intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Luận văn Thạc sĩ Luật Hình sự và Tố tụng hình sự: Khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại từ thực tiễn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội

Chia sẻ: ViJensoo ViJensoo | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:93

129
lượt xem
30
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn trình bày các nội dung chính sau: Một số vấn đề lý luận về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại; Thực trạng quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong TTHS và thực tiễn áp dụng trên địa bàn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội; Các giải pháp hoàn thiện pháp luật và bảo đảm áp dụng quy định khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại trong TTHS.

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Hình sự và Tố tụng hình sự: Khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại từ thực tiễn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội

  1. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG THỊ THANH HOA KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI TỪ THỰC TIỄN QUẬN HOÀNG MAI, THÀNH PHỐ HÀ NỘI LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HÌNH SỰ VÀ TỐ TỤNG HÌNH SỰ HÀ NỘI, 2021
  2. VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI ĐẶNG THỊ THANH HOA KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI TỪ THỰC TIỄN QUẬN HOÀNG MAI, THÀNH PHỐ HÀ NỘI Ngành: Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 8 38 01 04 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. NGUYỄN KHẮC HẢI HÀ NỘI, 2021
  3. LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan, đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nghiên cứu nêu trong đề tài là trung thực và tôi xin chịu trách nhiệm về tất cả những số liệu, kết quả nghiên cứu đó. Đề tài này chưa được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả đề tài Đặng Thị Thanh Hoa
  4. MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................... 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ ................................ 7 1.1. Khái niệm khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự ....................................................................................................... 7 1.2. Đặc điểm của khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự ..................................................................................................... 14 1.3. Ý nghĩa của khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự ..................................................................................................... 19 Chương 2. THỰC TRẠNG QUY ĐỊNH VỀ KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA NGƯỜI BỊ HẠI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ VIỆT NAM VÀ THỰC TIỄN ÁP DỤNG TRÊN ĐỊA BÀN QUẬN HOÀNG MAI, THÀNH PHỐ HÀ NỘI ................................................................... 24 2.1. Sự hình thành và phát triển các quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự Việt Nam ...................................... 24 2.2. Thực trạng quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại trong Bộ luật tố tụng hình sự 2015 .......................................................................... 27 2.3. Thực tiễn áp dụng quy định khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại trên địa bàn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội ............................................. 40 Chương 3. CÁC GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VÀ BẢO ĐẢM ÁP DỤNG QUY ĐỊNH KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA BỊ HẠI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ ................................................................. 53 3.1. Cơ sở hoàn thiện các quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại53 3.2. Giải pháp về hoàn thiện pháp luật về khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại ............................................................................................................ 56 3.3. Giải pháp bảo đảm áp dụng các quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại .................................................................................................. 66 KẾT LUẬN .............................................................................................. 79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................. 81 PHỤ LỤC ................................................................................................ 85
