Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn học Việt Nam: Sự giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:106

Thêm vào BST

Báo xấu

35
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn tập trung vào nghiên cứu sự giao thoa này với những biểu hiện ở phương diện nội dung như: Bức tranh thiên nhiên, bản làng và hình ảnh con người miền núi với hai sắc thái thẩm mĩ tương phản; Tâm hồn con người miền núi mang đậm chất thơ. Một số loại hình văn hóa dân gian Tày mang lại chất thơ cho nội dung truyện ngắn của Cao Duy Sơn. Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ văn học và Văn học Việt Nam: Sự giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGÔ THỊ LAN ANH SỰ GIAO THOA GIỮA CHẤT THƠ VÀ CHẤT VĂN XUÔI TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA CAO DUY SƠN LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC NGÔ THỊ LAN ANH SỰ GIAO THOA GIỮA CHẤT THƠ VÀ CHẤT VĂN XUÔI TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA CAO DUY SƠN Ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu trích dẫn đều có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn đều trung thực và chưa từng được công bố ở bất kỳ công trình nào khác. Thái Nguyên, tháng 5 năm 2019 Tác giả luận văn Ngô Thị Lan Anh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn thạc sĩ này, tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, Khoa Sau đại học, Khoa Báo chí - Truyền thông và Văn học, Trường Đại học Khoa học, Đại học Thái Nguyên và các Thầy, Cô giáo đã trực tiếp giảng dạy, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập. Đặc biệt, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Đức Hạnh người thầy đã luôn tận tình hướng dẫn, chỉ bảo trong suốt thời gian tôi nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn nhà văn Cao Duy Sơn đã cung cấp những tư liệu quý giá liên quan đến luận văn này. Cuối cùng, xin gửi lời cảm ơn đến gia đình, người thân, bạn bè và đã giúp đỡ, động viên, tạo điều kiện để tôi hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, năm 2019 Tác giả luận văn Ngô Thị Lan Anh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC Trang TRANG BÌA PHỤ LỜI CAM ĐOAN ................................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ...................................................................................................... ii MỤC LỤC ........................................................................................................... iii A - PHẦN MỞ ĐẦU ............................................................................................ 1 1. Lí do chọn đề tài ................................................................................................ 1 2. Lịch sử vấn đề ................................................................................................... 2 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu .................................................................... 9 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu ............................................................. 9 5. Phạm vi nghiên cứu ......................................................................................... 10 6. Cấu trúc của luận văn ...................................................................................... 10 7. Đóng góp mới của luận văn ............................................................................ 11 B - PHẦN NỘI DUNG ...................................................................................... 12 Chương 1. TRUYỆN NGẮN CỦA CAO DUY SƠN VÀ VẤN ĐỀ GIAO THOA THỂ LOẠI TRONG VĂN HỌC ......................................................... 