức thi trắc nghiệm khách quan đòi hỏi người học phải có những kĩ năng giải bài tập trắc nghiệm rất khác so với tự luận, nhất là đối với họ sinh lớp 12 chuẩn bị cho thi tốt nghiệp và đại học. Trong chương trình Vật Lý lớp 12 thì chương quan trọng nhất là chương “dao động cơ”. Bởi vì, Theo cấu trúc của đề thi tốt nghiệp THPT, đề thi đại học, cao đẳng thì số câu trong chương này là 6 đến 7 câu chiếm khoảng 15 % đến 17,5% đối với đề thi tốt nghiệp và 8 đến 9 câu chiếm khoảng 16% đến 18% đối với đề thi đại học, cao đẳng. Mặt khác, đây còn là chương mà kiến thức của nó dùng cho các chương khác rất nhiều (như trong chương “dao động điện từ”, “sóng cơ”, “dòng điện xoay chiều”). Một lí do nữa, đó là việc “dạy thêm, học thêm”. Đây là vấn đề thời sự hiện nay, Bộ giáo dục đã đưa ra nhiều biện pháp để cấm dạy thêm học thêm, nhưng những biện pháp này vẫn thật sự chưa hiệu quả và có rất nhiều ý kiến trái chiều nhau. Nhu cầu học thêm của HS là có thật, nhưng bên cạnh đó có một số bộ phận GV ép HS phải đi học làm cho ý nghĩa thật sự của việc “dạy thêm, học thêm” bị biến dạng, nên trở thành vấn đề mà xã hội 7
rất quan tâm.Vì vậy, cần có một nguồn tài liệu nào đó giúp HS có thể tự học ở nhà để giảm bớt việc phải đi học thêm, giảm chi phí cho gia đình HS và thời gian đi lại của HS. Chính vì những lí do trên chúng tôi quyết định chọn đề tài: “Thiết kế và sử dụng e-book dạy học chương “dao động cơ” Vật lý lớp 12-Chương trình chuẩn giúp học sinh tự học và ôn tập”. Với đề tài này, chúng tôi mong muốn HS sẽ tích cực tự lực học tập, hứng thú trong việc học Vật lý, đồng thời một phần nào đó rèn luyện được kĩ năng cần thiết cho làm bài tập trắc nghiệm, tự kiểm tra đánh giá chính khả năng của mình để điều chỉnh phương pháp học tập cho phù hợp với điều kiện của bản thân cũng như những kiến thức quan trọng để tiếp tục học các chương tiếp theo và chuẩn bị tốt nhất cho ki thi tốt nghiệp và đại học. Chúng tôi cũng mong muốn đề tài của mình sẽ đóng góp phần nào đó cho công cuộc đổi mới và nâng cao chất lượng cho giáo dục phổ thông. 2. Mục đích của đề tài Xây dựng e-book hỗ trợ dạy học chương “dao động cơ”-Vật lý 12-chương trình chuẩn với các nội dung: Hệ thống hóa-tóm tắt kiến thức sau mỗi bài học theo phân phối chương trình, phân loại các dạng toán của chương, phương pháp giải từng loại toán, bài tự kiểm tra với 2 mức độ: cho thi tốt nghiệp THPT và cho thi đại học, cao đẳng. Nhằm mục đích giúp cho HS hứng thú và tích cực tự lực học tập, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Vật Lý trong giai đoạn hiện nay. 3. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lý luận về đổi mới GD nhằm phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo của HS. - Nghiên cứu cơ sở lý luận về một số phương pháp tự học, các mức độ của nhận thức, hình thức trắc nghiệm khách quan. - Nghiên cứu cấu trúc đề thi tốt nghiệp THPT và thi đại học, cao đẳng. Nghiên cứu chương trình, nội dung của Vật Lý 12 - Biên soạn: Tổng kết kiến thức sau mỗi bài học theo phân phối chương trình, phân loại các dạng toán của chương “dao động cơ”, đưa ra các phương pháp giải 8