  5. DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLDS Bộ luật dân sự BLHS Bộ luật hình sự BLTTHS Bộ luật Tố tụng hình sự CQĐT Cơ quan điều tra CQTHTT Cơ quan tiến hành tố tụng PLTTHS Pháp luật tố tụng hình sự TA Tòa án TAND Tòa án nhân dân TANDTC Tòa án nhân dân tối cao TNHS Trách nhiệm hình sự VKS Viện kiểm sát VKSND Viện kiểm sát nhân dân XHCN Xã hội chủ nghĩa
  6. DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU Bảng 2.1: Thống kê số bị cáo, số vụ án và vụ án đã được xét xử trên địa bàn quận Hoàng Mai giai đoạn từ năm 2016 đến năm 2020. .................... 85 Bảng 2.2: Thống kê các vụ án khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại trên địa bàn quận Hoàng Mai giai đoạn từ năm 2016 đến năm 2020 ..................... 85 Bảng 2.3: Bảng so sánh số vụ án khởi tố theo yêu cầu bị hại được đưa ra xét xử với số vụ án bị đình chỉ do bị hại rút đơn giai đoạn 2016 - 2020 ... 87
  7. MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Dù trong bất kỳ Nhà nước nào thì nhiệm vụ đấu tranh phòng, chống tội phạm luôn được xem là một nhiệm vụ cốt lõi, là cơ sở để đảm bảo trật tự, an toàn xã hội của đất nước và yếu tố tiên quyết để đảm bảo văn hóa + kinh tế của một đất nước thực sự ổn định và phát triển. Không ngoại lệ, bản thân nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam cũng xem đây là nhiệm vụ tối quan trọng trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước. Công tác này được quán triệt thực hiện đồng bồ từ trung ương đến địa phương, từ việc kiểm soát, quản lý tội phạm đến việc xử lý tội phạm. Trong đó, việc xử lý tội phạm được thực hiện thông qua quá trình TTHS của các cơ quan tiến hành tố tụng. Việc xử lý hình sự tội phạm không chỉ bảo vệ được quan hệ xã hội bị xâm phạm mà còn trực tiếp bảo vệ các quyền lợi của người bị hại, là nạn nhân của tội phạm, bị hành vi nguy hiểm cho xã hội gây ra những hậu quả đáng tiếc. Tuy nhiên, TTHS là một quá trình giải quyết vụ án hình sự công khai, minh bạch mà kết thúc của nó là một bản án, quyết định thông qua việc xét xử công khai với người dân tại Tòa án để trừng trị, giáo dục người phạm tội. Việc này đồng nghĩa với việc những hậu quả mà hành vi phạm tội gây ra cho người bị hại cũng được công khai tại phiên tòa xét xử hình sự. Nhưng, từ phía người bị hại, không phải mọi trường hợp công khai xử lý tội phạm xâm hại nhằm bảo vệ các quyền lợi hợp pháp của họ đều mang đến những lợi ích tích cực cho họ, đôi lúc chính việc xử lý đó gián tiếp mang đến cho người bị hại thêm những hậu quả không mong muốn. Lợi ích của người bị hại trong TTHS không phải là lợi ích vật chất mà còn là các lợi ích tinh thần, lợi ích xã hội khác. Nhất là đối với các tội phạm xâm hại đến tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm của con người, nếu khởi tố thì những lợi ích về tinh thần, lợi ích khác trong xã hội cũng có thể bị ảnh hưởng mặc dù tội phạm không hề xâm hại đến. Chính vì vậy, PLTTHS cho phép người bị hại lựa chọn cân nhắc trong việc quyết định yêu cầu các cơ quan tiến hành tố tụng xử lý tội phạm gây ra thiệt hại cho mình trong một số 1
  8. trường hợp nhất định, theo đó, quy định về “Khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại” cũng ra đời. Quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại lần đầu tiên được đề cập đến tại Điều 88 của BLTTHS 1988, sau đó tiếp tục được giữ nguyên và phát triển tại Điều 105 BLTTHS 2003 và hiện nay là Điều 155 BLTTHS 2015. Đây được coi là một sự tiến bộ trong quá trình lập pháp của nước ta, đảm bảo sự tốt nhất về quyền lợi cho người bị hại. Thực tế cho thấy, chế định này đã và đang mang đến những hiệu quả đáng ngưỡng mộ mà các nhà làm luật đã mong đợi. Tuy nhiên, việc khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại hiện nay vẫn chỉ nằm ở mức là quy định của pháp luật nhưng chưa