12 1.1. Vấn đề giao thoa thể loại trong văn học....................................................... 12 1.1.1. Hiện tượng giao thoa thể loại trong văn học ............................................. 12 1.1.2. Sự giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong văn xuôi Việt Nam đương đại ................................................................................................... 14 1.2. Vài nét về nhà văn Cao Duy Sơn ................................................................. 19 1.2.1. Tiểu sử nhà văn ......................................................................................... 19 1.2.2. Quá trình sáng tác và quan điểm sáng tác của nhà văn ............................. 20 1.3. Khái quát về sự giao thoa thể loại trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn ..... 23 1.3.1. Giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi ở cảm hứng chủ đạo gắn với hình ảnh con người miền núi trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn ......... 23 1.3.2. Chất thơ và chất văn xuôi trong thế giới nghệ thuật của truyện ngắn Cao Duy Sơn..................................................................................................... 25 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Tiểu kết chương 1:............................................................................................. 29 Chương 2. SỰ GIAO THOA GIỮA CHẤT THƠ VÀ CHẤT VĂN XUÔI TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA CAO DUY SƠN NHÌN TỪ PHƯƠNG DIỆN NỘI DUNG.............................................................................................. 30 2.1. Bức tranh thiên nhiên - bản làng với hai sắc thái thẩm mỹ tương phản mà hòa hợp gắn kết ........................................................................................... 30 2.2. Hình ảnh con người miền núi với hai sắc thái thẩm mĩ tương phản vừa song hành vừa gắn kết. ................................................................................ 36 2.2.1. Hình ảnh con người miền núi gắn với chất thơ......................................... 37 2.2.2. Hình ảnh con người miền núi gắn với chất văn xuôi ................................ 41 2.3. Một số loại hình văn hóa dân gian Tày mang lại chất thơ cho nội dung của truyện ngắn của Cao Duy Sơn .............................................................. 45 Tiểu kết chương 2:............................................................................................. 46 Chương 3. SỰ GIAO THOA GIỮA CHẤT THƠ VÀ CHẤT VĂN XUÔI TRONG TRUYỆN NGẮN CAO DUY SƠN NHÌN TỪ NGHỆ THUẬT BIỂU HIỆN ........................................................................................................ 48 3.1. Ba kiểu loại cốt truyện trong truyện ngắn Cao Duy Sơn ............................. 48 3.1.1. Những truyện ngắn giàu tính trữ tình có kiểu cốt truyện "Diễn biến tâm trạng" của nhân vật.................................................................................... 49 3.1.2. Kiểu cốt truyện truyền thống đậm chất văn xuôi ...................................... 52 3.1.3. Cốt truyện trung gian có sự giao thoa giữa cốt truyện giàu chất thơ với cốt truyện giàu chất văn xuôi .................................................................... 56 3.2. Biểu tượng nghệ thuật có sự hài hòa gắn kết chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn Cao Duy Sơn.................................................................. 60 3.3. Hình tượng người trần thuật - thi sĩ và người trần thuật khách quan đáng tin cậy trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn ............................................... 63 3.3.1. Hình tượng người trần thuật - thi sĩ bộc lộ trực tiếp thế giới tư tưởng - tình cảm chủ quan của mình. .................................................................... 64 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
