Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Tình thái giảm nhẹ trong diễn ngôn tiếng Việt

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:146

Thêm vào BST

Báo xấu

153
lượt xem 52
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Tình thái giảm nhẹ trong diễn ngôn tiếng Việt tập trung khảo sát, luận văn xác lập, phân loại và miêu tả các phương tiện biểu thị TTGN trong diễn ngôn tiếng Việt. Với các bạn chuyên ngành Ngôn ngữ học thì đây là tài liệu hữu ích.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Tình thái giảm nhẹ trong diễn ngôn tiếng Việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ____________________ TRẦN THỊ HUỆ TÌNH THÁI GIẢM NHẸ TRONG DIỄN NGÔN TIẾNG VIỆT Chuyên ngành: Ngôn ngữ học Mã số: 60 22 01 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS DƯ NGỌC NGÂN Thành phố Hồ Chí Minh – 2010
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nghiên cứu nào khác. Tác giả luận văn Trần Thị Huệ
LỜI CẢM ƠN Luận văn được hoàn thành dưới sự hướng dẫn tận tình của PGS.TS Dư Ngọc Ngân. Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến Cô. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn phòng Khoa học – Công nghệ sau Đại học, Thư viện trường Đại học Sư phạm TP.HCM, Thư viện tổng hợp TP.HCM, Thư viện Đại học Khoa học xã hội và nhân văn TP.HCM và đặc biệt là Quý thầy cô trong tổ Ngôn ngữ - khoa Ngữ văn Đại học Sư phạm TP.HCM cũng như Quý thầy cô giảng dạy tôi trong thời gian học Cao học đã tận tình giúp đỡ và đóng góp cho tôi những ý kiến quý báu. Đó chính là nền tảng giúp tôi hoàn thành luận văn này. Trần Thị Huệ
QUY ƯỚC VIẾT TẮT 1. Hành động ngôn từ: HĐNT 2. Phân tích diễn ngôn: PTDN 3. Quán ngữ tình thái: QNTT 4. Tình thái giảm nhẹ: TTGN 5. Tiểu từ tình thái: TTTT
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Có thể nói vấn đề tình thái trong ngôn ngữ không phải là mới. Từ triết học Hy Lạp cổ đại, khái niệm tình thái của logic học được hình thành dựa trên tính hiện thực (reality), tính tất yếu (necessity) và tính khả hữu (possibility) được phản ảnh trong ngôn ngữ tự nhiên với muôn vàn sắc thái đa dạng. Khi sử dụng ngôn ngữ để diễn đạt về thế giới thực tại, người ta không thể không lưu ý đến mối quan hệ giữa cách con người diễn đạt về thế giới và chính bản thân thế giới đó. Theo nghĩa rộng, có thể hiểu nói về tình thái là nói về cách mà con người diễn đạt khác nhau về thế giới. Hơn nữa một trong hai chức năng cơ bản của ngôn ngữ là giao tiếp xã hội. Trong quá trình giao tiếp, hoạt động trao đổi giữa người nói và người nghe là hoạt động được tiến hành từ cả hai phía. Trong mỗi câu nói của người này hay người kia ngoài nội dung nghĩa biểu hiện, tức nghĩa biểu thị sự tình trong thế giới khách quan, còn có một nội dung nghĩa biểu thị mối quan hệ giữa sự tình với thế giới khách quan hoặc thái độ của người nói. Nội dung đó, ta gọi là tình thái của câu. Charles Bally đã cho rằng tính tình thái là linh hồn của câu. Không thể tạo ra ý nghĩa lời nói nếu trong lời nói ấy ta không tìm thấy một biểu hiện nào đó của tính tình thái. Mặt khác vấn đề tình thái mà cụ thể là tình thái giảm nhẹ (TTGN) còn gắn liền với tính lịch sự trong giao tiếp, gắn với ngôn ngữ trong sự hành chức của nó. Không thể chỉ xem xét ngôn ngữ như một yếu tố tĩnh tại mà là một hoạt động mang tính liên cá nhân. Giao tiếp như thế nào để đạt được hiệu quả giao tiếp và hơn thế nữa làm thế giao tiếp phải thể hiện nét văn hóa, lịch sự là một điều quan trọng. Nắm bắt về TTGN mà cụ thể là việc nắm bắt hệ thống các phương tiện biểu thị TTGN sẽ góp phần giúp cho hoạt động giao tiếp đạt được những yêu cầu này. Về lĩnh vực tình thái trong tiếng Việt, từ những năm 40 với các tác giả Trần Trọng Kim, Phạm Duy Khiêm, Bùi Kỷ trong “Grammaire Annamite”, tình thái đã được chú ý đến khi các tác giả đề cập đến “thái độ của người nói”. Sau này, những nghiên cứu có tính chất khai phá và đi sâu hơn về tình thái đã xuất hiện với các tác giả như Hoàng Phê [64], [65]; Nguyễn Đức Dân [11]; Cao Xuân Hạo [23], [24], [25]. Rồi đến những chuyên khảo về tình thái cũng liên tục xuất hiện từ Phạm Hùng Việt [92]; Nguyễn Văn Hiệp [28], [29], [30], [31]; Phạm Thị Ly [51]; Nguyễn Thị Lương [48]; Nguyễn Thị Ngọc Hân [27]…Các tác giả nghiên cứu nhiều phương diện của vấn đề tình thái như: nghĩa tình thái của từ; logic tình thái đến logic ngôn ngữ học; từ ngữ pháp chức năng đến ngữ dụng học và đặc trưng tình thái của từ, của câu; chuyên sâu hơn về đặc điểm chức năng của trợ từ tiếng Việt, về tiểu từ tình thái, vị từ tình thái…Tuy nhiên, nghiên cứu về TTGN mà cụ thể hơn nghiên cứu chi tiết để hệ thống hóa các phương tiện diễn đạt TTGN
trong diễn ngôn tiếng Việt vẫn còn bỏ ngỏ cho dù thực tế việc sử dụng các phương tiện biểu thị TTGN rất phổ biến trong diễn ngôn tiếng Việt Những vấn đề đã trình bày ở trên đã khuyến khích chúng tôi chọn đề tài “Tình thái giảm nhẹ trong diễn ngôn tiếng Việt” làm đề tài nghiên cứu của mình. Về mặt lí luận: Trên cơ sở kế thừa và phát triển các thành tựu đã có, khi nghiên cứu về TTGN và xây dựng được một hệ thống các phương tiện diễn đạt TTGN trong diễn ngôn tiếng Việt, chúng tôi hy vọng mang đến một cái nhìn sâu sắc và bao quát hơn về vấn đề tình thái trong ngôn ngữ nói chung, trong tiếng Việt nói riêng. Về mặt thực tiễn: Chúng tôi mong rằng luận văn sẽ góp phần trong việc ứng dụng cho việc giao tiếp và dạy tiếng. Giao tiếp sẽ đạt được hiệu quả tối ưu khi biết vận dụng những phương tiện tình thái trong đó có phương tiện TTGN. Việc dạy tiếng Việt cho người Việt cũng như cho người nước ngoài sẽ đơn giản hơn, hiệu quả hơn khi chúng ta giúp họ nhận biết và sử dụng một hệ thống phương