được nguyên cứu hoặc nghiên cứu chưa sâu, chưa hiệu quả nên việc thực hiện chế định này ở nhiều địa phương có những nhận thức khác nhau, dẫn đến những hạn chế, vướng mắc nhất định trong việc áp dụng pháp luật. Quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội là một trong những quận trung tâm của thành phố với mật độ dân cư đông đúc, chính vì thế mà tình hình tội phạm cũng rất phức tạp. Để đáp ứng yêu cầu đặt ra, thời gian các cơ quan tiến hành tố tụng của quận Hoàng Mai đã có nhiều giải pháp nhằm nâng cao chất lượng hoạt động, góp phần giữ vững trật tự - xã hội trên địa bàn. Tuy nhiên, như đã nói ở tên, không phải mọi công tác đều được thực hiện tốt, còn nhiều công tác đang vướng phải nhiều khó khăn, hạn chế trong đó có việc thực hiện chế định khởi tố theo yêu cầu của người bị hại. Những vướng mắc, bất cập này gây không ít khó khăn cho các cơ quan tiến hành tố tụng trong việc áp dụng pháp luật. Vì vậy, để bảo vệ tốt nhất quyền lợi hợp pháp của người bị hại do tội phạm xảy ra trên địa bàn quận Hoàng Mai, nơi mà lợi ích cá nhân, lợi ích tập thể, lợi ích cộng động, xã hội được đặt lên trên nhiều mặt của đời xong thì việc nâng cao nhận thức về việc áp dụng pháp luật trong khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại là vấn đề hết sức cần thiết, quan trọng đối với các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng của quận Hoàng Mai hiện nay. 2
  9. Từ những lý do nêu trên, tác giả chọn đề tài: “Khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại từ thực tiễn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội” làm đề tài Luận văn Thạc sĩ của mình. 2. Tình hình nghiên cứu của đề tài Dưới góc độ khoa học, thời gian qua việc nghiên cứu về chế định khởi tố theo yêu cầu của người bị hại cũng được đề cập trực tiếp hoặc gián tiếp ở một số công trình nghiên cứu được công bố như: Các luận án, luật văn luật học: 1) Nguyễn Đức Thái, Luận án tiến sĩ luật học: Khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong TTHS Việt Nam, Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh, 2015; 2) Lương Bình Dương, Luận án tiến sĩ luật học: Pháp luật về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong TTHS Việt Nam hiện nay, Học Viện Khoa học Xã hội, 2017; 3) Hoàng Lan Phương, Luận văn thạc sĩ luật học: Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong TTHS, Khoa luật Đại học Quốc gia Hà Nội, 2009; 4) Lê Lan Chi, Luận án Tiến sĩ Luật học: Nguyên tắc trách nhiệm khởi tố và xử lý vụ án hình sự trong luật TTHS Việt Nam + Những vấn đề lý luận và thực tiễn, Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội, 2010; 5) Lê Nguyên Thanh, Luận án tiến sĩ Luật học: Người bị thiệt hại do tội phạm gây ra trong TTHS Việt Nam, Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh, 2012;… Một số sách chuyên khảo, giáo trình, bài viết: 1) Nguyễn Ngọc Anh, Phan Trung Hoài, Bình luận khoa học BLTTHS 2015, NXB Chính trị quốc gia sự thật, Hà Nội, 2018; 2) Trường Đại học Luật Hà Nội, Giáo trình Luật TTHS Việt Nam, NXB Công an nhân dân, Hà Nội, 2016; 3) Trường Đại học kiểm sát Hà Nội, Giáo trình luật TTHS, NXB Chính trị quốc gia -sự thật, Hà Nội, 2016; 3) Đinh Văn Quế, “Khởi tố theo yêu cầu của người bị hại”, Tạp chí Tòa án số 11, 1991; 4) Nguyễn Hải Ninh, Vấn đề khởi tố theo yêu cầu của người bị hại, Tạp chị Luật học số 6, 2010; 5) TS. Phạm Mạnh Hùng, Vấn đề khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong BLTTHS 2015”, Tạp chí Khoa học Kiểm sát số 03, 3
  10. 2016; 6) Nguyễn Văn Dũ, Rút yêu cầu khởi tố: Không có gì tranh cãi, Báo Pháp luật TP Hồ Chi Minh online ngày 7/5/2012; 7) Nguyễn Văn Cường, Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại + những vướng mắc, Tạp chí Kiểm sát số 01, 1998;… Tuy nhiên, qua nghiên cứu các công trình trên cho thấy một số công trình chủ yếu dựa trên những quy định của BLHS 1999 và BLTTHS 2003 nên đã không còn phù hợp, bên cạnh đó, các công trình mang tính tổng quát nhưng chưa có một công trình nào được phân tích dựa địa phương cụ thể. Vì vậy việc nghiên cứu đề tài Luận văn Thạc sĩ “Khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong TTHS, từ thực tiễn địa bàn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội.” vẫn