cho mỗi loại toán đồng thời đưa ra những kiến thức liên quan đến các chương sau, xây dựng bài kiểm tra cho 2 mức độ: thi tốt nghiệp và thi đại học, cao đẳng. - Xây dựng e-book từ nội dung đã biên soạn - Tiến hành thực nghiệm sư phạm ở trường phổ thông nhằm xác định hiệu quả của đề tài - Tổng kết đánh giá đề tài. - Đề xuất ý kiến. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu + Đối tượng nghiên cứu: Nội dung kiến thức chương 1 “Dao động cơ”- vật lý lớp 12, cơ sở lí luận về một số phương pháp tự học, cấu trúc đề thi tốt nghiệm THPT, đề thi cao đẳng đại học và kiểm tra đánh giá bằng hình thức trắc nghiệp khách quan. + Phạm vi nghiên cứu: - Kiến thức chương 1 “dao động cơ”_Vật lý lớp 12_chương trình chuẩn theo phân phối chương trình của Bộ giáo dục Việt Nam.Xây dựng e-book với nội dung kiến thức của chương 1 “dao động cơ”-Vật lý lớp 12-Chương trình chuẩn theo phân phối chương trình của Bộ giáo dục Việt Nam. - Đối tượng HS lớp 12 của trường THPT Phước Vĩnh – Phú Giáo – Bình Dương trong tháng 8 và nửa đầu tháng 9 của học kì 1 năm học 2013-2014. 5. Phương pháp nghiên cứu - Nghiên cứu lý luận: Nghiên cứu tài liệu cơ sở lý luận về đổi mới giáo dục nhằm phát huy tính tích cực chủ động sáng tạo của học sinh, cơ sở lý luận về một số phương pháp tự học, ôn tập củng cố, các mức độ của nhận thức, hình thức trắc nghiệm khách quan. Nghiên cứu cấu trúc đề thi tốt nghiệp trung học phổ thông và thi đại học, cao đẳng. Nghiên cứu chương trình, nội dung của Vật Lý 12, rồi từ đó đi sâu vào nghiên cứu nội dung chương 1 “dao động cơ”. - Nghiên cứu điều tra, phân tích: Khả năng tự học của HS. Cấu trúc đề thi tốt nghiệp THPT, tuyển sinh đại học, cao đẳng môn Vật Lý. 9
- Thống kê, đánh giá: kết quả thực nghiệm sư phạm tại trường THPT Phước Vĩnh – Phú Giáo – Bình Dương trong tháng 8 và nửa đầu tháng 9 của học kì 1 năm học 2013. 6. Giả thuyết khoa học Nếu thiết kế được e-book dạy học chương “Dao động cơ” với hình thức đẹp, hấp dẫn, nội dung phù hợp thì có thể làm cho học sinh hứng thú và tích cực tự lực học tập ở trên lớp cũng như ở nhà. 10
CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN 1.1. Tổng quan về phương pháp dạy học theo xu hướng tích cực Thực tế đã chứng minh, việc học chỉ thực sự có được khi học sinh tích cực và chủ động tham gia vào quá trình dạy – học. Trong quá trình dạy học, khối lượng kiến thức, kĩ năng và kĩ xảo của học sinh tăng lên, tầm hiểu biết được mở rộng, quan điểm và niềm tin chính trị được hình thành. Chỉ trong quá trình hoạt động tích cực, HS mới tiếp thu kiến thức, rèn luyện được kĩ năng, có được sự say mê học tập và sự hoàn thiện những năng lực nhận thức chung và riêng. Tất cả những cái đó dẫn tới việc hoàn thiện nhân cách nói chung, và làm phong phú thêm những nhu cầu nhận thức. Vậy tính tích cực nhận thức là gì? Đó là trạng thái hoạt động của học sinh, đặc trưng bởi khát vọng, sự cố gắng, sự quyết tâm và thể hiện nghị lực cao trong quá trình học tập lĩnh hội kiến thức. Để HS có được tính tích cực trong nhận thức, cần phải có chủ trương và biện pháp đúng đắn, phải có sự đổi mới về mặt phương pháp giáo dục. Trong Luật giáo dục, điều 24.2 đã ghi : “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh; phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn; tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh”[3]. Vì vậy, phương pháp dạy học tích cực ra đời, thay thế cho phương pháp dạy học truyền thống chỉ truyền thụ kiến thức một chiều. Vậy phương pháp dạy học tích cực là gì? Phương pháp là hệ thống những cách thức, nguyên tắc để điều chỉnh hoạt động dựa trên sự vận động khách quan và có quy luật của đối tượng. Vậy, nếu xét theo vai trò giữa người dạy và người học thì gọi đó là phương pháp lấy người học (học sinh) làm trung tâm hay làm gốc. Nếu xét theo mức độ làm việc của người học thì gọi đó là phương pháp phát huy tính tự giác, tích cực, độc lập, sáng tạo của người học. Dạy học lấy HS làm trung tâm còn có một số thuật ngữ tương đương như: dạy học tập trung vào người học, dạy học căn cứ vào người học, dạy học hướng vào người học… Các thuật ngữ này có chung một nội hàm là nhấn mạnh hoạt động học và vai trò của 11
học sinh trong qúa trình dạy học, khác với cách tiếp cận truyền thống là nhấn mạnh hoạt động dạy và vai trò của người GV. Lịch sử phát triển GD cho thấy, trong nhà trường một thầy dạy cho một lớp đông học trò, cùng lứa tuổi và trình độ tương đối đồng đều thì giáo viên khó có điều kiện chăm lo cho từng học sinh nên đã hình thành kiểu dạy "thông báo - đồng loạt". Giáo viên quan tâm trước hết đến việc hoàn thành trách nhiệm của mình là truyền đạt cho hết nội dung quy định trong chương trình và sách giáo khoa, cố gắng làm cho mọi học sinh hiểu và nhớ những điều GV giảng. Cách dạy này dẫn đến cách học tập thụ động, thiên về ghi nhớ, ít chịu suy nghĩ, cho nên đã hạn chế chất lượng, hiệu quả dạy và học, không đáp ứng yêu cầu phát triển năng động của xã hội hiện đại. Để khắc phục tình trạng này, các nhà sư phạm kêu gọi phải phát huy tính tích cực chủ động của HS, thực hiện "dạy học phân hóa", quan tâm đến nhu cầu, khả năng của mỗi cá nhân HS trong tập thể lớp. Phương pháp dạy học tích cực, dạy học lấy HS làm trung tâm ra đời từ bối cảnh đó. Trên thực tế, trong qúa trình dạy học người học vừa là đối tượng của hoạt động dạy, lại vừa là chủ thể của hoạt động học. Thông qua hoạt động học, dưới sự chỉ đạo của thầy, người học phải tích cực chủ động hoàn thiện bản thân về kiến thức, kĩ năng, thái độ, hoàn thiện nhân cách. Vì vậy, nếu người học không tự giác chủ động, không chịu học, không có phương pháp học tốt thì hiệu quả của việc dạy sẽ rất hạn chế. Như vậy, khi đã coi trọng vị trí hoạt động và vai trò của người học thì phải phát huy tính tích cực chủ động của người học. Tuy nhiên, dạy học lấy học sinh làm trung tâm không phải là một phương pháp dạy học cụ thể. Đó là một tư tưởng, quan điểm GD, một cách tiếp cận quá trình dạy học chi phối tất cả qúa trình dạy học về mục tiêu, nội dung, phương pháp, phương tiện, tổ chức, đánh giá… chứ không phải chỉ liên quan đến phương pháp dạy và học. 1.1.1. Các đặc trưng của dạy học tích cực a. Dạy và học không qua tổ chức các hoạt động học tập của học sinh. Trong phương pháp dạy học tích cực, người học là đối tượng của hoạt động "dạy", đồng thời cũng là chủ thể của hoạt động "học" - được cuốn hút vào các hoạt động học tập do GV tổ chức và chỉ đạo, thông qua đó tự lực khám phá những điều 12
