Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến Pháp và Luật Hành chính: Pháp luật về bảo hiểm xã hội - từ thực tiễn tỉnh Vĩnh Phúc

Chia sẻ: Tomhum999 Tomhum999 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:93

Thêm vào BST

Báo xấu

33
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là nghiên cứu cơ sở lý luận, pháp luật về BHXH và thực trạng thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội tại tỉnh Vĩnh Phúc, trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và đảm bảo thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến Pháp và Luật Hành chính: Pháp luật về bảo hiểm xã hội - từ thực tiễn tỉnh Vĩnh Phúc

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA ĐÀO KHÁNH LINH PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TỪ THỰC TIỄN TẠI TỈNH VĨNH PHÚC LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH HÀ NỘI – 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA ĐÀO KHÁNH LINH PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TỪ THỰC TIỄN TẠI TỈNH VĨNH PHÚC LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH Mã số: 8 38 01 02 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN THÚY VÂN HÀ NỘI – 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi cam đoan đây là đề tài nghiên cứu của cá nhân dưới sự hướng dẫn của TS. Trần Thúy Vân . Các số liệu được thể hiện trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc trích dẫn rõ ràng và chưa từng được công bố. Hà Nội, ngày tháng năm Học viên Đào Khánh Linh
LỜI CẢM ƠN Với lòng kính trọng và sự tri ân sâu sắc, trước tiên tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành đến quý Thầy, Cô Học viện Hành chính Quốc gia đã trang bị cho tôi nhiều kiến thức quý báu trong suốt thời gian qua. Đặc biệt, tôi xin chân thành cảm ơn Giảng viên TS. Trần Thúy Vân- cô giáo kính mến đã hết lòng giúp đỡ, hướng dẫn tận tình từ lúc định hướng chọn đề tài cũng như quá trình hoàn thiện nghiên cứu, thầy luôn động viên và tạo mọi điều kiện thuận lợi để giúp tôi có thể hoàn thành luận văn này. Trân trọng cảm ơn Bảo hiểm xã hội Tỉnh Vĩnh Phúc đã hỗ trợ, cung cấp số liệu để tôi hoàn thành luận văn. Tôi cũng xin cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp đã luôn quan tâm giúp đỡ, cung cấp rất nhiều số liệu, chia sẻ nhiều kinh nghiệm thực tế để giúp tôi có thể hoàn thành nghiên cứu này. Trân trọng! Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Tác giả Đào Khánh Linh
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BHXHBB : Bảo hiểm xã hội bắt buộc BHTN : Bảo hiểm thất nghiệp BHXH : Bảo hiểm xã hội BHYT : Bảo hiểm y tế ĐVSDLĐ : Đơn vị sử dụng lao động NLĐ : Người lao động NSDLĐ : Người sử dụng lao động
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CỦA PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI ................................................................................................................. 7 1.1. Khái niệm, vai trò của bảo hiểm xã hội ......................................................... 7 1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội ......................................................................... 7 1.1.2. Vai trò của bảo hiểm xã hội ........................................................................ 8 1.2. Pháp luật về bảo hiểm xã hội ......................................................................... 9 1.2.1. Khái niệm, đặc điểm của pháp luật về bảo hiểm xã hội ............................. 9 1.2.2. Điều chỉnh pháp luật về bảo hiểm xã hội .................................................. 10 1.2.3. Nội dung pháp luật về bảo hiểm xã hội .................................................... 12 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến pháp luật về bảo hiểm xã hội ............................ 