là một nội dung mang tính mới, đáp ứng đòi hỏi của thực tiễn công cuộc đấu tranh, phòng chống tội phạm trong giai đoạn hiện nay. 3. Mục đích và nhiệm vụ nguyên cứu Mục đích của đề tài là nghiên cứu, làm rõ những quy định của pháp luật về khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại trong TTHS; hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng khi áp dụng chế định này; nghiên cứu các vi phạm phổ biến, các vấn đề tồn tại và đưa ra những kiến giải nhằm nâng cao hiểu quả của áp dụng pháp luật về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại dựa trên tình hình thực tế tại quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội. Để có thể đạt được mục đích trên, nhiệm vụ được đặt ra là phải phân tích, làm rõ các quy định của PLTTHS về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại. Đồng thời, nghiên cứu đánh giá, thực tiễn hoạt động áp dụng pháp luật của các cơ quan tiến hành tố tụng, người tiến hành tố tụng trong vụ án khởi tố theo yêu cầu của người bị hại trên phạm vi quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội. Từ đó, rút ra nhận xét, đánh giá về nguyên nhân và kiến giải hợp lý. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 4.1. Đối tượng nghiên cứu Để có thể đạt được những mục đích trên, đề tài tập trung nghiên cứu những đối tượng cụ thể : 4
  11. Những giải pháp nhằm hoàn thiện quy định khởi tố theo yêu cầu của người bị hại trong TTHS từ thực tiễn hoạt động của các cơ quan tiến hành tố tụng quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội. 4.2. Phạm vi nghiên cứu Đề tài tập trung phân tích các quy định của pháp luật về TTHS và khởi tố theo yêu cầu của người bị hại theo pháp luật hiện hành. Cụ thể là từ hoạt động tiếp nhận, giải quyết tin báo, tố giác về tội phạm và kiến nghị khởi tố cho đến khi có bản án, quyết định sơ thẩm vụ án hình sự. Đồng thời, phân tích thực tiển áp dụng pháp luật khởi tố theo yêu cầu của người bị hại trên phạm vi địa bàn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội trong 05 năm (từ 2015 đến 2019). 5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở lý luận Đề tài được phân tích, nghiên cứu trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và những chủ trương, đường lối, chính sách hình sự, TTHS của Đảng, Nhà nước ta về đấu tranh phòng, chống tội phạm. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài sử dụng một số phương pháp phổ biến, thường xuyên trong nghiên cứu khoa học luật hình sự như: phương pháp phân tích và tổng hợp, phương pháp thống kê, khảo sát thực tiễn, điều tra án điển hình... để làm rõ và giải quyết các vấn đề đề đặt ra. 6. Ý nghĩa lý luân và thực tiễn Về lý luận, đề tài được xây dựng dựa trên các vấn đề lý luận về khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của bị hại gắn với thực tiễn tại địa bàn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội trong năm năm vừa qua. Do đó, kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần hoàn thiện và và làm rõ những quy định của pháp luật hiện hành về khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại, hoạt động cụ thể của các cơ quan tiến hành tố tụng khi áp dụng pháp luật. 5
  12. Về thực tiễn, các kiến giải được đưa ra trong đề tài là một kênh tham khảo hữu ích cho các đơn vị như Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát nhân dân, Tòa án nhân dân các cấp nói chung và các đơn vị Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát nhân dân, Tòa án nhân dân quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội nói riêng trong thực tiễn thực hiện chế định khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại. Ngoài ra, kết quả của đề tài cũng có thể là tài liệu tham khảo cho các đối tượng nghiên cứu, áp dụng pháp luật có liên quan đến vấn đề này. 7. Kết cấu của luận văn Chương 1: Một số vấn đề lý luận về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại. Chương 2: Thực trạng quy định về khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong TTHS và thực tiễn áp dụng trên địa bàn quận Hoàng Mai, thành phố Hà Nội Chương 3: Các giải pháp hoàn thiện pháp luật và bảo đảm áp dụng quy định khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại trong TTHS. 6