tiện biểu thị tình thái nói chung TTGN nói riêng của tiếng Việt. Bởi nó là một trong những cơ sở để người nói tạo dựng phát ngôn cũng như để người nghe tiếp nhận và nắm bắt đúng ý định giao tiếp của người nói. 2. Lịch sử vấn đề Đối tượng nghiên cứu của luận văn là TTGN, các phương tiện biểu thị TTGN trong diễn ngôn tiếng Việt nhưng qua quá trình tổng hợp và tham khảo tài liệu chúng tôi nhận thấy những công trình nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề trên còn rất hạn chế, có thể nói chỉ có một bài viết của tác giả Nguyễn Xuân Thơm [79] là đề cập đến TTGN nhưng giới hạn trong diễn ngôn đàm phán thương mại quốc tế. Bởi vậy, trong phần lịch sử vấn đề, chúng tôi sẽ điểm qua một số công trình nghiên cứu có tính chất nổi bật về vấn đề tình thái trong tiếng Việt nói chung, trong đó có những nghiên cứu đề cập đến một số vấn đề về phương tiện biểu thị tình thái. Về các tác giả nước ngoài: Các tác giả I. I. Glebova, V.M. Solntsev, Yu. Lekomtsev, Bystrov khi viết về ngữ pháp tiếng Việt (bằng tiếng Nga) đã có đề cập đến tiểu từ tình thái. Họ phân loại tiểu từ tình thái theo tiêu chí ngữ nghĩa như: tiểu từ có tính chất nghi vấn, tiểu từ nhấn mạnh, tiểu từ chỉ ra sự đối lập. Tuy nhiên họ xem tiểu từ tình thái như là một từ loại của tiếng Việt hơn là một phương tiện biểu thị tình thái [theo 51; 34]. Một tác giả nước ngoài khác cũng quan tâm đến ngữ pháp tiếng Việt, đó là V.S. Panfilov (2003). Trong chương VIII của cuốn sách “Cơ cấu ngữ pháp tiếng Việt” [62] (cũng viết bằng tiếng Nga do Nguyễn Thủy Minh dịch), ông đã trình bày về bán hư từ, trong đó có đề cập ngắn gọn đến từ tình thái. Ông cho rằng: “Lớp ngữ pháp này bao gồm những từ như: có lẽ, hình như, quả nhiên, đương nhiên…Những từ này được
sử dụng với chức năng định ngữ của câu, thể hiện sự đánh giá đối với sự việc được nhắc tới trong câu, hoặc đối với chính phát ngôn như một hành động lời nói” [62; 277]. Như vậy, có thể thấy chưa có một tác giả nước ngoài nào nghiên cứu chuyên sâu về tình thái cũng như những phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái trong tiếng Việt. Về các tác giả trong nước: Có thể chia các công trình nghiên cứu có liên quan đến tình thái trong tiếng Việt thành hai nhóm: (1) Các tác giả không trực tiếp quan tâm đến vấn đề tình thái nhưng trong quá trình xử lí các vấn đề khác họ đã có ít nhiều đụng chạm đến một bộ phận vấn đề tình thái, như: Nguyễn Kim Thản (1977), Đái Xuân Ninh (1978), Lê Cận – Phan Thiều (1983), Bùi Tất Tươm (1997), Đinh Văn Đức (2001), Diệp Quang Ban (2008), Nguyễn Thiện Giáp (2008). (2) Các tác giả trực tiếp quan tâm đến vấn đề tình thái, họ nghiên cứu rất chi tiết và có nhiều kiến giải sâu sắc vấn đề tình thái trên nhiều phương diện khác nhau. Có thể kể đến những tên tuổi như: Hoàng Phê, Hồ Lê, Phan Mạnh Hùng, Nguyễn Đức Dân, Hoàng Tuệ, Phạm Hùng Việt, Huỳnh Văn Thông, Nguyễn Thị Lương, Cao Xuân Hạo, Nguyễn Văn Hiệp, Lê Đông, Nguyễn Xuân Thơm, Phạm Thị Ly, Nguyễn Minh Thuyết, Nguyễn Thị Ngọc Hân, Ngô Thị Minh, Võ Đại Quang. Chúng tôi sẽ trình bày chi tiết hơn về một số đóng góp của các tác giả nhóm 2 này. Có thể nói Hoàng Phê với bài viết “Phân tích ngữ nghĩa” (1975) [64], “Toán tử logic – tình thái” (1984) [65] và Hồ Lê (1979) với bài viết “Vấn đề logic ngữ nghĩa và tính thông tin trong lời nói” [44] đã gợi mở cho nhiều nghiên cứu về nghĩa tình thái xuất hiện sau này. Hoàng Phê (1984) đi sâu trong việc vận dụng logic của ngôn ngữ tự nhiên để phân tích ngữ nghĩa của một số từ thường dùng hoặc của những đơn vị mà ông gọi là “toán tử logic – tình thái” – phương tiện biểu thị tình thái. Ông cho rằng “nếu quan niệm toán tử trong ngôn ngữ là những đơn vị ngôn ngữ mà khi dùng tác động đến các đơn vị ngôn ngữ thuộc một cấp độ nào đó thì cho ta những đơn vị ngôn ngữ mới (thường là cùng cấp độ), thì có thể nói rằng có toán tử ở tất cả các cấp độ” [65; 5]. Như vậy có toán tử ở cấp độ ngữ âm như thanh điệu, cấp độ từ vựng, cấp độ cú pháp...“Về hình thức toán tử logic – tình thái có thể là một từ, một tổ hợp từ (có khi có hình thức câu) hoặc chỉ đơn giản là một ngữ điệu” [65; 7]. Cũng trong “Toán tử logic – tình thái”, ông phát biểu rằng “Con người sử dụng ngôn ngữ không chỉ nói về hiện thực, mà còn nói nhận thức, sự đánh giá, thái độ của mình, không những nói bằng hiển ngôn, mà còn dùng tiền giả định và nói bằng hàm ngôn. Tất cả những điều đó làm cho tương ứng với các kết tố mệnh đề, ngôn ngữ tự nhiên sử dụng một loạt những toán tử logic – tình thái có chức năng tạo ra những lời có yếu tố tình thái và có thể có cấu trúc ngữ nghĩa nhiều tầng (tiền giả định, hiển ngôn, hàm ngôn)” [65; 7]. Rõ ràng những công trình của Hoàng Phê nêu trên là những đóng góp quý báu cho việc
nghiên cứu các phương tiện biểu thị tình thái nói chung, TTGN nói riêng. Sau này, Hồ Lê (1992), trong “Cú pháp tiếng Việt” [45], còn xem trật tự từ như là một trong những phương tiện diễn đạt ý nghĩa tình thái của tiếng Việt. Việc đảo trật tự, thay đổi cấu trúc của câu có thể thể hiện ý định của người nói nhằm tập trung vào điểm nhấn nào đó trong phát ngôn. Năm 1985, Phan Mạnh Hùng có bài viết “Các kiểu tổ hợp tiểu từ tình thái tiếng Việt và ranh giới từ” [36]. Tác giả đã có những nhìn nhận sâu hơn về tiểu từ tình thái tiếng Việt trong khung nghiên cứu từ loại như vị trí các tiểu từ trong hệ thống từ loại, khả năng các tiểu từ kết hợp với nhau…. Cũng đi vào lĩnh vực phân tích ngữ nghĩa của lời nhưng ở góc độ của logic tình thái, Nguyễn Đức Dân (1987) đã có những công trình có tính chất quan trọng về logic tình thái. Trong “Logic – Ngữ nghĩa – Cú Pháp” [11], ông cho rằng: “Logic tình thái là một công cụ hữu hiệu