mình chưa rõ chứ không phải thụ động tiếp thu những tri thức đã được GV sắp đặt. Được đặt vào những tình huống của đời sống thực tế, người học trực tiếp quan sát, thảo luận, làm thí nghiệm, giải quyết vấn đề đặt ra theo cách suy nghĩ của mình, từ đó nắm được kiến thức kĩ năng mới, vừa nắm được phương pháp "làm ra" kiến thức, kĩ năng đó, không rập theo những khuôn mâu sẵn có, được bộc lộ và phát huy tiềm năng sáng tạo. Dạy theo cách này thì GV không chỉ giản đơn truyền đạt tri thức mà còn hướng dẫn hoạt động. Trong quá trình dạy học, GV phải giúp cho từng HS biết cách hoạt động và tích cực tham gia các chương trình hành động của cộng đồng. b. Dạy và học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học Phương pháp tích cực xem việc rèn luyện phương pháp học tập cho HS không chỉ là một biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học mà còn là một mục tiêu dạy học. Trong xã hội hiện đại đang phát triển nhanh - với sự bùng nổ thông tin, khoa học, kĩ thuật, công nghệ phát triển như vũ bão - thì không thể nhồi nhét vào đầu óc HS khối lượng kiến thức ngày càng nhiều. Phải quan tâm dạy cho HS phương pháp học ngay từ bậc Tiểu học và càng lên bậc học cao hơn càng phải được chú trọng. Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện cho người học có được phương pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học thì sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi dậy nội lực vốn có trong mỗi con người, kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội. Vì vậy, ngày nay người ta nhấn mạnh mặt hoạt động học trong qúa trình dạy học, nỗ lực tạo ra sự chuyển biến từ học tập thụ động sang tự học chủ động, đặt vấn đề phát triển tự học ngay trong trường phổ thông, không chỉ tự học ở nhà sau bài lên lớp mà tự học cả trong tiết học có sự hướng dẫn của GV. c. Tăng cường học tập cá thể, phối hợp với học tập hợp tác. Trong một lớp học mà trình độ kiến thức, tư duy của HS không thể đồng đều tuyệt đối thì khi áp dụng phương pháp tích cực buộc phải chấp nhận sự phân hóa về cường độ, tiến độ hoàn thành nhiệm vụ học tập, nhất là khi bài học được thiết kế thành một chuỗi công tác độc lập. Áp dụng phương pháp tích cực ở trình độ càng cao thì sự phân hóa này càng lớn. Việc sử dụng các phương tiện công nghệ thông tin 13
trong nhà trường sẽ đáp ứng yêu cầu cá thể hóa hoạt động học tập theo nhu cầu và khả năng của mỗi học sinh. Tuy nhiên, trong học tập, không phải mọi tri thức, kĩ năng, thái độ đều được hình thành bằng những hoạt động độc lập cá nhân. Lớp học là môi trường giao tiếp thầy - trò, trò - trò, tạo nên mối quan hệ hợp tác giữa các cá nhân trên con đường chiếm lĩnh nội dung học tập. Thông qua thảo luận, tranh luận trong tập thể, ý kiến mỗi cá nhân được bộc lộ, khẳng định hay bác bỏ, qua đó người học nâng mình lên một trình độ mới. Bài học vận dụng được vốn hiểu biết và kinh nghiệm sống của người thầy giáo. Trong nhà trường, phương pháp học tập hợp tác được tổ chức ở cấp nhóm, tổ, lớp hoặc trường. Được sử dụng phổ biến trong dạy học là hoạt động hợp tác trong nhóm