  13. Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ KHỞI TỐ VỤ ÁN THEO YÊU CẦU CỦA BỊ HẠI TRONG TỐ TỤNG HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự 1.1.1. Khái niệm khởi tố vụ án hình sự Giai đoạn TTHS là các phần độc lập, liên quan, kế tiếp nhau liên tục, giai đoạn trước là điều kiện, là cơ sở pháp lý làm phát sinh giai đoạn sau, giai đoạn sau thay thế và kiểm tra kết quả của giai đoạn trước, tạo thành một quá trình tố tụng hoàn chỉnh nhằm đảm bảo giải quyết vụ án hình sự một cách đúng đắn, khách quan, toàn diện và kịp thời. Khoa học luật tố tụng hình sự cho rằng quy trình giải quyết một vụ án hình sự phải theo một trình tự, thủ tục nhất định gồm: khởi tố, điều tra, truy tố, và xét xử. Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên của quá trình tố tụng và là giai đoạn tố tụng độc lập bởi giai đoạn này có đầy đủ các dấu hiệu của một giai đoạn tố tụng với những mục tiêu và nhiệm vụ riêng mang đặc thù về chủ thể tố tụng, hành vi tố tụng và văn bản tố tụng. Giai đoạn khởi tố là mở đầu quan trọng cho việc thực hiện nhiệm vụ của các giai đoạn tố tụng sau, và các giai đoạn sau cũng có mối quan hệ chặt chẽ với giai đoạn khởi tố thể hiện ở việc kết quả của các giai đoạn này sẽ kiểm nghiệm lại những vấn đề đã được xác định trong giai đoạn khởi tố. Còn theo quan điểm của Giáo trình Luật TTHS Việt Nam của Trường Đại học Luật Hà Nội thì đưa ra khái niệm: Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn mở đầu của trình tự tố tụng, trong đó cơ quan có thẩm quyền xác định sự việc xảy ra có dấu hiệu của tội phạm hay không để quyết định khởi tố hay quyết định không khởi tố vụ án hình sự [34, tr.233]. Quan điểm của Giáo trình Luật TTHS Việt Nam của Trường Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh về vấn đề này như sau: Khởi tố vụ án hình sự là một giai đoạn độc lập của quá trình chứng minh vụ án hình sự, trong đó cơ quan có thẩm quyền xác định có hay không dấu hiệu tội phạm để quyết định khởi tố hoặc quyết 7
  14. định không khởi tố vụ án. Giai đoạn khởi tố bắt đầu từ việc tiếp nhận thông tin về tội phạm hoặc phát hiện dấu hiệu tội phạm và kết thúc bằng một quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự [35, tr.330]. Định nghĩa về khởi tố vụ án hình sự cũng được GS.TSKH Lê Cảm đưa ra, theo đó:“Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn TTHS đầu tiên mà trong đó cơ quan tư pháp hình sự có thẩm quyền căn cứ vào các quy định của PLTTHS tiến hành việc xác định có (hay không) các dấu hiệu của tội phạm trong hành vi nguy hiểm cho xã hội đã được thực hiện, đồng thời ban hành quyết định về việc khởi tố (hoặc không khởi tố) vụ án hình sự liên quan đến hành vi đó” [7, tr.15]. Trong định nghĩa về Quyết định khởi tố vụ án hình sự, GS.TS Võ Khánh Vinh cũng đã đưa ra định nghĩa bao hàm định nghĩa về khởi tố vụ án hình sự như sau: “Quyết định khởi tố vụ án hình sự là hành vi TTHS của một pháp nhân (chủ thể tiến hành tố tụng) có thẩm quyền khởi tố vụ án hình sự biểu hiện bằng một văn bản TTHS xác định một sự kiện pháp lý xảy ra trong thực tế có dấu hiệu của tội phạm cụ thể được quy định trong BLHS nhằm khởi phát những quan hệ tố tụng, mở đầu cho việc thực hiện những hành vi tố tụng cần thiết để làm rõ sự thật khách quan về sự kiện đó. Giai đoạn khởi tố vụ án hình sự được bắt đầu từ khi cơ quan có thẩm quyền nhận được tin báo về tội phạm, kết thúc khi cơ quan có thẩm quyền ra được một trong hai quyết định là quyết định khởi tố vụ án hình sự và quyết định không khởi tố vụ án hình sự” [43, tr.268, 269]. Qua nghiên cứu các công trình và tài liệu chuyên ngành TTHS đã công bố cho thấy, khái niệm “khởi tố vụ án hình sự” trong TTHS được tiếp cận ở nhiều góc độ khác nhau: Góc độ tiếp cận thứ nhất, khởi tố vụ án hình sự là một chế định của luật TTHS, bao gồm tập hợp những quy định về trình tự và thủ tục khởi tố vụ án hình sự. Theo đó có thể hiểu, khởi tố vụ án hình sự là tập hợp các quy phạm pháp luật điều chỉnh quan hệ tố tụng hình sự thể hiện ở các mặt quy định về thẩm quyền, về trình tự thủ tục, và các căn cứ để khởi tố vụ án hình sự. Khởi tố vụ án hình sự thể hiện vai trò quan trọng trên nhiều phương diện, cả về phương diện kiểm soát 8