3.3.2. Hình tượng người trần thuật khách quan đáng tin cậy của tác phẩm tự sự trong truyện ngắn Cao Duy Sơn. .......................................................... 69 3.4. Các hình ảnh nghệ thuật đắt giá mang hai sắc thái thẩm mĩ tương phản xây dựng bức tranh thiên nhiên - làng bản cùng con người miền núi ........ 71 3.4.1. Hình ảnh nghệ thuật đắt giá mang chất thơ............................................... 71 3.4.2. Hình ảnh nghệ thuật đắt giá mang chất văn xuôi ...................................... 76 3.5. Sự giao thoa thể loại trong ngôn ngữ nghệ thuật của truyện ngắn Cao Duy Sơn. 80 3.5.1. Ngôn ngữ giàu chất thơ với tính biểu cảm giàu hình tượng ..................... 81 3.5.2. Ngôn ngữ văn xuôi trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn ......................... 85 Tiểu kết chương 3:............................................................................................. 88 C - PHẦN KẾT LUẬN ..................................................................................... 90 D - TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 93 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
1 SỰ GIAO THOA GIỮA CHẤT THƠ VÀ CHẤT VĂN XUÔI TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA CAO DUY SƠN A - PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1. Sự giao thoa thể loại thực chất là sự liên thông - tích hợp những đặc trưng của các thể loại văn học khác nhau trong một thể loại cụ thể. Vấn đề này đã xảy ra trong thực tiễn sáng tác của các nhà văn ở Việt Nam và trên thế giới. Chúng ta có thể thấy chất thơ trong truyện ngắn Pautôpxki, hoặc trong sáng tác của Mikhain Sôlôkhốp như trong Sông đông êm đềm và Đất vỡ hoang (tiểu thuyết), truyện sông Đông… Ở Việt Nam chúng ta thấy xuất hiện những đặc trưng của tác phẩm thơ trong truyện ngắn của Đỗ Chu; Nguyễn Thành Long… và đặc biệt trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn - nhà văn được đánh giá thuộc số ít những nhà văn xuất sắc nhất của nền văn xuôi dân tộc thiểu số Việt Nam hiện nay. Việc khảo sát, phân tích, lí giải sự giao thoa thể loại trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn sẽ tạo ra một hướng tiếp cận mới mẻ, một góc nhìn mới để phát hiện những giá trị nhân văn tiềm ẩn trong sáng tác của nhà văn nổi tiếng này. Qua đó, chúng tôi mong muốn góp phần khẳng định giá trị của tác phẩm, cá tính sáng tạo độc đáo và đóng góp của Cao Duy Sơn trong nền văn học Việt Nam hiện đại. 2. Hiện nay học phần Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại đã được giảng dạy và học tập trong nhiều trường Đại học, trong đó có trường Đại học sư phạm và Đại học Khoa học thuộc Đại học Thái Nguyên. Nếu nghiên cứu đề tài này thành công, chúng tôi hi vọng đóng góp thêm một tư liệu tham khảo bổ ích cho công tác giảng dạy và học tập phần Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại trong nhà trường. 3. Nền văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại có những tác phẩm, tác giả xuất sắc và tiềm ẩn nhiều “tầng vỉa” văn hóa, nhiều giá trị cần tiếp tục được nghiên cứu khai thác, đánh giá. Quá trình nghiên cứu về mảng văn học đặc sắc này nói chung và sáng tác của Cao Duy Sơn nói riêng tuy đã được tiến hành từ lâu nhưng thành tựu vẫn còn khiêm tốn. Bởi vậy, qua việc nghiên cứu đề tài này, chúng tôi mong muốn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