25 1.3.1. Yếu tố chính trị.......................................................................................... 25 1.3.2. Sự phát triển của nền kinh tế thị trường và hội nhập quốc tế ................... 26 1.3.3. Hệ thống chính sách pháp luật của nhà nước ............................................ 27 1.3.4. Nhận thức của các cơ quan có thẩm quyền trong tham mưu ban hành văn bản quy phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ....................................................... 29 1.3.5. Cơ chế phối hợp giữa các cơ quan có liên quan trong tham mưu xây dựng, ban hành văn bản quy phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ................................ 30 Tiểu kết chương 1................................................................................................ 32 Chương 2. THỰC TRẠNG THỰC HIỆN PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TẠI TỈNH VĨNH PHÚC ............................................................................. 33 2.1. Các yếu tố tác động đến thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội tại tỉnh Vĩnh Phúc ............................................................................................................ 33 2.1.1. Điều kiện kinh tế - xã hội .......................................................................... 33 2.1.2. Tổ chức cơ quan bảo hiểm xã hội tỉnh Vĩnh Phúc .................................... 35 2.2. Tổ chức thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội tại tỉnh Vĩnh Phúc ............... 39 2.2.1. Thực hiện các chế độ bảo hiểm xã hội ...................................................... 39
2.2.2. Thực hiện các quy định về quỹ bảo hiểm xã hội ...................................... 44 2.2.3. Thực hiện các quy định về thanh tra, kiểm tra, xử lý các vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội .............................................................................................. 47 2.3. Đánh giá chung về pháp luật bảo hiểm xã hội từ thực tiễn tỉnh Vĩnh Phúc 48 2.3.1. Những ưu điểm.......................................................................................... 48 2.3.2. Những hạn chế .......................................................................................... 50 Tiểu kết chương 2................................................................................................ 59 Chương 3. CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI TỪ THỰC TIỄN TỈNH VĨNH PHÚC ............................................. 60 3.1. Tiếp tục hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm xã hội ....................................... 60 3.1.1. Hoàn thiện pháp luật về các chế độ bảo hiểm xã hội bắt buộc ................. 60 3.1.2. Hoàn thiện quy định về bảo hiểm xã hội tự nguyện ................................. 68 3.1.3. Hoàn thiện quy định về thanh tra, kiểm tra, xử lý các vi phạm pháp luật về bảo hiểm xã hội ................................................................................................... 69 3.1.4. Hoàn thiện quy định khác liên quan đến bảo hiểm xã hội ........................ 72 3.2. Nhóm giải pháp về tổ chức thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội ................. 74 3.2.1. Đẩy mạnh hoạt động tuyên truyền, phổ biến pháp luật về bảo hiểm xã hội tự nguyện ............................................................................................................. 74 3.2.2. Tăng cường phối hợp chặt chẽ giữa các cơ quan quản lý về bảo hiểm xã hội ........................................................................................................................ 75 3.2.3. Nâng cao năng lực đội ngũ làm công tác bảo hiểm xã hội ....................... 76 3.2.4. Tiếp tục cải cách thủ tục hành chính liên quan đến công tác bảo hiểm .... 78 3.2.5. Đổi mới phong cách phục vụ của đội ngũ cán bộ ..................................... 79 Tiểu kết chương 3................................................................................................ 80 KẾT LUẬN ......................................................................................................... 81 TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................................... 82
DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Số sổ BHXH được cấp và chốt tại BHXH tỉnh Vĩnh Phúc ................ 39 giai đoạn 2014-2018 ............................................................................................ 39 Bảng 2.2: Công tác cấp thẻ BHYT tại BHXH tỉnh Vĩnh Phúc ........................... 40 giai đoạn 2015-2019 ............................................................................................ 40 Bảng 2.3: Kết quả chi trả các chế độ ốm đau, thai sản, dưỡng sức giai đoạn 2015-2019............................................................................................................ 40 Bảng 2.4: Kết quả chi trả chế độ TNLĐ-BNN tại BHXH tỉnh Vĩnh Phúc giai đoạn 2015-2019 ................................................................................................... 41 Bảng 2.5: Kết quả chi trả chế độ hưu trí tại BHXH tỉnh Vĩnh Phúc giai đoạn 2014-2018............................................................................................................ 43 Bảng 2.6: Kết quả thu BHXH, BHYT tại BHXH Tỉnh Vĩnh Phúc giai đoạn 2015-2019 .......................................................................................................... 44 Bảng 2.7: Tình hình nợ đọng BHXHBB, BHTN tại BHXH tỉnh Vĩnh Phúc giai đoạn 2015-2019 ................................................................................................... 46
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Bảo hiểm xã hội (BHXH) là một chính sách lớn của Đảng và Nhà nước ta đối với người lao động nhằm từng bước mở rộng và nâng cao đảm bảo vật chất, góp phần ổn định đời sống cho người lao động khi gặp rủi ro như bị ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, hết tuổi lao động, qua đời. Cùng với sự đổi mới của nền kinh tế đất nước trong thời gian vừa qua, chính sách BHXH cũng được điều chỉnh, thay đổi để phù hợp với sự chuyển đổi của nền kinh tế đất nước, với nguyện vọng của người lao động góp phần bảo đảm ổn định đời sống cho người lao động ổn định chính trị, trật tự an toàn xã hội, thúc đẩy sự nghiệp xây dựng đất nước, bảo vệ tổ quốc. Hiện nay, hầu hết các quốc gia trên thế giới đều coi BHXH là bộ phận chính cấu thành hệ thống an sinh xã hội (ASXH), là chính sách xã hội quan trọng của mỗi nước. Tuy nhiên, rất khó có một khái niệm chung về BHXH được tất cả các quốc gia thống nhất sử dụng bởi quan niệm về vấn đề này như thế nào phụ thuộc vào nhận thức của người dân, của Nhà nước, của tập quán lựa chọn và khả năng quản lý của mỗi loại rủi ro... trong từng nước. Vì vậy, trên bình diện quốc tế, khái niệm chung của ILO (Tổ chức lao động quốc tế) về ASXH cũng được sử dụng trong lĩnh vực BHXH. Theo đó, BHXH có thể được hiểu khái quát là sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên của mình thông qua các biện pháp cộng đồng, nhằm chống lại các khó khăn về kinh tế, xã hội do bị ngừng hoặc giảm thu nhập, gây ra bởi ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, thất nghiệp, thương tật, tuổi già và chết; đồng thời đảm bảo các chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con (theo Công ước 102, 1952). Có thể thấy BHXH là một chính sách xã hội phức tạp, lại khá mới mẻ trong nền kinh tế thị trường mới định hình ở Việt Nam, nên việc thực hiện pháp luật về BHXH không tránh khỏi những hạn chế, tồn tại nhất định trên các địa phương trong cả nước trong đó có địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc như: Việc phát triển 1