  15. và phòng ngừa tội phạm. Bởi lẽ, khởi tố vụ án hình sự là biện pháp hữu hiệu trong việc ngăn chặn và phòng ngừa hành vi phạm tội xảy ra trên thực tế, thể hiện sự nhanh chóng và kịp thời của các cơ quan đấu tranh chống tội phạm trong việc xác định sự thật khách quan của vụ án, làm cơ sở để truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm tội, bảo đảm xử lý kịp thời, nghiêm minh mọi tội phạm và người phạm tội, bảo đảm tính trừng trị và giáo dục của pháp luật hình sự. Để khởi tố vụ án hình sự phải dựa trên các quy định của BLTTHS. Để xác định có dấu hiệu tội phạm thì phải dca vào cấu thành tội phạm cụ thể, với các dấu hiệu đặc trưng sau: Một là, tính nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội; Hai là, tính có lỗi; Ba là, tính trái pháp luật hình sự; Bốn là, tính phải chịu hình phạt. Chỉ khi xác định đầy đủ các yếu tố theo quy định của BLHS và BLTTHS khi đó mới có thể ra quyết định khởi tố vụ án hình sự, khởi động quy trình giải quyết một vụ án cụ thể. Góc độ tiếp cận thứ hai, khởi tố vụ án hình sự được hiểu là một hành vi tố tụng mở đầu cho giai đoạn điều tra, được thực hiện bởi chủ thể có thẩm quyền theo quy định của BLTTHS. Theo đó có thể hiểu khởi tố vụ án hình sự là quyết định của cơ quan có thẩm quyền khi có đủ căn cứ theo quy định của pháp luật hình sự, biểu hiện bằng một văn bản tố tụng hình sự mở đầu cho việc thực hiện những hành vi tố tụng tiếp theo để làm rõ sự thật khách quan của sự việc có chứa đựng dấu hiệu tội phạm, từ đó đề ra các biện pháp xử lý bằng pháp luật hình sự đúng đắn. Góc độ tiếp cận thứ ba, khởi tố vụ án hình sự được hiểu là một giai đoạn tố tụng độc lập trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Đây là cách hiểu thông thường và phổ biến hiện nay. Giai đoạn khởi tố vụ án hình sự được xem là giai đoạn mở đầu cho các giai đoạn tố tụng tiếp theo rong TTHS. Nói cách khác, sau khi ban hành quyết định khởi tố vụ án sẽ làm phát sinh nhiều quyển hạn của cơ quan điều tra, viện kiểm sát, toà án khi thực hiện các hành vi tố tụng theo quy định của BLTTHS nhằm phát hiện và xử lý nghiêm minh tội phạm và người phạm tội. 9
  16. Có thể thấy, mỗi góc độ tiếp cận trên đây đều có hạt nhân hợp lý nhất định, tuy nhiên tựu chung lại giai đoạn này có đặc điểm chính sau đây: Một là, giai đoạn khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên, mở đầu cho quá trình TTHS, được bắt đầu với việc cơ quan tiến hành tố tụng có thẩm quyền tiếp nhận nguồn tin về tội phạm hoặc trực tiếp phát hiện về tội phạm và thời điểm kết thúc của giai đoạn này là việc cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố hoặc quyết định không khởi tố vụ án hình sự. Hai là, xuất phát từ việc khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên của TTHS, ở đó chức năng quan trọng của giai đoạn tố tụng này đó là xác định các tiền đề pháp luật về nội dung (trên cơ sở BLHS) và pháp luật về hình thức (trên cơ sở BLTTHS) của việc điều tra vụ án hình sự. Trong giai đoạn khởi tố vụ án hình sự, các cơ quan có thẩm quyền phải xác định sự việc đó có dấu hiệu tội phạm hay không?; căn cứ để khởi tố vụ án có đảm bảo không?; các trình tự, thủ tục tiến hành các biện pháp kiểm tra, xác minh nào phù hợp với quy định pháp luật?... Ba là, kết quả quả giai đoạn này là quyết định của cơ quan tiến hành tố tụng trong việc có hay không khởi tố vụ án hình sự. Theo quan điểm của tác giả, bên cạnh những nội dung đã được thống nhất như trên, định nghĩa về khởi tố vụ án hình sự còn phải bao hàm thêm những nội dung sau: Một là, cần nêu lên những căn cứ mà các cơ quan có thẩm quyền phải dựa vào để tiến hành việc xác định có hay không các dấu hiệu của tội phạm, cụ thể là phải căn cứ vào “các quy định của pháp luật hình sự và TTHS”. Hai là, xác định thời điểm bắt đầu và thời điểm kết thúc của giai đoạn khởi tố vụ án hình sự. Theo đó, giai đoạn khởi tố vụ án hình sự bắt đầu từ khi tiếp nhận nguồn tin về tội phạm hoặc phát hiện tội phạm và giai đoạn khởi tố kết thúc bằng một quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự của cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng. Giai đoạn khởi tố bắt đầu từ khi các CQTHTT tiếp nhận nguồn tin về tội phạm như: Tố giác của cá nhân; tin báo của cơ quan, 10