nhỏ 4 đến 6 người. Học tập hợp tác làm tăng hiệu quả học tập, nhất là lúc phải giải quyết những vấn đề gay cấn, lúc xuất hiện thực sự nhu cầu phối hợp giữa các cá nhân để hoàn thành nhiệm vụ chung. Trong hoạt động theo nhóm nhỏ sẽ không thể có hiện tượng ỷ lại; tính cách năng lực của mỗi thành viên được bộc lộ, uốn nắn, phát triển tình bạn, ý thức tổ chức, tinh thần tương trợ. Mô hình hợp tác trong xã hội đưa vào đời sống học đường sẽ làm cho các thành viên quen dần với sự phân công hợp tác trong lao động xã hội. Trong nền kinh tế thị trường đã xuất hiện nhu cầu hợp tác xuyên quốc gia, liên quốc gia; năng lực hợp tác đang trở thành một mục tiêu giáo dục mà nhà trường phải chuẩn bị cho học sinh. d. Kết hợp đánh giá của thầy với tự đánh giá của trò. Trong dạy học, việc đánh giá học sinh không chỉ nhằm mục đích nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động học của trò mà còn đồng thời tạo điều kiện nhận định thực trạng và điều chỉnh hoạt động dạy của thầy. Trước đây, GV giữ độc quyền đánh giá HS. Trong phương pháp tích cực, GV phải hướng dẫn HS phát triển kĩ năng tự đánh giá để tự điều chỉnh cách học. Liên quan với điều này, GV cần tạo điều kiện thuận lợi để HS được tham gia đánh giá lẫn 14
nhau. Tự đánh giá đúng và điều chỉnh hoạt động kịp thời là năng lực rất cần cho sự thành đạt trong cuộc sống mà nhà trường phải trang bị cho HS. Theo hướng phát triển các phương pháp tích cực để đào tạo những con người năng động, sớm thích nghi với đời sống xã hội, thì việc kiểm tra, đánh giá không thể dừng lại ở yêu cầu tái hiện các kiến thức, lặp lại các kĩ năng đã học mà phải khuyến khích trí thông minh, óc sáng tạo trong việc giải quyết những tình huống thực tế. Với sự trợ giúp của các thiết bị kĩ thuật, kiểm tra đánh giá sẽ không còn là một công việc nặng nhọc đối với GV, mà lại cho nhiều thông tin kịp thời hơn để linh hoạt điều chỉnh hoạt động dạy, chỉ đạo hoạt động học. 1.1.2. Các yếu tố tác động trong phương pháp dạy học tích cực Trong dạy học tích cực, người học là trung tâm của quá trình dạy – học. Nhưng vai trò của người thầy giáo và các phương tiện vật chất là những yếu tố đóng vai trò vô cùng quan trọng. 1.1.2.1. Vai trò của người thầy Từ dạy và học thụ động sang dạy và học tích cực, người thầy không còn đóng vai trò đơn thuần là người truyền đạt kiến thức, người thầy trở thành người thiết kế, tổ chức, hướng dẫn các hoạt động độc lập hoặc theo nhóm nhỏ để học sinh tự lực chiếm lĩnh nội dung học tập, chủ động đạt các mục tiêu kiến thức, kĩ năng, thái độ theo yêu cầu của chương trình. Trên lớp, học sinh hoạt động là chính, người thầy có vẻ nhàn nhã hơn nhưng trước đó, khi soạn giáo án, người thầy đã phải đầu tư công sức, thời gian rất nhiều so với kiểu dạy và học thụ động thì mới có thể thực hiện bài lên lớp với vai trò là người gợi mở, xúc tác, động viên, cố vấn, trọng tài trong các hoạt động tìm tòi hào hứng, tranh luận sôi nổi của học sinh. Người thầy phải có trình độ chuyên môn sâu rộng, có trình độ sư phạm lành nghề mới có thể tổ chức, hướng dẫn các hoạt động của học sinh mà nhiều khi diễn biến ngoài tầm dự kiến của chính người thầy. Với vai trò là người đi trước, có trình độ cao, người thầy phải là người hướng dẫn thường xuyên cho HS, có trách nhiệm định hướng, uốn nắn, hỗ trợ, khuyến khích hoạt động học tập của HS. Tùy theo yêu cầu, có lúc người thầy đóng vai trò “trung gian, hòa giải, cố vấn” và đôi khi là “người trọng tài thông thạo trong mọi tình huống”[1] trong quản lý, điều 15