đối tượng tham gia BHXH, nhất là khu vực dân doanh còn quá thấp, chưa đáp ứng yêu cầu và tương xứng với tiềm năng của tỉnh; công tác phối hợp giữa BHXH với các cơ quan chức năng trong việc thực hiện chính sách BHXH theo quy định của Luật BHXH còn nhiều bất cập; chế tài xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực BHXH còn quá nhẹ, tính cưỡng chế của pháp luật chưa nghiêm; mức phạt lãi chậm nộp BHXH thấp so với lãi suất ngân hàng, nên tình trạng chậm đóng, nợ đọng, tham gia không đầy đủ, không tham gia BHXH đang xảy ra; nhận thức của một số chủ sử dụng lao động (SDLĐ) về chính sách, pháp luật BHXH còn hạn chế, trách nhiệm xã hội chưa cao, ý thức chấp hành pháp luật thấp, vì lợi nhuận chủ SDLĐ cố tình trốn tránh trách nhiệm đóng BHXH cho NLĐ, không ký kết hợp đồng lao động hoặc chỉ ký hợp đồng dưới 3 tháng (để lách luật), NLĐ thì do áp lực thu nhập, việc làm nên ngại đấu tranh; công tác tuyên truyền, phổ biến chính sách pháp luật BHXH chưa thực sự đi vào chiều sâu, thiếu tính đồng bộ giữa các ngành, nên một bộ phận NLĐ, nhân dân chưa hiểu được bản chất tốt đẹp, tính cộng đồng, nhân đạo và nhân văn cao cả của chính sách BHXH, do đó chưa tích cực tham gia BHXH. Vĩnh Phúc là một tỉnh có thế mạnh thu hút đầu tư về công nghiệp và giáo dục, công tác BHXH trong thời gian qua được quan tâm và ưu tiên đặc biệt. Vai trò của pháp luật về BHXH, đảm bảo chính sách cho đối tượng tham gia BHXH ngày càng được phát huy. Tuy nhiên, BHXH chưa khai thác hết tiềm năng và thế mạnh. Đặc biệt từ khi có Quyết định số 20/2002/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính Phủ Về việc chuyển Bảo hiểm Y tế Việt Nam sang Bảo hiểm Xã hội Việt Nam, mặc dù BHXH có những bước phát triển nhưng nhiều vấn đề phát sinh bên cạnh đó gây bức xúc trong đời sống xã hội. Xuất phát từ những lý do nêu trên em đã chọn đề tài “Pháp luật về bảo hiểm xã hội - từ thực tiễn tỉnh Vĩnh Phúc” làm đề tài Luận văn tốt nghiệp chương trình sau đại học chuyên ngành Luật Hiến pháp và Luật Hành chính tại Học viện Hành chính Quốc gia. 2
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận văn Ở nước ta trong những năm gần đây đã có nhiều đề tài, công trình nghiên cứu về BHXH nhằm phân tích những ưu điểm và hạn chế của chính sách và đề ra những giải pháp hoàn thiện chính sách về BHXH. Trước hết phải kể đến các công trình sau: - Đỗ Thị Hằng, Pháp luật về hoạt động thu bảo hiểm xã hội của tổ chức Bảo hiểm xã hội Việt Nam, khoa Luật - Đại học quốc gia Hà Nội, năm 2015. Luận văn nghiên cứu pháp luật về hoạt động thu bảo hiểm xã hội của tổ chức Bảo hiểm xã hội Việt Nam với mục đích góp phần làm sáng tỏ cơ sở lý luận cũng như một số nội dung cơ bản của các quy định pháp luật về thu BHXH, thực trạng áp dụng pháp luật về thu BHXH của tổ chức BHXH Việt Nam, trên cơ sở đó có những đánh giá và kiến nghị nhằm tiếp tục hoàn thiện mảng pháp luật này. - Nguyễn Hồng Sơn, Pháp luật về thu BHXH, qua thực tiễn áp dụng tại các doanh nghiệp ở địa bàn thành phố Đà Nẵng, Trường Đại học Luật Hà Nội, năm 2018. Luận văn tập trung nghiên cứu quy định pháp luật về thu BHXH từ thông qua các doanh nghiệp đóng trên địa bàn thành phố Đàn Nẵng, từ đó chỉ ra những ưu điểm cũng như những bất cập cần phairtieeps tục hoàn thiện quy định pháp luật về thu BHXH. - Trần Thị Thu Trang, Thực tiễn xử lý vi phạm pháp luật về BHXH tại tỉnh Phú Thọ, Khoa Luật - Đại học quốc gia Hà Nội năm 2013. Luận văn nghiên cứu thực trạng vi phạm pháp luật BHXH trên địa bàn tỉnh Phú Thọ. Đề xuất phương hướng và giải pháp nhằm hoàn thiện các quy định về xử phạt vi phạm pháp luật BHXH. - Bùi Việt Thái, Pháp luật về BHXH bắt buộc từ thực tiễn tỉnh Quảng Ninh, Trường đại học Ngoại thương năm 2019. Luận văn nghiên cứu về bảo hiểm xã hội bắt buộc tại tỉnh Quảng Ninh, rồi từ đó đưa ra những giải pháp phù hợp để đem lại lợi ích cho người dân. Ngoài ra còn nhiều bài báo, tạp chí chuyên ngành nghiên cứu đánh giá những vấn đề BHXH đang đặt ra như quản lý, mở rộng đối tượng tham gia 3