  17. tổ chức, cá nhân; tin báo trên các phương tiện thông tin đại chúng; kiến nghị khởi tố của cơ quan nhà nước; Cơ quan điều tra, Viện kiểm sát, Toà án, Bộ đội biên phòng, Cơ quan Hải quan, Cơ quan Kiểm lâm, lực lượng Cảnh sát biển và các cơ quan khác trong Công an nhân dân, Quân đội nhân dân được giao nhiệm vụ tiến hành một số hoạt động điều tra trực tiếp phát hiện dấu hiệu của tội phạm; người phạm tội tự thú. Giai đoạn khởi tố kết thúc khi các cơ quan có thẩm quyền ra quyết định khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự. Từ những phân tích nêu trên, có thể đưa ra khái niệm khởi tố vụ án hình sự như sau: Khởi tố vụ án hình sự là giai đoạn đầu tiên của tố tụng hình sự, trong đó cơ quan, người có thẩm quyền tiến hành tố tụng căn cứ vào các quy định của pháp luật hình sự và tố tụng hình sự, nhằm xác định sự việc xảy ra có hay không có các dấu hiệu cấu thành tội phạm, từ đó làm căn cứ để quyết định việc khởi tố hoặc không khởi tố vụ án hình sự. 1.1.2. Khái niệm bị hại trong tố tụng hình sự Người bị hại tham gia tố tụng với tư cách là chủ thể của tố tụng hình sự bên cạnh CQTHTT và người tiến hành tố tụng trong suốt quá trình giải quyết vụ án để đòi hỏi khôi phục lại những thiệt hại của họ do hành vi phạm tội gây ra. Người bị hại có thể là người đã bị thiệt hại, nhưng cũng có thể là người bị đe dọa nghiêm trọng gây thiệt hại trong những trường hợp phạm tội nhưng chưa gây hậu quả theo quy định của BLHS. Trong bối cảnh Việt Nam đang thực hiện công cuộc cải cách tư pháp, việc xây dựng và hoàn thiện pháp luật về bảo đảm quyền tự do dân chủ của công dân đã được ghi nhận trong Nghị quyết 48 –NQ/TW ngày 24/5/2005 của Bộ chính trị và tiếp tục được khẳng định tại Nghị quyết 49 - NQ/TW ngày 02/6/2005 như: “tôn trọng và bảo vệ quyền con người”, “tạo điều kiện thuận lợi cho người dân tham gia tố tụng...”, các quy định của pháp luật hình sự Việt Nam hiện hành về khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu của người bị hại là vấn đề cần quan tâm tìm hiểu rõ ràng, cụ thể. Người tham gia tố tụng là người có quyền và nghĩa vụ tố tụng theo quy định của BLTTHS. Sự tham gia của họ góp phần quan trọng trong việc xác định 11
  18. sự thật của vụ án, đồng thời nhằm bảo đảm quyền và lợi ích hợp pháp của chính họ trong tiến trình tố tụng. Bị hại trong TTHS là chủ thể tham gia tố tụng quan trọng, góp phần làm sáng tỏ sự thật khách quan của vụ án đồng thời để bảo vệ tốt nhất quyền và lợi ích hợp pháp của chính mình khi bị tội phạm xâm hại. Trước khi BLTTHS 2015 ra đời, PLTTHS Việt Nam luôn xem định bị hại chỉ là cá nhân, theo đó bị hại chỉ được hiểu một cách đơn giản là người bị thiệt hại về vật chất, tinh thần hoặc tài sản do tội phạm gây ra. BLTTHS 2015 ra đời đã thay thế thuật ngữ “Người bị hại” thành“Bị hại” trong đó đã bỏ từ “người” đi, nhờ đó khái niệm bị hại cũng được mở rộng hơn phạm vi các đối tượng được xem là bị hại bao gồm cả thể nhân và cơ quan, tổ chức bị thiệt hại về tài sản, uy tín do tội phạm gây ra hoặc đe dọa gây ra. Trên cơ sở khái niệm trên, “bị hại” là chủ thể có các đặc điểm sau đây: Thứ nhất, đối với trường hợp bị hại là cá nhân thì cá nhân đó phải đang sống ở thời điểm bị thiệt hại. Đối với trường hợp bị hại là cơ quan, tổ chức thì cơ quan, tổ chức đó phải được thành lập hợp pháp và đang hoạt động ở thời điểm bị thiệt hại. Trong đó, người đại diện theo pháp luật của cơ quan, tổ chức sẽ tham gia tố tụng với tư cách là đại diện hợp pháp của bị hại; trường hợp cơ quan, tổ chức thay đổi người đại diện thì pháp nhân đó có trách nhiệm thông báo ngay cho cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng theo quy định pháp luật. Thứ hai, thiệt hại của bị hại trong các vụ án hình sự luôn có mối quan hệ nhân quả với hành vi phạm tội. Do đối tượng mà hành vi phạm tội hướng tới xâm hại là bị hại, cho nên các hành vi này trực tiếp gây ra thiệt hại, đe dọa gây ra thiệt hại cho bị hại, xâm hại đến các quyền, lợi ích hợp pháp và chính đáng của bị hại được pháp luật bảo vệ. Thứ ba, thiệt hại của bị hại trong vụ án hình sự phải là những thiệt hại cụ thể. Đối với cá nhân, những thiệt hại có thể kể đến là thiệt hại về thể chất, tinh thần và tài sản do hành vi phạm tội gây ra hoặc đe dọa gây ra. Đối với cơ quan, tổ chức, những thiệt hại có thể kể đến là các thiệt hại về tài sản, uy thạ. 12