để miêu tả và nghiên cứu ngôn ngữ tự nhiên. Và các ngôn ngữ tự nhiên cũng đặt ra hàng loạt vấn đề về tình thái logic” [11; 39]. Nguyễn Đức Dân đã có cái nhìn tổng quát về vấn đề tình thái như sau: “Tình thái là một vấn đề rất rộng và còn rất mông lung mà các nhà logic học, các nhà kí hiệu học và các nhà ngôn ngữ học quan tâm. Nhưng từ các cách tiếp cận khác nhau và các phương pháp khác nhau lại dẫn đến những kết quả gặp gỡ nhau” [11; 40]. Tác giả cũng nêu ra tính đa nghĩa của từ tình thái. Chỉ cần thay thế từ tình thái này bằng từ tình thái khác trong cùng một phát ngôn sẽ dẫn đến những cách hiểu khác nhau về phát ngôn đó (ví dụ từ có thể và từ phải). Và tác giả còn cho rằng điều đó là do các tác tử tình thái thuộc về hai lớp tình thái khác nhau: tình thái đạo nghĩa và tình thái nhận thức [11; 41]. Hoàng Tuệ (1988) với hai bài viết: “Nhận xét về thời, thể và tình thái trong tiếng Việt” [87; 729] và “Về khái niệm tình thái” [87; 734] in trong “Hoàng Tuệ tuyển tập Ngôn ngữ học” (2001) cho ta một cái nhìn khái quát về vấn đề tình thái trong tương quan đối chiếu với khái niệm thời, thể và tình thái trong ngôn ngữ Châu Âu. Tác giả cũng đề cập đến sự thể hiện ý nghĩa tình thái trong tiếng Việt. Luận án phó tiến sĩ của Phạm Hùng Việt năm 1996, sau này được xuất bản thành sách có tựa đề “Trợ từ trong tiếng Việt hiện đại” (2003) [92], đã đề cập đến chức năng cơ bản của những đơn vị mà ông gọi là “trợ từ câu”, “trợ từ bộ phận” trong tiếng Việt hiện đại. Cũng trong cuốn sách này, khi trình bày về phạm trù tính tình thái trong ngôn ngữ học ông đã đề cập đến các phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái. Ông cho rằng: “Cùng với sự phong phú của các ý nghĩa tình thái, các phương tiện dùng để biểu thị ý nghĩa tình thái cũng rất đa dạng” [92; 37]. Ông đã liệt kê một hệ thống các phương tiện như: ngữ âm (ngữ điệu, trọng âm), từ vựng (động từ tình thái, phụ từ, trợ từ, thán từ, quán ngữ tình thái), ngữ pháp (đảo trật tự từ, thay đổi cấu trúc câu...). Đặc biệt qua phân tích cách sử dụng của trợ từ tiếng Việt, tác giả đã cho rằng: “trợ từ tiếng Việt
có khả năng tham gia biểu thị một số loại hành vi ngôn ngữ khác nhau gồm cả các hành vi ngôn ngữ chân thực và các hành vi ngôn ngữ gián tiếp” [92; 133]. Điều này chứng tỏ khả năng to lớn của trợ từ tiếng Việt trong việc tham gia biểu thị các ý nghĩa hàm ẩn của phát ngôn. Theo chúng tôi, các hành động ngôn từ (HĐNT) gián tiếp, cách biểu thị ý nghĩa hàm ẩn cũng có thể là phương tiện biểu thị ý nghĩa TTGN. Nghiên cứu chuyên sâu về vị từ tình thái là luận án tiến sĩ “Vị từ tình thái tiếng Việt” [80] của tác giả Huỳnh Văn Thông (1996). Sau này, tác giả còn có bài viết “Mấy nhận xét về vị từ tình thái và ý nghĩa thể trong tiếng Việt” (2000) [81] đã đề cập đến vấn đề tình thái mà cụ thể là vị từ tình thái ở nhiều mức độ và góc cạnh khác nhau. Nguyễn Thị Lương (1996) nghiên cứu chuyên sâu về “Tiểu từ tình thái dứt câu dùng để hỏi với việc biểu thị các hành vi ngôn ngữ trong tiếng Việt” [48] (gồm mười tiểu từ tình thái: à, ư, hả, sao, phỏng, chắc, chăng, chứ, nhỉ nhé). Luận án phó tiến sĩ này của tác giả đã “vận dụng lí thuyết hành vi ngôn ngữ vào việc nghiên cứu chuyên sâu mười tiểu từ tình thái dứt câu dùng để hỏi nhằm tìm ra các hành vi ngôn ngữ mà tiểu từ tình thái dứt câu có khả năng biểu thị trong những ngữ cảnh cụ thể mà chúng xuất hiện, miêu tả đánh giá hiệu lực của các hành vi đó” [48; 2]. Cũng như công trình nêu trên của tác giả Phạm Hùng Việt, trong phần cơ sở lí luận của luận án, tác giả Nguyễn Thị Lương đã nêu ra những phương tiện biểu thị ý nghĩa tình thái tương tự, bao gồm: phương tiện ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp. Tác giả xếp mười tiểu từ tình thái dứt câu dùng để hỏi nêu trên thuộc phương tiện từ vựng biểu thị ý nghĩa tình thái chủ quan. Đi sâu vào việc miêu tả những phương tiện của tiếng Việt trong việc diễn đạt ý nghĩa tình thái, Cao Xuân Hạo (1998), trong công trình “Tiếng Việt – Mấy vấn đề ngữ âm, ngữ pháp, ngữ nghĩa” [23], đã có những kiến giải và nhận xét hết sức sâu sắc về tiền giả định và hàm ý trong một số vị từ tình thái tiếng Việt. Sau này trong “Tiếng Việt: sơ thảo ngữ pháp chức năng” (2006) [25] một lần nữa ông trở lại vấn đề tình thái qua việc phân tích rất chi tiết về đề tình thái - siêu đề và thuyết tình thái – thuyết giả. Ông xem chúng như những phương tiện đặc thù của tiếng Việt trong việc diễn đạt ý nghĩa tình thái. Nguyễn Văn Hiệp (2001) nghiên cứu trọng tâm vào các tiểu từ tình thái cuối câu tiếng Việt. Trong “Về một khía cạnh phân tích tầm tác động tình thái” [29], tác giả nghiên cứu về những vấn đề như: điều kiện tình thái cuối câu xuất hiện, khả năng kết hợp của các tiểu từ tình thái cuối câu tiếng Việt. Một đóng góp quan trọng của Nguyễn Văn Hiệp là đã miêu tả và phân loại các tiểu từ tình thái cuối câu một cách rõ ràng. Bài viết “Hướng đến một cách miêu tả và phân loại các tiểu từ tình thái cuối câu tiếng Việt” [28] của ông đã góp phần làm nên cái nhìn toàn diện và sâu sắc hơn về lớp từ này. Và trong công trình chung Lê Đông – Nguyễn Văn Hiệp (2003) “Khái niệm tình thái trong ngôn ngữ học” [17], hai tác giả đã khái quát về khái niệm tình thái