2 được góp phần làm đầy thêm những khoảng trống hiện vẫn đang tồn tại trong công tác nghiên cứu - phê bình văn học dành cho Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại. 4. Là một cán bộ của Nhà xuất bản Đại học Thái Nguyên - một Nhà xuất bản có truyền thống và thương hiệu riêng về công tác xuất bản những sáng tác và chuyên khảo nghiên cứu về văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại, thực hiện đề tài này chúng tôi hi vọng sẽ có những tri thức và kỹ năng cần thiết để hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình trong công tác sưu tầm, biên tập, xuất bản những sáng tác của nhà văn dân tộc thiểu số, cùng những chuyên khảo nghiên cứu về bộ phận sáng tác mang bản sắc văn hóa độc đáo cùng “hơi thở” của miền núi trên tổ quốc Việt Nam. 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Các công trình nghiên cứu về truyện ngắn của Cao Duy Sơn Qua tìm hiểu bước đầu của chúng tôi, đã có khá nhiều bài báo, công trình nghiên cứu, luận văn, luận án, tìm hiểu và đánh giá về truyện ngắn của Cao Duy Sơn. Chúng tôi tạm phân chia các công trình nghiên cứu ấy thành ba loại hình sau đây: Thứ nhất, các bài báo tìm hiểu, đánh giá về truyện ngắn của Cao Duy Sơn ở cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật tự sự. Nhà văn Trung Trung Đỉnh đã bộc lộ sự say mê với truyện ngắn của Cao Duy Sơn trong bài viết Cao Duy Sơn - Từ chú cầy hương đến chàng săn gấu rừng già. Điều mà nhà văn thích nhất ở truyện ngắn của Cao Duy Sơn là không gian miền núi với một bản sắc riêng đầy quyến rũ: "Cái không khí miền núi vừa mơ mơ màng màng lại vừa sâu hun hút bởi vẻ đẹp của thiên nhiên quyến rũ con người ta, lôi kéo con người ta, nâng đỡ con người ta từ chốn thâm nghiêm huyền bí của rừng già, hang thẳm, đến khi trở về cuộc sống tự nhiên, hồn nhiên của cộng đồng… Văn Cao Duy Sơn giàu hình ảnh, giàu chất say của người say thiên nhiên" - Trung Trung Đỉnh (2003), Cao Duy Sơn từ chú cày hương đến chàng gấu rừng già (trích nhà văn các dân tộc thiểu số Việt Nam - đời và văn, Lò Ngân Sủn (chủ biên), Nxb Văn hóa các dân tộc [9,tr.486-487]. Nhà thơ Hữu Thỉnh lại cắt nghĩa nguồn cội làm nên bản sắc dân tộc đặc sắc trong tập truyện Ngôi nhà xưa bên suối: "Tác phẩm đã đem đến cho người đọc mảng sống đậm đặc, tươi ròng về những con người miền núi, vừa cổ kính vừa hiện đại, mộc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
3 mạc, chân chất, không để đánh mất mình trong những hoàn cảnh éo le, đau đớn".- vannghequandoi.com (2008), chủ tịch Hội nhà văn Hữu Thỉnh "Hội nghị ban chấp hành đã thống nhất một chương trình quan trọng của đời sống văn học" [90]. Cũng viết về tập truyện Ngôi nhà xưa bên suối, tác giả T.Luyến đề cập đến giá trị nội dung của tập truyện ngắn, đặc biệt là hình tượng con người miền núi với nét văn hóa đặc trưng: "Tập truyện viết về cuộc sống của những con người miền núi chân chất, mộc mạc, với những nét văn hóa đặc trưng… Đọc tập truyện ngắn Ngôi nhà xưa bên suối độc giả sẽ có dịp tìm hiểu thêm về những phong tục độc đáo của người dân ở thị trấn Cô Sầu" - T. Luyến, Ngôi nhà xưa bên suối - bức tranh sinh động về đời sống của con người miền núi, haugiang.gov.vn [41]. Tập truyện Ngôi nhà xưa bên suối đã thu hút sự quan tâm của tác giả Phan Chinh An, trong bài viết Đi tìm vẻ đẹp hoài niệm tác giả tập trung phân tích "hương vị" văn hóa Tày là nét quyến rũ đầu tiên làm say lòng người đọc: "Một cuộc hành hương tinh thần tìm về những vẻ đẹp xưa của núi Phja Phủ, của lũng Cô Sầu với ước mơ cháy bỏng, giới thiệu được vùng quê nghèo khó ấy, ghi danh nó trong văn học… làm quen với những địa danh xa lạ như suối Cun, Páo Lò, Âu Lâm, Bản Niểng, Nhòm Nhèm, Háng Vài, Pác Gà, Cổ Lâu… cảm nhận không