BHXH. Đề xuất các giải pháp chi trả bảo hiểm đúng đối tượng, thời gian. Cũng như biện pháp hành chính, chế tài đối với những đối tượng trốn tránh trách nhiệm BHXH. Các công trình khoa học nghiên cứu về bảo hiểm xã hội đã phân tích những ưu điểm và hạn chế của chính sách về bảo hiểm xã hội ở nước ta. Tuy nhiên, về pháp luật BHXH từ thực tiễn tỉnh Vĩnh Phúc hiện nay chưa có công trình nào nghiên cứu tập trung và toàn diện. Với đề tài luận văn này, tác giả nghiên cứu một cách tập trung và tương đối toàn diện pháp luật BHXH từ thực tiễn tỉnh Vĩnh Phúc. 3. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài luận văn - Mục đích: Nghiên cứu cơ sở lý luận, pháp luật về BHXH và thực trạng thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội tại tỉnh Vĩnh Phúc, trên cơ sở đó đề xuất các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và đảm bảo thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội. - Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được mục tiêu trên, luận văn sẽ thực hiện các nhiệm vụ sau: + Nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản và quy định pháp luật về bảo hiểm xã hội; + Nghiên cứu thực trạng thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội tại tỉnh Vĩnh Phúc; đánh giá kết quả, hạn chế của pháp luật về bảo hiểm xã hội từ thực tiễn thực hiện pháp luật tại tỉnh Vĩnh phúc; + Trên cơ sở các nghiên cứu trên, căn cứ quan điểm của Đảng, Nhà nước về phát triển bảo hiểm xã hội, đề xuất các giải pháp hoàn thiện pháp luật, đảm bảo thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận văn - Đối tượng nghiên cứu: Đối tượng nghiên cứu của đề tài luận văn là các vấn đề lý luận của pháp luật về bảo hiểm xã hội và thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội. - Phạm vi nghiên cứu: 4
Về không gian: Nghiên cứu thực trạng thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc, bao gồm hoạt động về bảo hiểm xã hội của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trên địa bàn tỉnh. Về thời gian: Nghiên cứu hoạt động về bảo hiểm xã hội của các cơ quan, tổ chức, cá nhân trên địa bàn tỉnh giai đoạn 2015 - 2020 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận văn - Phương pháp luận: Luận văn được nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử, vận dụng các quan điểm, phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh. - Phương pháp nghiên cứu: Trong quá trình nghiên cứu luận văn, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu như: thống kê, phân tích, tổng hợp, so sánh. + Phương pháp thống kê: thống kê những số liệu thực tế qua các năm về bảo hiểm xã hội trên địa bàn tỉnh Vĩnh Phúc. + Phương pháp phân tích: tách biệt các nội dung, vấn đề BHXH để nghiên cứu sâu sắc, kỹ lưỡng. + Phương pháp tổng hợp: nghiên cứu các nội dung, vấn đề trong tổng thể để đánh giá một cách toàn diện về pháp luật BHXH. + Phương pháp so sánh: so sánh về đối tượng tham gia BHXH, về tình hình quản lý thu, chi BHXH, về thực trạng chấp hành, áp dụng, sử dụng pháp luật về BHXH qua các năm. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Ý nghĩa lý luận: Luận văn góp phần làm sáng tỏ, sâu sắc thêm các vấn đề lý luận về bảo hiểm xã hội. - Ý nghĩa thực tiễn: Các kết quả nghiên cứu của luận văn có giá trị tham khảo cho các cơ quan hữu quan trong quá trình hoàn thiện pháp luật cũng như thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội. 5
Luận văn có thể được sử dụng như một tài liệu tham khảo trong công tác nghiên cứu pháp luật về bảo hiểm xã hội. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài Lời mở đầu, Kết luận, DMTLTK, Luận văn có 3 Chương: Chương 1: Những vấn đề lý luận về bảo hiểm xã hội Chương 2: Thực trạng pháp luật và thực hiện pháp luật về bảo hiểm xã hội tại tỉnh Vĩnh Phúc Chương 3: Các giải pháp hoàn thiện pháp luật về bảo hiểm xã hội từ thực tiễn tỉnh Vĩnh Phúc. 6