“góp phần làm rõ một số phương diện chính yếu của phạm trù tính tình thái trong ngôn ngữ cũng như những vấn đề có liên quan” [17; 63]. Không những thế, năm 2007, trong “Một số phạm trù tình thái chủ yếu trong ngôn ngữ” [30], Nguyễn Văn Hiệp một lần nữa đã “nêu ra một bức tranh đa góc cạnh về tình thái” [30; 27] khi đi vào phân tích một cách chi tiết và nêu ra một số đối lập chủ yếu của tình thái trong ngôn ngữ. Đến năm 2008, trong công trình “Cơ sở ngữ nghĩa phân tích cú pháp” [31], công trình mà trong đó Nguyễn Văn Hiệp đã tổng hợp lại nhiều vấn đề về tình thái, tác giả nhận định rõ vai trò của tình thái rằng: “Nếu không quan tâm đến các bình diện của tình thái, thì chúng ta sẽ không thể hiểu được bản chất của ngôn ngữ, với tư cách là công cụ con người dùng để phản ảnh thế giới trong hoạt động nhận thức và tương tác xã hội. Không có tình thái, nội dung được thể hiện trong câu nói chỉ là những mảnh nguyên liệu rời rạc.” [31; 74] Có thể nói bài viết đề cập trực tiếp nhất đến TTGN là bài viết “Các phương thức biểu thị tình thái giảm nhẹ trong diễn ngôn đàm phán thương mại quốc tế” [79] của Nguyễn Xuân Thơm (2002). Tác giả tập trung nghiên cứu về các phương thức biểu thị thái độ đối với người nghe trong diễn ngôn đàm phán tiếng Anh và tiếng Việt và đã đưa ra một số phương thức sau: sử dụng yếu tố đánh dấu lịch sự (please – xin), sử dụng nguồn lực ý nghĩa tích cực của từ, sử dụng nguồn lực các lượng từ hạn định, sử dụng nguồn lực từ tình thái. Bài viết này khá thú vị tuy nhiên nó chỉ giới hạn trong diễn ngôn đàm phán thương mại. Tác giả Phạm Thị Ly (2003) nghiên cứu theo hướng đối chiếu về phương tiện diễn đạt ý nghĩa tình thái, đó là “Đối chiếu một số phương tiện diễn đạt ý nghĩa tình thái trong tiếng Việt và tiếng Anh” [51]. Khi lấy tiếng Anh làm ngôn ngữ nguồn, tác giả đã đi vào phân tích, tìm hiểu thức của vị từ như một phương tiện đặc thù diễn đạt ý nghĩa tình thái của tiếng Anh để đối chiếu với những phương tiện diễn đạt ý nghĩa tương ứng của tiếng Việt. Và khi lấy tiếng Việt làm ngôn ngữ nguồn, tác giả chọn tiểu từ tình thái như một phương tiện quan trọng diễn đạt ý nghĩa tình thái của tiếng Việt mà tiếng Anh không có. Như vậy trọng tâm của luận án là đi vào nghiên cứu đối chiếu thức vị từ và tiểu từ tình thái mà thôi. Cũng trong luận án này, tác giả cho rằng “Tiếng Việt còn có một phương tiện hết sức đặc thù để diễn đạt ý nghĩa tình thái, đó là những yếu tố tình thái được xử lý như một phần đề hoặc như một phần thuyết của câu” [51; 77]. Đây chính là cái mà Cao Xuân Hạo gọi là siêu đề và thuyết giả như đã nêu trên. Công trình chung “Thành phần câu tiếng Việt” [83] của Nguyễn Minh Thuyết và Nguyễn Văn Hiệp (2004) đã dành hẳn một chương để trình bày về một thành phần phụ của câu: tình thái ngữ. Hai tác giả không chỉ trình bày khái niệm về tình thái ngữ mà còn phân biệt tình thái ngữ với các thành tố khác trong câu, phân loại tình thái thái ngữ và nêu ra điều kiện sử dụng của chúng trong câu.
Cũng nghiên cứu theo hướng đối chiếu như tác giả Phạm Thị Ly, Nguyễn Thị Ngọc Hân (2005) đã có công trình nghiên cứu “Tiểu từ tình thái cuối câu trong hội thoại tiếng Việt (so sánh với tiếng Nhật) và việc giảng dạy nó cho người Nhật” [27]. Hai công trình của hai tác giả này có giá trị ứng dụng cao vào việc dạy tiếng cho người nước ngoài. Luận án đã khảo sát con đường chuyển nghĩa của các tiểu từ tình thái cuối câu, sự gắn kết chặt chẽ của chúng với phát ngôn, tình trạng niềm tin của người nói được thể hiện qua sự có mặt của chúng trong phát ngôn. Tác giả Ngô Thị Minh (2005) với bài viết “Bàn thêm một số phương tiện biểu hiện ý nghĩa tình thái trong ngôn ngữ hội thoại” [54], đăng trên tạp chí Ngôn ngữ và đời sống, đã cho rằng: “Ngôn ngữ hội thoại mang nhiều yếu tố tình thái và phương tiện biểu hiện loại ý nghĩa này cũng khá đa dạng” [54;1]. Ngoài các phương tiện về ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp như đã nêu ở trên, tác giả đã bổ sung thêm ba phương tiện: sử dụng tiếng chửi, lời nói tục; sử dụng các thành ngữ quán ngữ; sử dụng kiểu nói lửng. Ngoài ra, còn có tác giả Võ Đại Quang (2008) bàn về “Tình thái trong câu – phát ngôn: một số vấn đề lí luận cơ bản” [72]. Tác giả giúp người đọc nhận thấy “mối liên hệ giữa tình thái và các thành tố ngữ nghĩa khác trong phát ngôn và về những vấn đề, những yếu tố cần yếu trong nghiên cứu về tình thái của đơn vị “câu” (sentence) với tư cách là những phát ngôn (utterances) trong giao tiếp liên nhân” [72; 1]. Trong phần viết về các phương thức chuyển tải nghĩa tình thái trong ngôn ngữ, tác giả cho rằng tình thái có thể được chuyển tải bằng phương tiện ngôn ngữ thông qua con đường từ vựng hóa, ngữ pháp hóa và ngôn điệu hóa. Như vậy, quan điểm của tác giả về các phương tiện biểu thị tình thái cũng giống như các tác giả khác đã nêu ở trên tuy nhiên tác giả đã khẳng định rõ vai trò của các phương tiện biểu thị tình thái bằng lời nhận xét: “Việc học và sử dụng chuẩn xác các phương tiện tình thái sẽ giúp ích rất nhiều trong việc duy trì và cải thiện quan hệ liên nhân trong các hoàn cảnh giao tiếp cụ thể bằng ngôn từ.” [72; 8] Có thể nói việc nghiên cứu về tình thái, vấn đề nghĩa tình thái trong tiếng Việt đã thu hút được sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu. Từ bước đầu tiên chỉ là những quan sát để phân tích một số nét thái độ của người nói đối với hiện thực quan sát được, các nhà Việt ngữ học đã không ngừng tiến vào những lĩnh vực mới mẻ như logic học, logic tình thái, ngữ dụng học hoặc theo quan điểm của ngữ pháp chức năng để phân tích, đánh giá về những nội dung tình thái thể hiện trong phát ngôn tiếng Việt. Điều này cho chúng ta thấy sự quan tâm của các nhà nghiên cứu về hoạt động và tầm tác động của lời nói trong giao tiếp. Những công trình nghiên cứu mà chúng tôi chọn lọc và nêu ra ở trên sẽ là những kiến thức căn bản và hữu ích giúp chúng tôi xử lí đề tài của mình. Mặt khác, nó cũng cho chúng tôi nhận thấy vấn đề nghiên cứu chuyên sâu về TTGN, về các phương tiện biểu thị TTGN mà chúng tôi đã chọn thực sự là một vấn đề mới, hấp dẫn và đáng được quan tâm.