khiển quá trình dạy – học. Đôi khi không phải kiến thức nào học sinh cũng có thể tự tìm hiểu, khám phá ra, mà kiến thức đó phải do người thầy đem lại Tóm lại, điều khác biệt giữa phương pháp dạy học tích cực với phương pháp dạy học truyền thống, chính là ở chỗ: “thầy giáo là chất xúc tác, không đảm nhận một hành động trực tiếp nào. Thầy là người kích thính nhằm thường xuyên thức tỉnh một số khuynh hướng, một số quy trình bỏ sung cần thiết cho sự thăng bằng nhân cách” [1]. 1.1.2.2. Phương tiện vật chất Phương tiện vật chất luôn luôn là một yếu tố cần thiết, nếu được sử dụng hợp lí có thể dẫn tới biến đổi lớn đối với hiệu quả, chất lượng giáo dục. Học cụ được sử dụng đúng liều lượng sẽ thích hợp với hứng thú và mục tiêu học tập. Trật tự lớp học cũng biến đổi: từ kiểu trật tự bất động và im lặng của kiểu “lớp học - thỉnh giảng” hay lớp học truyền thống đến trật tự “vận động” của kiểu lớp học “xưởng thợ”. Sách giáo khoa cũng đổi hướng, cung cấp nhiều dữ liệu hơn là quy tắc, nhiều bài tập hơn là bài giải, nhiều lời khuyên giải sưu tầm hơn là bài tóm tắt, nhiều gợi ý hơn là giảng dạy. Hiện nay, không thể cá thể hóa dạy học nếu không có sự liên kết với phương tiện và nghe nhìn và liên kết các phương tiện vật chất khác nhằm phát huy tính tích cực của HS. Do đó, để hỗ trợ cho phương pháp tích cực, không gian học đường cần phải được trang bị thật sinh động. 1.1.3. Thuận lợi và khó khăn của phương pháp dạy học tích cực 1.1.3.1. Những thuận lợi Đứng về mặt hiểu biết, xây dựng nhân cách phương pháp tích cực có hiệu quả hơn phương pháp độc đoán vì huy động được nhân cách học sinh vào hành động hiểu biết. Câu thành ngữ “Tôi nghe thì tôi quên, tôi thấy thì tôi nhớ, tôi làm thì tôi hiểu” đã có trên hai ngàn năm tuổi, đây chính là con đường, là phương pháp phát triển cả kỹ năng thực hành lẫn kĩ năng tư duy trí tuệ ở HS. Chỉ có tự vận động suy nghĩ, tự tham gia trực tiếp vào công việc mới đạt được cấp cao hơn của nhận thức trong chuỗi quá trình nhận thức “Biết (ghi nhớ) - hiểu – vận dụng – phân tích – tổng hợp – đánh giá”. 16
Sự phát triển của CNTT và sự bùng nổ thông tin cũng đem đến những thuận lợi không nhỏ cho phương pháp này. Việc vận dụng CNTT giúp cho bài học sinh động, trực quan hơn, làm cho HS phải vận dụng nhiều giác quan khi tham gia học tập. Những lớp học trực tuyến, những web side tài nguyên giáo dục, những phần mềm dạy học, sách điện tử (e-book) ... giúp HS rất nhiều trong quá trình tự học. 1.1.3.2. Những khó khăn Mặc dù phương pháp dạy học tích cực có nhiều ưu điểm, nhiều thuận lợi, phù hợp với xu hướng giáo dục hiện nay, nhưng phương pháp này cũng không thể bao quát toàn bộ lĩnh vực GD. Có những kiến thức không thể do HS phát hiện mặc dù đã cung cấp cho HS bất cứ phương tiện nào. Qua thực tiễn dạy học, chúng tôi nhận thấy, có rất