Chƣơng 1 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CỦA PHÁP LUẬT VỀ BẢO HIỂM XÃ HỘI 1.1. Khái niệm, vai trò của bảo hiểm xã hội 1.1.1. Khái niệm bảo hiểm xã hội Bảo hiểm xã hội ra đời đã đánh dấu một bước tiến quan trọng, đáp ứng nguyện vọng đông đảo người lao động, bảo đảm an sinh xã hội cho mỗi quốc gia hỗ trợ, thúc đẩy hội nhập quốc tế. Bảo hiểm xã hội là một trong những loại hình bảo hiểm ra đời khá sớm và đến nay đã được thực hiện ở tất cả các nước trên thế giới. Theo Từ điển Bách khoa Việt Nam(2017): “BHXH là sự đảm bảo, thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập cho NLĐ khi họ mất hoặc giảm thu nhập do bị ốm đau, thai sản, tai nạn lao động và bệnh nghề nghiệp, tàn tật, thất nghiệp, tuổi già, tử tuất dựa trên cơ sở một quỹ tài chính do sự đóng góp của các bên tham gia BHXH, có ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, tuổi già, tàn tật và chết đồng thời bảo đảm chăm sóc y tế và trợ cấp cho các gia đình đông con”. Theo định nghĩa của tổ chức lao động quốc tế (ILO): “BHXH là sự bảo vệ của xã hội đối với các thành viên của mình khi họ gặp khó khăn do bị mất hoặc giảm thu nhập gây ra bởi ốm đai, mất khả năng lao động, tuổi già, tàn tật và chết. Hơn nữa BHXH còn bảo vệ cho việc chăm sóc y tế, sức khoẻ và trợ cấp cho các gia đình khi cần thiết” Luật BHXH được Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XIII, kỳ họp thứ 8 thông qua ngày 20 tháng 11 năm 2014 đã định nghĩa BHXH một cách khái quát, toàn diện. "Bảo hiểm xã hội là sự bảo đảm thay thế hoặc bù đắp một phần thu nhập của người lao động khi họ bị giảm hoặc mất thu nhập do ốm đau, thai sản, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thất nghiệp, hết tuổi lao động hoặc chết, trên cơ sở đóng vào quỹ bảo hiểm xã hội". Khái niệm BHXH theo Luật BHXH năm 2014 được sử dụng trong toàn bộ nghiên cứu của luận văn. 7
BHXH không chỉ bao gồm việc đáp ứng những nhu cầu phát sinh khi lâm vào tình trạng khó khăn túng thiếu, mà trước hết nó nhằm phòng ngừa những rủi ro có thể xảy ra, đồng thời giúp đỡ cho cá nhân và gia đình có được sự tự điều chỉnh tốt nhất khi họ đối mặt với sự đau ốm, tàn tật và những hoàn cảnh khó khăn khác không thể ngăn ngừa được. Vì vậy, BHXH yêu cầu không chỉ tiền mặt, mà còn là những dịch vụ xã hội, dịch vụ y tế với một phạm vi rộng lớn. 1.1.2. Vai trò của bảo hiểm xã hội - BHXH phòng ngừa rủi ro, ổn định cuộc sống cho NLĐ: Khi còn sức lao động, còn khả năng lao động, NLĐ tham gia quan hệ lao động, được hưởng lương và mang lại lợi nhuận cho NSDLĐ. Vì vậy, khi họ không còn khả năng lao động nữa hoặc khi họ bị suy giảm khả năng lao động thì NSDLĐ phải có một phần trách nhiệm đối với họ. Đối tượng của BHXH là người lao động nói chung, BHXH ở nước ta áp dụng đối với người lao động làm công ăn lương, cán bộ, công chức và một số đối tượng khác. - BHXH là “tấm lá chắn”, “lưới an toàn” của xã hội với chế độ trợ cấp đa dạng, toàn diện, ổn định: Các nguyên nhân gây ra rủi ro rất nhiều nên nhu cầu bảo hiểm xã hội của các thành viên trong xã hội cũng rất đa dạng. Vì vậy, để đáp ứng được các nhu cầu ấy, các hoạt động bảo hiểm xã hội cũng phải được đa dạng hóa. Nghĩa là cần đảm bảo sao cho các chế độ bảo hiểm xã hội phải thực sự là “tấm lá chắn”, là “lưới an toàn” của xã hội. Tuy nhiên, cũng cần lưu ý rằng dù sao các chế độ trợ giúp, các mức trợ cấp cũng phải trên cơ sở nhu cầu thực tế và không thể thoát ly được khả năng và điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước trong từng giai đoạn. - Cụ thể hóa “công bằng xã hội”: Đặc điểm “hưởng thụ theo đóng góp” trong luật bảo hiểm xã hội chính là sự cụ thể hóa “công bằng xã hội” bao trùm lên nhiều lĩnh vực của đời sống. “Hưởng thụ theo đóng góp” trong bảo hiểm xã hội không hoàn toàn giống nhau như áp dụng “phân phối theo lao động” trong luật lao động. Đặc điểm này thường được thể hiện trong việc thực hiện trợ cấp 8