3. Mục đích, nhiệm vụ của luận văn Mục đích của luận văn là nghiên cứu về TTGN mà trọng tâm là khảo sát và xác lập một hệ thống các phương tiện biểu thị TTGN trong diễn ngôn tiếng Việt. Để đạt được mục đích này, chúng tôi tập trung giải quyết những nhiệm vụ cơ bản sau: 3.1 Tiếp thu thành tựu của các nhà nghiên cứu Việt ngữ học, luận văn đưa ra khái niệm về TTGN, nội dung của TTGN, vai trò của tình thái – TTGN trong diễn ngôn tiếng Việt. 3.2 Thu thập và khảo sát ngữ liệu, lọc ra các dẫn chứng có biểu thị TTGN. 3.3 Từ nguồn ngữ liệu, luận văn tổng hợp và lập ra một danh sách các phương tiện biểu thị TTGN trong diễn ngôn tiếng Việt, xác định tiêu chí nhận diện (nếu có) cho mỗi phương tiện và xếp các phương tiện vào từng nhóm. 3.4 Miêu tả, phân tích những đặc điểm cơ bản của các phương tiện biểu thị TTGN trong diễn ngôn tiếng Việt. 4. Phương pháp nghiên cứu và nguồn ngữ liệu 4.1 Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài nghiên cứu chúng tôi đã sử dụng những phương pháp nghiên cứu sau đây: 4.1.1 Phương pháp quy nạp và phương pháp diễn dịch: Dựa trên nền tảng lí thuyết tiếp thu được từ các nhà ngôn ngữ học đi trước, phần cơ sở lí luận mà chúng tôi trình bày trong chương 1 đều là những tổng kết hoặc những điều được học hỏi từ những công trình nghiên cứu có liên quan. Nắm vững phần lí thuyết, chúng tôi lấy đó làm cơ sở để tiến hành công việc khảo sát, phân tích và xác lập hệ thống các phương tiện biểu thị TTGN trong diễn ngôn tiếng Việt. 4.1.2 Phương pháp thống kê: Khi làm việc với một nguồn ngữ liệu từ ca dao đến các tác phẩm truyện ngắn của nhiều tác giả khác nhau như: Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao, Nguyễn Thị Thu Huệ …, chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê để định lượng ngữ liệu và từ đó xác lập từng phương tiện biểu thị TTGN cụ thể. Tư liệu chọn lọc không chỉ được chúng tôi sử dụng làm cơ sở cho việc đánh giá, xác lập và phân loại nêu trên mà còn được sử dụng vào việc nêu ra ví dụ trong quá trình miêu tả, phân tích từng phương tiện. 4.1.3 Phương pháp miêu tả: Phương pháp này được sử dụng chủ yếu khi trình bày về từng phương tiện biểu thị TTGN đã được xác lập ở trên. Các nhận định đưa ra chủ yếu dựa vào kết quả phân tích, miêu tả ngữ liệu.
4.1.4 Phương pháp phân tích ngữ nghĩa – ngữ dụng: Với tư cách là một quá trình giao tiếp hay sự kiện giao tiếp, diễn ngôn bao hàm cả các yếu tố ngoài ngôn ngữ như ngữ cảnh tình huống, yếu tố dụng học và các tác động của các chiến lược văn hóa ở người sử dụng ngôn ngữ. Do đó khi nghiên cứu TTGN trong diễn ngôn, chúng tôi luôn ý thức về sự chi phối các yếu tố này, đặc biệt là yếu tố ngữ cảnh tình huống. Thông qua phương pháp phân tích ngữ nghĩa – ngữ dụng, việc xác định về TTGN cũng như việc miêu tả, phân tích các cứ liệu luôn được chúng tôi xem xét một cách toàn diện, đặt trong một ngữ cảnh cụ thể. 4.2 Nguồn ngữ liệu Để tạo sự phong phú về ngữ liệu cũng như để có được độ tin cậy trong quá trình thống kê, phân tích và nhận xét, chúng tôi mở rộng nguồn ngữ liệu trích dẫn từ ca dao đến những tác phẩm của những nhà văn nổi tiếng trước đây như Nguyễn Công Hoan, Vũ Trọng Phụng, Nam Cao…cho đến những sáng tác được nhiều người biết đến của những nhà văn mới sau này trong các tuyển tập văn mới. Bên cạnh đó, chúng tôi cũng chú ý đến nguồn ngữ liệu trong giao tiếp hàng ngày. 5. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu và phần kết luận, nội dung chính của luận văn được phân thành hai chương: Chương 1: Luận văn trình bày những cơ sở lí thuyết cơ bản liên quan đến đề tài như: về diễn ngôn; về tính tình thái và TTGN trong ngôn ngữ; một số vấn đề khác về TTGN trong ngôn ngữ, trong đó có đề cập về lịch sự và lịch sự ngôn ngữ, vai trò của TTGN trong diễn ngôn, trong giao tiếp. Chương 2: Qua khảo sát, luận văn xác lập, phân loại và miêu tả các phương tiện biểu thị TTGN trong diễn ngôn tiếng Việt. *********
Chương 1: TỔNG QUAN VỀ TÌNH THÁI VÀ TÌNH THÁI GIẢM NHẸ TRONG DIỄN NGÔN 1.1 Về diễn ngôn 1.1.1 Khái niệm diễn ngôn Việc nghiên cứu diễn ngôn được hình thành trong lòng ngôn ngữ học nhưng nó không xuất hiện ngay trong một lúc bằng một sáng kiến riêng mà trải qua một quá trình tìm kiếm hướng đi. Có thể thấy sau khi ngôn ngữ học tiền cấu trúc của F. de Saussure và cấu trúc luận của L. Bloomfield phát triển rực rỡ thì việc tiếp cận những giới hạn cuối cùng trong lí thuyết của họ đã dẫn đến sự thu hút chú ý của các nhà nghiên cứu về các cấu tạo ngôn ngữ lớn hơn câu. Những cấu tạo ngôn ngữ lớn hơn câu được nêu lên thành đối tượng nghiên cứu vào những năm 60 của thế kỷ XX dưới tên “Ngôn ngữ học văn bản” (Text Linguistics), “Phân tích văn bản” (Text Analysis), “Phân tích chức năng” (Functional Analysis). Ở giai đoạn “ngữ pháp văn bản”, phân tích diễn ngôn (PTDN) chủ yếu thao tác với “liên kết” và đã có một loạt các công trình nghiên cứu, nổi bật như “Cohesion in English” (Liên kết trong tiếng Anh) [95] của M.A.K. Halliday và R. Hasan. Ở thời kỳ hậu “ngữ pháp văn bản”, khi vấn đề mạch lạc và cấu trúc của văn bản càng được quan tâm hơn thì các nhà ngôn ngữ học đã đề nghị gọi địa hạt mới này là PTDN. Phải ghi nhận rằng người đầu tiên đề cập đến và đưa ra cái tên PTDN là Z. Harris với tác phẩm “Discourse Analysis” (1952), người thứ hai được biết đến là Mitchell và người có công truyền bá PTDN cùng với tên gọi của nó là T.A. Van Dijk. Với Z. Harris, PTDN đã có được một đối tượng nghiên cứu rõ ràng. Đó là diễn ngôn. Từ khi PTDN trở thành một lĩnh vực được nhiều người quan tâm, đã có nhiều đường hướng PTDN ra đời. Nguyễn Hòa, (2008), trong “Phân tích diễn ngôn, một số vấn đề lí luận và phương pháp” [34] đã tổng hợp và nêu lên các đường hướng chính như sau: đường hướng dụng học với hai nhánh, một nhánh dựa trên lí thuyết hành động nói (speech acts) của J.L. Austin và một nhánh dựa trên tư tưởng triết học nguyên tắc cộng tác của H.P. Grice; đường hướng ngôn ngữ học xã hội tương tác; đường hướng dân tộc học giao tiếp; đường hướng thừa nhận các biến thể ngôn ngữ ít nhiều mang tính khuôn mẫu về mặt xã hội và ngôn ngữ; đường hướng giao tiếp liên văn hóa. Các đường hướng nghiên cứu trên đã cho thấy xu hướng nghiên cứu chức năng khi PTDN. PTDN nhất thiết là sự phân tích ngôn ngữ hành chức, ngôn ngữ trong sử dụng (language in use).