  19. Thứ tư, hành vi xâm hại đến các quyền và lợi ích hợp pháp của bị hại phải là một hành vi phạm tội được quy định cụ thể trong BLHS, do chủ thể có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý. Nếu hành vi xâm hại đó chưa thỏa mãn các yếu tố cấu thành tội phạm, chưa đến mức xử lý hình sự hoặc người xâm hại chưa đủ (hoặc không có) năng lực TNHS thì hành vi xâm hại chỉ được hiểu là hành vi vi phạm hành chính, vi phạm nghĩa vụ dân sự, lao động, hôn nhân và gia đình… Trong trường hợp này người bị xâm hại bởi hành vi trái pháp luật không được xem là bị hại trong TTHS. 1.1.3. Khái niệm khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự Trong bất kì xã hội nào, nhiệm vụ đấu tranh phòng, chống tội phạm luôn được quan tâm và đặt ra cho các cơ quan bảo vệ pháp luật. Việc duy trì quyền lực công bảo vệ các lợi ích, giá trị xã hội mà nhà nước đó xác định là nhiệm vụ quan trọng hàng đầu của mỗi quốc gia. Tùy thuộc vào kiểu tố tụng, mô hình tố tụng và truyền thống pháp luật mỗi nhà nước khác nhau mà có cách thức thực hiện quyền công tố cũng có sự khác nhau. Bên cạnh đó quy định “quyền tư tố” đối với vụ án hình sự bên cạnh quyền công tố cũng được ghi nhận ở một số nhà nước nhằm đảm bảo toàn diện các lợi ích về mặt xã hội và quyền lợi cho phía bị hại. Trong những trường hợp này, quyền tư tố có phạm vi áp dụng không lớn, chỉ áp dụng đối với một số lượng ít các tội phạm có tính chất xâm hại đến quyền riêng tư cá nhân, các quyền và lợi ích hợp pháp khác về thể chất, tinh thần và tài sản của bị hại. Theo quy định của BLTTHS, khi có dấu hiệu của tội phạm, cơ quan có thẩm quyền tiến hành tố tụng phải thực hiện việc khởi tố vụ án hình sự theo quy định pháp luật để tất cả các tội phạm đều được xử lí kịp thời, nghiêm minh. Tuy nhiên, trong thực tế không ít trường hợp tội phạm xảy ra đã gây thiệt hại cho bị hại không chỉ về lợi ích vật chất mà cả về tinh thần, danh dự, nhân phẩm ủa chính bị hại đó; trong những trường hợp này việc khởi tố vụ án hình sự để truy cứu có thể lại gây thêm những tổn thất khác cho bị hại. Chính vì vậy, chế định 13
  20. “Khởi tố vụ án theo yêu cầu của bị hại” được quy định, và được xem như là một trường hợp đặc biệt của khởi tố vụ án hình sự. Về bản chất hoạt động này không chỉ đơn thuần là một trường hợp khởi tố có điều kiện là phải có yêu cầu của bị hại mà cao hơn quyền buộc tội trong trường hợp này còn do bị hại quyết định, bên cạnh các thẩm quyền tố tụng khác cỉa các cơ quan, người tiến hành tố tụng. Như vậy, trong trường hợp khởi tố vụ án theo yêu cầu bị hại, bên cạnh việc đáp ứng các dấu hiệu thoãn mãn cấu thành tội phạm đối với từng tội phạm cụ thể trong BLHS, thì còn phải đảm bảo các điều kiện về tố tụng là yêu cầu của người bị hại hoặc đại diện hợp pháp của họ trước khi khởi tố vụ án. Nếu không có căn cứ về tố tụng, tức là yêu cầu của bị hại hoặc người đại diện hợp pháp của họ thì không được tiến hành khởi tố với vụ án. 1.2. Đặc điểm của khởi tố vụ án theo yêu cầu của người bị hại trong tố tụng hình sự Khởi tố vụ án hình sự theo yêu cầu bị hại có những đặc điểm chung của khởi tố vụ án hình sự, cụ thể như sau: Thứ nhất, giai đoạn khởi tố vụ án hình sự bắt đầu khi phát hiện những nguồn tin về tội phạm và kết thúc khi cơ quan có thẩm quyền xác định một sự việc xảy ra trong thực tế có hay không có hành vi phạm tội để quyết định khởi tố hay không khởi tố vụ án hình sự trên cơ sở quy định của pháp luật hình sự. Quyết định khởi tố vụ án hình sự chính là cơ sở pháp lý đầu tiên, mở đầu cho các CQTHTT thực hiện những hoạt động tố tụng trong các giai đoạn TTHS kế tiếp là điều tra, truy tố, xét xử, tuy nhiên luật cũng quy định loại trừ những trường hợp đặc biệt cần ngăn chặn ngay tội phạm hoặc đảm bảo cho việc điều tra sau này được tiến hành thuận lợi thì một số hoạt động điều tra như giữ người trong trường hợp khẩn cấp, phạm tội quả tang, khám nghiệm hiện trường, khám nghiệm tử thi... thì có thể được thực hiện trước khi khỏi tố vụ án hình sự. Thứ hai, Trong đó, CQTHTT gồm các chủ thể sau đây: CQĐT, VKS và Tòa án (Hội đồng xét xử). 14
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
3=>0