bảo hiểm xã hội đối với người lao động căn cứ vào mức độ, thời gian đóng góp của họ vào quỹ trợ cấp. Người hưởng bảo hiểm có nghĩa vụ đóng góp để hình thành Quỹ BHXH. Với tư cách là người tổ chức, thực hiện các chính sách xã hội, Nhà nước có trách nhiệm bảo trợ cho quỹ để đảm bảo thực hiện các chế độ BHXH đã được Nhà nước quy định. 1.2. Pháp luật về bảo hiểm xã hội 1.2.1. Khái niệm, đặc điểm của pháp luật về bảo hiểm xã hội 1.2.1.1. Khái niệm Bảo hiểm là một trong những phương pháp, công cụ hữu ích có vai trò quan trọng nhằm giúp con người phòng ngừa và vượt qua được những trở ngại rủi ro trong cuộc sống. Ở Việt Nam, bảo hiểm xã hội được biết đến từ rất sớm và được xem là một trong những công cụ đắc lực trợ giúp cho người lao động trang trải khi gặp những biến cố đột xuất xảy ra trong cuộc sống, bằng cách sử dụng nguồn tiền đóng góp của người lao động, người sử dụng lao động và được sự tài trợ, bảo hộ của Nhà nước nhằm trợ cấp vật chất cho người được bảo hiểm trong trường hợp bị giảm hoặc mất thu nhập bình quân do ốm đau, tai nạn lao động, bệnh nghề nghiệp, thai sản, hết tuổi lao động hoặc khi chết. Pháp luật về BHXH là hệ thống các quy tắc xử sự chứa đựng trong Hiến pháp, luật và các văn bản dưới luật do các cơ quan nhà nước có thẩm quyền ban hành, quy định các chế độ, chính sách BHXH, quyền và trách nhiệm của NLĐ, của cơ quan, tổ chức và cá nhân tham gia BHXH, tổ chức BHXH, quỹ BHXH, thủ tục thực hiện BHXH và quản lý nhà nước về BHXH. Pháp luật về BHXH gắn liền với pháp luật về lao động truyền tải các chính sách chủ yếu mang tính bắt buộc. BHXH là một trong những chính sách xã hội cơ bản của Nhà nước, được áp dụng cho mọi NLĐ. Tuy nhiên, BHXH lại có tính bắt buộc đối với một số đối tượng lao động nhất định và đây là một trong những đặc trưng của quan hệ pháp luật về BHXH so với các quan hệ pháp luật khác. Nhà nước, người chủ sở hữu cao nhất đồng thời là người chủ sử dụng lao động lớn nhất, người đại diện cho toàn xã hội thống nhất quản lý toàn bộ lĩnh 9
vực bảo hiểm xã hội. Nhà nước định ra các chính sách xã hội, ban hành hệ thống pháp luật bảo hiểm xã hội nhằm thể chế hóa các chính sách xã hội. Để thực thi có hiệu quả các văn bản pháp luật, Nhà nước thành lập hệ thống các cơ quan chức năng về bảo hiểm xã hội cũng như kiểm tra việc tổ chức, thực hiện các chính sách, chế độ bảo hiểm xã hội của các cơ quan này. 1.2.1.2. Đặc điểm của pháp luật bảo hiểm xã hội Trên phương diện lý luận cũng như thực tiễn triển khai BHXH ở các nước trên thế giới cho thấy pháp luật về bảo hiểm xã hội có những đặc điểm chủ yếu sau: - Hệ thống các chế độ BHXH được xây dựng và hoàn thiện theo các văn bản pháp luật của mỗi nước. Mặc dù các công ước quốc tế đã quy định những nội dung cơ bản cho từng chế độ song để đi vào thực tế cuộc sống thì nội dung mỗi chế độ cần phải được cụ thể hóa chi tiết cả về mục đích, đối tượng, điều kiện, mức trợ cấp và thời gian trợ cấp BHXH. - Hệ thống pháp luật về BHXH đảm bảo phân tán rủi ro, san sẻ tài chính giữa người lao động với người lao động, giữa người lao động với người sử dụng lao động, và giữa những người sử dụng lao động với nhau. Đặc biệt điểm này biểu hiện khá rõ giữa những người khỏe mạnh với những người lao động bị ốm đau; giữa nam và nữ; giữa những ngành nghề nặng nhọc độc hại, nguy hiểm dễ xảy ra tai nạn lao động hoặc bệnh nghề nghiệp với những ngành nghề hoặc công việc bình thường; giauwx những người lao động có công an việc làm và thu nhập cao với những người lao động không may bị thất nghiệp. 1.2.2. Điều chỉnh pháp luật về bảo hiểm xã hội 1.2.2.1. Về đối tượng áp dụng Đối tượng được bảo hiểm thể hiện phạm vi của chính sách BHXH trong từng chế độ. Tùy theo từng loại chế độ mà đối tượng này có thể khác nhau. Có chế độ đối tượng được trợ cấp lại chính là bản than người lao động tham gia BHXH; có chế độ đối tượng trợ cấp là vợ(chồng), con cái, bố mẹ người lao động ( chế độ trợ cấp tiền tuất). Có chế độ đối tượng này nằm trong quá trình lao động( chế độ thai sản); có chế độ đối tượng trợ cấp lại nằm ngoài quá trình lao 10