Như vậy, không thể giới hạn nó ở việc miêu tả các ngôn ngữ hình thức tách biệt với các mục đích hay chức năng mà các hình thức này được sinh ra để đảm nhận trong xã hội loài người. G. Brown & G. Yule và H.G. Widdowson đã xem diễn ngôn là một tiến trình giao tiếp. Ở đó nhà nghiên cứu sẽ nghiên cứu từ, ngữ và câu xuất hiện trong dữ liệu thành văn của diễn ngôn để làm bằng chứng về sự nỗ lực của người phát (người viết/người nói) để chuyển giao thông điệp cho người nhận (người nghe/người đọc). Cũng phải đặc biệt chú ý đến tình huống, hoàn cảnh ảnh hưởng đến kết cấu diễn ngôn [theo 34; 48]. Như vậy, do đã được xác định là một sự kiện hay quá trình giao tiếp cho nên diễn ngôn không phải chỉ là một đoạn hay một chuỗi các câu bất kỳ mà nó là toàn bộ sự kiện giao tiếp có tính mục đích, thống nhất và có mạch lạc được ghi nhận lại bằng toàn bộ văn bản. Có thể chấp nhận định nghĩa ngắn gọn của Nguyễn Hòa như sau: “Diễn ngôn là sự kiện hay quá trình giao tiếp hoàn chỉnh thống nhất có mục đích không có giới hạn được sử dụng trong các hoàn cảnh giao tiếp xã hội cụ thể” [34; 33]. Và như vậy, là một sự kiện giao tiếp hoàn chỉnh, diễn ngôn phải có tính chủ đề từ chủ đề bộ phận đến chủ đề chung, có mạch lạc. Để tạo nên mạch lạc, diễn ngôn không những phải thể hiện sự liên kết trên nhiều phương diện mà còn là sự tổ chức một cách hợp lí các yếu tố quan yếu có giá trị giao tiếp tuân theo quy tắc cần và đủ (nói thế nào là đủ, là đúng trọng tâm; nói thế nào là thừa, rườm rà, lạc đề). Nói đến “hoàn cảnh giao tiếp cụ thể” là nói đến tác động của các yếu tố tình huống ngoài ngôn ngữ đối với sự hoạt động của ngôn ngữ như: yếu tố văn hóa, yếu tố dụng học. Sự kết hợp các yếu tố trên không đơn thuần là phép tính cộng mà nên được hiểu như một hàm có nhiều biến. Ở Việt Nam, việc quan tâm đến diễn ngôn, PTDN đã được khẳng định thông qua nhiều nghiên cứu của các tác giả như Hoàng Phê, Đỗ Hữu Châu (1985), Trần Ngọc Thêm (1985), Nguyễn Đức Dân, Cao Xuân Hạo (1991), Diệp Quang Ban (1998) (2009), Nguyễn Thiện Giáp (2000) (2008), Nguyễn Hòa (2005) (2008). Các tác giả đã đề cập đến nhiều vấn đề như: chiếu vật và chỉ xuất, lí thuyết hành động ngôn ngữ, lí thuyết hội thoại, ý nghĩa tường minh, ý nghĩa hàm ngôn, ngữ cảnh và ý nghĩa, diễn ngôn và PTDN, diễn ngôn và văn hóa, dụng học giao văn hóa…vv 1.1.2 Diễn ngôn và văn bản Có thể nói diễn ngôn (discourse) và văn bản (text) là hai khái niệm cơ bản trong lí luận PTDN. Trong thực tế, việc phân định rạch ròi diễn ngôn và văn bản là điều không đơn giản. Nhiều tác giả sử dụng diễn ngôn cũng như là văn bản. Có khi văn bản còn được hiểu theo hai phương diện: là sản phẩm (product) và là quá trình (process). Với nghĩa là sản phẩm, văn bản là
một thực thể có thể ghi nhận lại được và có một cấu trúc nhất định; với nghĩa là một quá trình, văn bản là sự lựa chọn nghĩa liên tục, một quá trình vận động qua các ngữ vực (register). Diệp Quang Ban (2009), trong “Giao tiếp diễn ngôn và cấu tạo của văn bản” [4] đã tổng hợp và phân tích một số định nghĩa nhằm phân biệt diễn ngôn và văn bản như sau: Trước tiên R. Barthes (1970) cho rằng đối tượng khảo sát được gọi là “diễn ngôn” cũng là “văn bản”, nhưng văn bản do ngôn ngữ học nghiên cứu, còn diễn ngôn do “ngôn ngữ học diễn ngôn” nghiên cứu với những nội dung nghiên cứu riêng. Ở đây, Barthes đã có tính đến các mục đích giao tiếp (mặt xã hội) và sự liên thông giữa văn hóa với ngôn ngữ. I. Bellert (1971) xem diễn ngôn là chuỗi liên tục những phát ngôn, trong đó việc lí giải nghĩa của mỗi phát ngôn lệ thuộc vào sự lí giải những phát ngôn trong chuỗi. Do đó, sự giải thuyết tương đương một phát ngôn tham gia diễn ngôn đòi hỏi phải biết ngữ cảnh đi trước. Như vậy, có thể hiểu tên gọi diễn ngôn của bà bao gồm cả văn bản. G. Cook (1989) định nghĩa xem “văn bản là một chuỗi ngôn ngữ lí giải được ở mặt hình thức, bên ngoài ngữ cảnh” và “diễn ngôn là những chuỗi ngôn ngữ được nhận biết là trọn nghĩa, được hợp nhất lại và có mục đích” [theo 4; 199 – 200]. Cook đã xác định sự khác biệt giữa diễn ngôn và văn bản dựa trên sự đối lập giữa chức năng và hình thức. Diễn ngôn thể hiện tính chức năng của ngôn ngữ trong khi văn bản thể hiện mặt hình thức của ngôn ngữ hành chức. Cũng theo Diệp Quang Ban, (1998), trong “Văn bản và liên kết trong tiếng Việt” [1], các khái niệm “diễn ngôn” và “văn bản” đã từng được sử dụng qua các giai đoạn như sau: (1) Văn bản được dùng để chỉ chung các sản phẩm của ngôn ngữ viết và ngôn ngữ nói có mạch lạc và liên kết. (2) Có sự đối lập giữa diễn ngôn và văn bản: sử dụng văn bản để chỉ sản phẩm ngôn ngữ viết và diễn ngôn chỉ ngôn ngữ nói. (3) Diễn ngôn được dùng như văn bản ở ý nghĩa (1) M.A.K Halliday và R. Hasan (1976) là các tác giả thể hiện quan điểm thứ nhất. Thuật ngữ hai tác giả này sử dụng là “text – văn bản”. Theo hai tác giả này, “văn bản có thể là bất kỳ đoạn văn nào, viết hay nói, dài hay ngắn tạo nên một chỉnh thể thống nhất, hoàn chỉnh”, “văn bản là một đơn vị ngôn ngữ hành chức” và “văn bản là một đơn vị ngữ nghĩa.” [95; 1- 2] Hồ Lê (1996) theo hướng thứ hai: “Văn bản là chỉnh thể của một sản phẩm viết để diễn đạt trọn vẹn một ý kiến về một vấn đề hoặc một hệ thống vấn đề. Ngôn bản là chỉnh thể của một sản phẩm nói để diễn đạt trọn vẹn một ý kiến về một vấn đề hoặc một hệ thống vấn đề” [46; 55]. D. Nunan trong “Dẫn nhập phân tích diễn ngôn” (bản dịch của Hồ Mỹ Huyền - Trúc Thanh) (1997) thì sử dụng “thuật ngữ văn bản để chỉ bất kì cái nào ghi bằng chữ viết của một sự