khí, hương vị miền núi "rất Tày". Cái không khí, hương vị rất riêng ấy trước tiên lan tỏa trong nhiều tập tục tốt đẹp" - Phan Chinh An (2009), Đi tìm vẻ đẹp của hoài niệm, Vietnamnet [1]. Tác giả Mai Hoàng trong bài viết Người đàn ông ở thung lũng Cô Sầu lại muốn cắt nghĩa cội nguồn của cảm hứng sáng tác trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn, đó chính là mảnh đất Cô Sầu ẩn giấu trầm tích văn hóa Tày: "Tôi nhận ra một điều, Cao Duy Sơn có thể chậm, có thể rề rà trong nhiều thứ, nhưng khi nói về mảnh đất Cô Sầu của mình, ông nói say sưa và đầy ắp chuyện. Đã rời Cô Sầu gần 40 năm, nhưng Cao Duy Sơn rất chăm về thăm quê. Ở đó có gia đình, có bạn bè. Và về đó, ông lại được nghe những câu chuyện sống động của người dân quê ông. Cao Duy Sơn đã viết hàng ngàn trang sách về vùng đất này. Nhưng ông bảo, lịch sử vùng đất cả ngàn năm, mình chỉ hiểu được một phần rất nhỏ trong cái quá khứ chất chồng ấy. Vì vậy, viết mãi cũng chưa thể chạm sâu vào Cô Sầu. Có lẽ đến chết vẫn chưa thể khai thác hết được. Ông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
4 cũng nhận, có thể đó là do ông chưa đủ tài năng để thể hiện" - Mai Hoàng, Người đàn ông ở thung lũng Cô Sầu.Vietbao.vn [22]. Ngoài ra còn có tác giả Võ Thị Thúy tìm hiểu về đề tài Sáng tác trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn qua bài viết Viết văn là một cuộc viễn du tìm về cội nguồn: "Cái để tạo nên trong tôi cảm xúc là quãng đời ấu thơ, nơi mình sinh ra và lớn lên(…). Viết văn nhất định phải có sự ám ảnh… ";"… với tôi, viết văn giống như một cuộc viễn du về cội nguồn, cuộc viễn du về xứ sở mình sinh ra, lớn lên và trưởng thành". - Võ Thị Thúy, Viết văn là một cuộc viễn du về với cội nguồn, Báo Kinh tế đô thị [82]. Trong bài Ban mai có một giọt sương, tác giả Đỗ Đức tập trung nghiên cứu về ngôn ngữ nghệ thuật trong tập truyện Ngôi nhà xưa bên suối: "Văn trong tập này của Cao Duy Sơn… không cầu kì, thoáng đọc còn cảm thấy nó quềnh quàng, vụng dại. Nhưng truyện nào cũng có những câu khiến người ta giật mình về sự sắc sảo trong quan sát cuộc sống và gọi nó ra bằng chính ngôn ngữ của người vùng mình" - Đỗ Đức (2008), Ban mai có một giọt sương, Báo văn nghệ, số 49 [11]. Lâm Tiến là nhà phê bình văn học hàng đầu về mảng sáng tác Văn học dân tộc thiểu số quan tâm đến ngôn ngữ nghệ thuật trong sáng tác của Cao Duy Sơn. Trong bài viết Cách thể hiện con người, cuộc sống miền núi trong tác phẩm của Cao Duy Sơn, ông viết: "Chính ngôn ngữ tự nhiên, dung dị, giàu hình ảnh so sánh, liên tưởng đã khiến lối "dẫn truyện quềnh quàng không trau chuốt bộc lộ đúng như lối sống mộc mạc của người Tày, trở thành thủ pháp văn chương khá hấp dẫn", qua đó góp phần làm cho "ngôn ngữ văn xuôi Tày trở nên phong phú, sinh động, trong sáng hơn, những câu chuyện không chỉ mang ý nghĩa thời sự mà còn mang giá trị nhân văn sâu sắc"" - Lâm Tiến (1997), Văn học các dân tộc thiểu số, Nxb Văn hóa dân tộc [79,tr.10]. Ngoài ra, còn có một số bài viết như Đào Thủy Nguyên với Cội nguồn văn hóa dân tộc trong truyện ngắn Cao Duy Sơn; Cao Thị Hảo với bài viết Ngôn ngữ nghệ thuật trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn... Tất cả đều thống nhất ở sự trân trọng, yêu mến và đánh giá cao truyện ngắn của Cao Duy Sơn ở cả hai phương diện nội dung và nghệ thuật tự sự vừa truyền thống, vừa hiện đại. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