nhiều bài học, khi HS tự giải quyết được vấn đề, phát hiện ra một quy tắc, hay thực hiện được một thí nghiệm..., thì các công việc này chiếm mất quá nhiều thời gian, không còn thời gian cho toàn bộ chương trình. Mặt khác, do một số HS rất kém về ý thức cá nhân (trong lớp học thường không đồng đều), trình độ tư duy thấp...nên để đạt được kết quả mong muốn, người thầy phải dìu dắt, chỉ bảo tận tình, thậm chí phải thông báo một số kiến thức cho những HS này. Cách làm này đi ngược lại tinh thần của phương pháp tích cực. Trong những lớp học mà HS có trình độ chênh lệch nhau quá nhiều thì sẽ xảy ra mâu thuẫn trong việc khuyến khích mục tiêu tự chủ, ưu tiên tuyệt đối cho mục tiêu phát triển (vốn nhắm đến các HS khá giỏi) và chỉ dừng lại ở các mức kĩ năng thấp, chỉ yêu cầu nhớ bài, hay đạt được những thành tựu thấp nhất, dễ dãi nhất (phù hợp với các HS yếu kém). 1.2. Tổng quan về tự học và hoạt động ôn tập củng cố 1.2.1. Tổng quan về tự học Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện cho người học có được phương pháp, kĩ năng, thói quen, ý chí tự học thì sẽ tạo cho họ lòng ham học, khơi dậy nội lực vốn có trong mỗi con người, kết quả học tập sẽ được nhân lên gấp bội. Vì vậy, ngày nay người ta nhấn mạnh mặt hoạt động học trong qúa trình dạy học, nỗ lực tạo ra sự chuyển biến từ học tập thụ động sang tự học 17
chủ động, đặt vấn đề phát triển tự học ngay trong trường phổ thông, không chỉ tự học ở nhà sau bài lên lớp mà tự học cả trong tiết học có sự hướng dẫn của GV. 1.2.1.1. Các khái niệm về tự học Tự học là tự mình động não suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ cùng các phẩm chất khác của mình, cả động cơ và tình cảm, thế giới quan để chiếm lĩnh một lĩnh vực hiểu biết nào đó thành sử hữu của mình. Có thể nói một cách ngắn gọn, tự học là quá trình độc lập khám phá và sáng tạo. Có nhiều cách tự học như: Tự mình mò mẫm ( đối với người không có điều kiện đi học, các tri thức của họ tìm được là do sự tìm tòi trải nghiệm của chính bản thân họ trong cuộc sống); Tự học ở nhà, không có sự hướng dẫn của người thầy (đối với người học đã có một trình độ học vấn nhất định, đã trải qua một thời gian học với thầy); Tự học với sự hướng dẫn của người thầy (đối với người đang theo học, hoạt động tự học này gắn với quá trình dạy-học). Ở cấp học phổ thông, hoạt động tự học của HS thường gắn liền với sự hướng dẫn của người thầy. Hoạt động này diễn ra ở hai phạm vi: tự học trên lớp với sự hướng dẫn trực tiếp của người thầy và tự học ngoài giờ lên lớp. • Tự học trên lớp: - Nghe GV giảng và hướng dẫn. - Lập luận, đánh giá, rút ra kết luận. - Nghi chép theo cách hiểu của bản thân. - Trao đổi với GV và HS khác những vấn đề còn thắc mắc. • Tự học ngoài giờ lên lớp: - Đọc sách tham khảo, học trực tuyến qua truyền hình, qua mạng, qua các phần mềm học tập, e-book... - Học theo chủ đề: hệ thống lý thuyết – bài tập vận dụng – tự giải những bài tập tương tự; ghi chép lại những vấn đề cần chú ý. - Lập nhóm học để thảo luận vấn đề theo nhóm: phân công công việc, lên lịch thảo luận, tìm tài liệu và nghiên cứu, thảo luận, kết luận chung, tập hợp thành đề cương để ôn tập chung. 18