kiện giao tiếp”. Còn “thuật ngữ diễn ngôn lại để chỉ việc giải thuyết sự kiện giao tiếp trong ngữ cảnh.” [60; 21] G. Brown & G. Yule (2002) trong “Phân tích diễn ngôn” xem “văn bản như là một thuật ngữ khoa học để chỉ dữ liệu ngôn từ của một hành vi giao tiếp”. Ở một đề mục cụ thể, hai tác giả đã khẳng định: “sự biểu hiện của diễn ngôn: văn bản.” [5; 22] Theo Nguyễn Hòa (2008), H.G. Widdowson cũng là một tác giả có cách phân biệt diễn ngôn và văn bản giống với G. Brown & G. Yule và D. Nunan. H.G. Widdowson xem diễn ngôn là một quá trình giao tiếp. Kết quả về mặt tình huống của quá trình này là sự thay đổi trong sự thể: thông tin được chuyển tải, các ý định được làm rõ, và sản phẩm của quá trình này là Văn bản. [theo 34; 32] Từ những quan điểm nêu trên, rõ ràng là trên một phương diện nhất định, diễn ngôn hay văn bản có thể coi là hai mặt của một sự vật, tuy ngoại diên của diễn ngôn rộng hơn so với văn bản, bởi lẽ với tư cách là một quá trình giao tiếp hay sự kiện giao tiếp, nó còn bao hàm cả các yếu tố ngoài ngôn ngữ như ngữ cảnh tình huống, yếu tố dụng học và các tác động của các chiến lược văn hóa ở người sử dụng ngôn ngữ. Có thể hiểu văn bản như là sản phẩm ngôn ngữ ghi nhận lại quá trình giao tiếp hay sự kiện giao tiếp nói và viết trong một hoàn cảnh giao tiếp xã hội cụ thể. Chúng tôi tán đồng quan điểm của Nguyễn Hòa: “Nên thấy rằng, trong thực tế rất khó có thể phân biệt rạch ròi giữa diễn ngôn và văn bản bởi lẽ trong văn bản sẽ có cái diễn ngôn, trong diễn ngôn sẽ có cái văn bản. Cho nên sự phân biệt chỉ mang tính chất tương đối. Đây không phải là hai thực thể tách biệt mà chỉ là một thực thể biểu hiện của ngôn ngữ hành chức trong bối cảnh giao tiếp xã hội.” [34; 33] 1.1.3 Các kiểu loại diễn ngôn Trong thực tế, việc phân loại diễn ngôn là một vấn đề phức tạp, có nhiều cách phân loại diễn ngôn khác nhau, song vẫn có những giao nhau trên nhiều phương diện. Lí do chủ yếu là ngôn ngữ tồn tại trong vô vàn các tình huống giao tiếp và như vậy sẽ có vô vàn các dạng diễn ngôn sử dụng theo từng tình huống. Theo Hatim và Mason, sự phân loại chỉ dựa trên “trường diễn ngôn” suy cho cùng chỉ là lời phát biểu về chủ đề và ta sẽ có các loại diễn ngôn về giáo dục, tôn giáo hay khoa học. Sự phân loại này ít có giá trị dự báo về tính chất của diễn ngôn. [theo 34] Nếu dựa trên chức năng thuần túy, chúng ta sẽ có được sự phân loại như diễn ngôn “văn học”, diễn ngôn “thơ ca”. Tuy nhiên các nhà PTDN ít khi bàn đến diễn ngôn văn chương vì loại diễn ngôn này là đối tượng của tu từ học, nó có đặc tính nghệ thuật, mang nhiều dấu ấn tác giả. K. Hausenblas đã đưa kiểu phân loại theo cấu trúc của diễn ngôn. Chẳng hạn theo khuôn hình văn bản có thể có các diễn ngôn được xây dựng theo những khuôn hình cứng nhắc (như các
tờ khai trong tiếng Anh) , diễn ngôn theo khuôn hình mềm dẻo (như bài báo, bài luận án, bài bình luận) và các diễn ngôn có khuôn hình tự do (như các tác phẩm văn học). Theo cấu trúc nội tại, các tiêu chí sau đây được tính đến: (1) Tính đơn giản/tính phức tạp trong cấu trúc (2) Tính độc lập/tính phụ thuộc của diễn ngôn (3) Tính liên tục/gián đoạn của diễn ngôn Kết quả là có thể có: (1) Diễn ngôn với các mức độ phức tạp khác nhau như diễn ngôn có một văn bản duy nhất, hay diễn ngôn chứa hai văn bản. (2) Diễn ngôn tự do và diễn ngôn phụ thuộc. (3) Diễn ngôn liên tục và diễn ngôn gián đoạn (dẫn theo Diệp Quang Ban (1998) trong “Văn bản và liên kết trong tiếng Việt” [1]) Theo M.A.K. Halliday, một trong những tác giả có công làm cho thuật ngữ “ngữ vực” (register) chứa được nội dung mà nó có: chỉ một lĩnh vực sử dụng ngôn ngữ, có thể phân loại diễn ngôn theo trường diễn ngôn, bầu không khí diễn ngôn và cách thức diễn ngôn. Trường diễn ngôn bao gồm các chủ đề được đề cập đến và cũng thể hiện phần nội dung mệnh đề của mục đích giao tiếp. Bầu không khí diễn ngôn thể hiện mối quan hệ giữa các cá nhân tham gia bao gồm cả ý nghĩa dụng học. Cách thức diễn ngôn chỉ phương tiện ngôn ngữ sử dụng: ngôn ngữ nói hay ngôn ngữ viết. Trong ba biến kể trên thì biến nội dung thông báo là quan trọng nhất. M.A.K. Halliday đã sử dụng các tham số này để phân loại ngữ vực. Song trong thực tế rất khó có thể nói về một sự phân loại tuyệt đối. Các ngữ vực thường giao nhau thông qua các thể loại. Ví như bài giảng, xét theo trường diễn ngôn thì đây là ngữ vực khoa học nhưng xét theo phương tiện sử dụng (ngôn ngữ nói) thì lại có nhiều đặc tính của ngôn ngữ hội thoại. Tuy nhiên, ba biến mà M.A.K. Halliday đưa ra có ý nghĩa nhất định trong mục đích phân loại diễn ngôn. Nói cách khác, ngữ vực là sự phân chia bao trùm nhất và dưới ngữ vực là các tiểu ngữ vực (sub – register), dưới tiểu ngữ vực có thể có các thể loại (genre) – các kiểu diễn ngôn cụ thể. Từ tiếng Anh, tác giả Nguyễn Hòa [34] đã đưa ra sự phân loại diễn ngôn như sau: Các tiểu ngữ vực Stt Các ngữ vực và các thể loại diễn ngôn cụ thể có thể gồm có các thể loại: tin, bài bình luận, tin vắn, phóng sự 1 Ngữ vực báo chí điều tra, quảng cáo, bài tường thuật… có thể gồm có các tiểu ngữ vực: văn xuôi, thơ, văn học dân gian 2 Ngữ vực văn chương và các thể loại cụ thể như: truyện ngắn, tiểu thuyết văn học, tiểu