động( trợ cấp hưu trí)… Xác định chính xác đối tượng được trợ cấp BHXH trong mỗi chế độ sẽ giúp cơ quan BHXH chi trả đúng đối tượng, đúng mục đích, hạn chế tối đa những hiện tượng nhầm lẫn và tiêu cực phát sinh. 1.2.2.2. Về chủ thể pháp luật bảo hiểm xã hội - Người lao động, đại diện tập thể lao động và người sử dụng lao động, đại diện người sử dụng lao động Trong lĩnh vực bảo hiểm xã hội, các chủ thể tham gia bảo hiểm xã hội là người lao động và người sử dụng lao động. Trong đó, người lao động bao gồm công nhân trong các doanh nghiệp tư nhân, doanh nghiệp nhà nước, cán bộ công chức, viên chức nhà nước thuộc các cơ quan hành chính, đơn vị sự nghiệp. Ngoài ra, còn có người dân tham gia các loại hình bảo hiểm tự nguyện, các tổ chức xã hội hoạt động theo hình thức phi lợi nhuận. Trong các quan hệ pháp luật về BHXH, đại diện tập thể lao động và đại diện người sử dụng lao động cũng có thể tham gia khi cần thể hiện, bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của người lao động hay người sử dụng lao động. - Cơ quan bảo hiểm xã hội Ngành Bảo hiểm xã hội Việt Nam được chính thức ra đời ngày 16/2/1995, đến nay đã gần 30 năm, vinh dự được Đảng và Nhà nước giao trọng trách tổ chức thực hiện những chính sách trụ cột chính của hệ thống an sinh xã hội. Bảo hiểm xã hội là một trong những chính sách an sinh xã hội đặc biệt quan trọng. Chính sách BHXH là tiêu chí của tiến bộ, bình đẳng và công bằng xã hội, là một trong những nhân tố cơ bản thể hiện sự văn minh và phát triển của quốc gia. Theo tinh thần của Nghị quyết số 21-NQ/TW của của Bộ Chính trị về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác BHXH, BHYT giai đoạn 2012 – 2020, các cấp ủy đảng lãnh đạo UBND phối hợp chặt chẽ với cơ quan BHXH tổ chức thực hiện tốt công tác BHXH, BHYT trên địa bàn. Cơ quan BHXH tỉnh cần tăng cường thực hiện chính sách BHXH và BHYT, cụ thể như sau: 11
(a) Xây dựng và ban hành kế hoạch triển khai thực hiện chính sách BHXH, BHYT tại địa phương, coi chỉ tiêu bao phủ BHXH, BHYT là một chỉ tiêu phát triển kinh tế - xã hội của địa phương. (b) Đẩy mạnh công tác tuyên truyền về ý nghĩa, tầm quan trọng và các nội dung của BHYT, BHXH. (c) Quản lý và sử dụng có hiệu quả Quỹ BHXH, BHYT tại địa phương theo đúng quy định của pháp luật. (d) Xây dựng kế hoạch và chỉ đạo thực hiện các chương trình, kế hoạch, mục tiêu của Tỉnh ủy, UBND tỉnh và của địa phương về BHXH, BHYT giai đọa 2012 – 2020; đưa nội dung, mục tiêu kế hoạch thực hiện chính sách BHXH, BHYT vào chương trình phát triển kinh tế xã hội của huyện, thị, thành phố. (e) Tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến chính sách BHXH, BHYT để người dân hiểu được quyền lợi và trách nhiệm tham gia BHXH, BHYT, tập trung vào các đối tượng học sinh, sinh viên, người lao động trong các doanh nghiệp, hộ kinh doanh cá thể và nông dân. (f) Chỉ đạo các ban, ngành, đoàn thể trên địa bàn phối hợp chặt chẽ với cơ quan BHXH huyện, thị, thành phố trong tổ chức thực hiện chính sách BHXH, BHYT. (g) Tổ chức thanh kiểm tra, xử lý vi phạm và giải quyết khiếu nại tố cáo về BHXH, BHYT theo quy định của pháp luật. (h) Đảm bảo kinh phí đóng, hỗ trợ đóng BHXH, BHYT cho các đối tượng theo quy định. 1.2.3. Nội dung pháp luật về bảo hiểm xã hội 1.2.3.1. Các chế độ bảo hiểm xã hội Ở nước ta hiện nay, có hai loại hình BHXH cơ bản: BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện: BHXH bắt buộc là loại hình BHXH mà NLĐ và người SDLĐ bắt buộc phải tham gia; BHXH tự nguyện là loại hình BHXH mà NLĐ tự nguyện tham gia, được lựa chọn mức đóng và phương thức đóng phù hợp với thu nhập của mình để hưởng BHXH. Giữa BHXH bắt buộc và BHXH tự nguyện 12