thuyết lịch sử, thơ ca, kịch… Các tiểu ngữ vực Stt Các ngữ vực và các thể loại diễn ngôn cụ thể có thể gồm có các tiểu ngữ vực: pháp lí, ngoại giao, thương mại…và các thể loại cụ thể như: bản hiến pháp, luật, công ước, 3 Ngữ vực chính luận công hàm, hợp đồng, thông báo, thông cáo, quy định, biên bản, tờ trình… có thể gồm có các tiểu ngữ vực: kinh tế, văn hóa, toán, hóa, sinh vật, giáo dục… và các thể loại cụ thể như: luận án, luận 4 Ngữ vực khoa học văn, báo cáo khoa học, sách giáo khoa, giáo trình, bài thuyết trình, tổng luận… Ngữ vực hội thoại có thể gồm có các thể loại: nói chuyện, phiếm đàm, tâm sự, 5 thường ngày chào hỏi, cuộc tranh luận, phỏng vấn… Sự phân chia này khá đơn giản và rõ ràng. Hiện nay, trước sự phức tạp và chưa thống nhất trong việc phân loại diễn ngôn thì theo chúng tôi, cách phân loại này cũng có thể là một tham khảo đáng quan tâm. 1.1.4 Ngữ cảnh trong phân tích diễn ngôn Có thể khẳng định rằng PTDN không thể thoát ly khỏi ngữ cảnh. Tất cả các đường hướng PTDN đều coi trọng ngữ cảnh. D. Hymes (1962) xem vai trò của ngữ cảnh trong nhận thức, một mặt, như để giới hạn các cách hiểu có thể có được và, mặt khác, như để hỗ trợ cách hiểu theo dự định: “Việc sử dụng một hình thức ngôn ngữ nào đó sẽ xác định một phạm vi giới hạn của các ý nghĩa. Ngữ cảnh có thể hỗ trợ cho một phạm vi giới hạn của các ý nghĩa. Khi một hình thức được dùng trong một ngữ cảnh, nó có thể giới hạn các ý nghĩa có thể có được đối với ngữ cảnh đó ra khỏi các ý nghĩa mà hình thức này có thể chuyển tải: ngữ cảnh này loại các ý nghĩa có thể có được ra khỏi các ý nghĩa mà ngữ cảnh có thể hỗ trợ.” [theo 5; 67] D. Hymes cũng cho rằng nếu có sự hiểu biết về người phát trong một sự kiện giao tiếp thì nhà PTDN có thể tưởng tượng ra điều người ấy có thể nói; nếu hiểu biết về người nhận giúp nhà phân tích không đi quá xa. Và nếu chúng ta biết về điều đang được nói đến (phạm trù chủ đề) thì dự đoán của chúng ta sẽ được giới hạn nhiều; nếu chúng ta còn có thêm thông tin về bối cảnh về mặt không gian, thời gian của sự kiện và về các quan hệ thực thể của các đối tượng tương tác
như dáng ngồi, đứng, điệu bộ, vẻ mặt...thì dự đoán của chúng ta có thể được giới hạn nhiều hơn nữa. Một số các đặc điểm còn lại của ngữ cảnh mà D. Hymes (1964) đưa ra là: kênh (channel) giao tiếp (giao tiếp giữa các đối tượng tham gia vào sự kiện diễn ra như thế nào: bằng lời nói, viết, ra dấu, những dấu hiệu bằng khói…); mã (code) (ngôn ngữ gì, phương ngữ gì, phong cách ngôn ngữ đang được dùng); hình thức thông điệp (message form) (hình thức gì được dùng: bông đùa, tranh luận, bài thuyết giáo, thư tình, thơ…); sự kiện (event); giọng điệu (key); mục đích (purpose). D. Nunan trong “Dẫn nhập phân tích diễn ngôn” (bản dịch của Hồ Mỹ Huyền - Trúc Thanh) (1997) [60] cũng đưa ra nhận xét: “PTDN liên quan đến việc nghiên cứu trong sử dụng” và “rõ ràng rằng ngữ cảnh là một khái niệm quan trọng trong PTND. Ngữ cảnh quy chiếu về tình huống gây ra diễn ngôn và tình huống trong đó diễn ngôn được gắn vào” [60; 21 – 22]. D.Nunan còn cho rằng có hai loại ngữ cảnh khác nhau: ngữ cảnh ngôn ngữ và ngữ cảnh phi ngôn ngữ (ngữ cảnh thuộc về kinh nghiệm mà trong đó diễn ngôn xảy ra). Ngữ cảnh ngôn ngữ là ngôn ngữ bao quanh hoặc đi kèm với sản phẩm diễn ngôn đang được phân tích. Ngữ cảnh phi ngôn ngữ gồm: kiểu loại của sự kiện giao tiếp (truyện cười, câu chuyện, bài thuyết trình…); đề tài; mục đích của sự kiện, bối cảnh (vị trí, thời gian trong ngày, mùa trong năm và những phương diện vật lý của tình huống…); người tham dự giao tiếp và mối quan hệ giữa họ; những hiểu biết cơ sở và những giả định làm cơ sở cho sự kiện giao tiếp. G. Brown & G. Yule trong “Phân tích diễn ngôn” (2002) (bản dịch của Trần Thuần) đã khẳng định rằng ngay cả “nhà ngữ pháp câu muốn phát biểu về “tính chấp nhận được” của một câu trong khi xác định xem chuỗi ngôn ngữ do ngữ pháp của anh ta sản sinh ra có phải là câu đúng trong ngôn ngữ hay không, thì anh ta đang ngầm vận dụng các thành tố ngữ cảnh” và “bất kỳ phương pháp phân tích nào trong ngôn ngữ học có liên hệ đến các thành tố ngữ cảnh, nhất thiết thuộc về lĩnh vực nghiên cứu ngôn ngữ gọi là ngữ dụng học. Nghiên cứu PTDN chắc chắn dính líu đến nghiên cứu cú pháp và ngữ nghĩa nhưng chủ yếu vẫn là nghiên cứu ngữ dụng học.” [5; 50] Trong PTDN, cũng như trong ngữ dụng học, chúng ta phải quan tâm đến điều người sử dụng ngôn ngữ đang làm và giải thích những đặc điểm ngôn ngữ trong diễn ngôn như là phương tiện được dùng để thực hiện điều họ đang làm. “Nhà PTDN xử lý dữ liệu của anh ta như là dữ kiện (văn bản) của một quá trình động, trong đó ngôn ngữ được sử dụng như một công cụ giao tiếp trong ngữ cảnh mà qua đó người viết/người nói thể hiện nghĩa và đạt được ý định (diễn ngôn).” [5; 51]