5 Thứ hai, các luận văn, luận án nghiên cứu về truyện ngắn nói riêng và sáng tác nói chung của Cao Duy Sơn: Luận án tiến sĩ Nửa thế kỉ phát triển văn xuôi các dân tộc thiểu số miền núi phía Bắc Việt Nam (Từ 1960 đến nay), của tác giả Cao Thị Thu Hoài, (Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên - 2016); Luận văn thạc sĩ Thi pháp nhân vật tiểu thuyết trong tiểu thuyết Người lang thang và Đàn trời của Cao Duy Sơn, tác giả Đặng Thùy An, (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội - 2007); Luận văn Thạc sĩ Đặc điểm truyện ngắn Cao Duy Sơn, tác giả Đinh Thị Minh Hảo (Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên - 2009); Luận văn Thạc sĩ Truyện ngắn về đề tài dân tộc miền núi phía Bắc (qua các tác phẩm của Cao Duy Sơn, Đỗ Bích Thúy và Nguyễn Huy Thiệp), tác giả Nguyễn Minh Tường, (Trường Đại học Khoa học xã hội và nhân văn - 2009); Luận văn Thạc sĩ Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Cao Duy Sơn, tác giả Lý Thị Thu Phương, (Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên - 2010); Luận văn Thạc sĩ Bản sắc văn hóa dân tộc trong sáng tác của Cao Duy Sơn, tác giả La Thúy Vân, (Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên - 2011); Luận văn Thạc sĩ Con người trong văn xuôi về miền núi của tác giả trẻ đương đại (Cao Duy Sơn, Đỗ Bích Thúy, Phạm Duy Nghĩa) tác giả Cao Thị Hồng Vân, (Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên - 2012); Luận văn Thạc sĩ Tiểu thuyết Đàn trời của Cao Duy Sơn nhìn từ góc độ văn hóa, tác giả Cao Thành Dũng, (Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên - 2013); Luận văn Thạc sĩ Truyện ngắn Cao Duy Sơn từ góc nhìn phê bình sinh thái, tác giả Trịnh Thùy Dương, (Trường Đại học Sư Phạm - Đại học Thái Nguyên - 2016); Luận văn Thạc sĩ, Truyện ngắn Cao Duy Sơn từ góc nhìn văn hóa, tác giả Trịnh Đình Lương, (Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2 - 2016). Chúng tôi đặc biệt quan tâm đến ý kiến của Phạm Duy Nghĩa trong Luận án tiến sĩ Ngữ văn Văn xuôi Việt Nam hiện đại về dân tộc và miền núi, phần nghiên cứu về nghệ thuật xây dựng nhân vật của Cao Duy Sơn trong cái nhìn đối sánh với nghệ thuật xây dựng nhân vật của Vi Hồng, tác giả cho rằng nhân vật của Cao Duy Sơn "phức tạp và đa diện hơn", Phạm Duy Nghĩa còn nhận định: "Đều là những mảnh vụn đời tư với tất cả cái dở dang, bề bộn, phồn tạp của cuộc đời"."Với những thăng trầm ở mọi thân phận, các nhân vật của Cao Duy Sơn thiên về loại nhân vật số phận hơn là nhân vật tính cách, tuy là nhà văn vẫn có ý thức tạo cho mỗi nhân vật một nét cá tính Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
6 và ngôn ngữ riêng". - Phạm Duy Nghĩa (2010), Văn xuôi Việt Nam hiện đại về dân tộc và miền núi, Luận án tiến sĩ Ngữ văn, Viện Văn học [47, tr.115]. Thứ ba, Những nghiên cứu về truyện ngắn Cao Duy Sơn trong các chuyên khảo: - Văn học và miền núi, Lâm Tiến, Nxb Văn hóa dân tộc, năm 2002 [80]. - Văn học các dân tộc thiểu số, Lâm Tiến, Nxb Văn hóa dân tộc, năm 1997 [79]. - Bản sắc văn hóa dân tộc trong văn xuôi của các nhà văn dân tộc thiểu số, Nxb Đại học Thái Nguyên của Đào Thủy Nguyên, năm 2014 [51]. - Văn học dân tộc thiểu số Việt Nam - truyền thống và hiện đại của tác giả Trần Thị Việt Trung - Nguyễn Đức Hạnh, Nxb Đại học Thái Nguyên, năm 2014 [84]. - Văn học địa phương miền núi phía Bắc của Nguyễn Đức Hạnh, Nxb Đại học Thái Nguyên, năm 2016 [13]. Như vậy, với ba loại hình nghiên cứu về truyện ngắn và sáng tác của Cao Duy Sơn, chúng tôi nhận thấy đã có một quá trình nghiên cứu công phu, toàn diện, hệ thống với nhiều hướng tiếp cận khác nhau về truyện ngắn của nhà văn này. Nhưng chưa có một công trình nào tìm hiểu toàn diện về vấn đề giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn. Bởi vậy, chúng tôi chọn vấn đề này làm đề tài nghiên cứu trong luận văn của mình. Rải rác đây đó có ít nhiều ý kiến đề cập đến vấn đề kể trên, và đó là những gợi dẫn quý báu cho chúng tôi trong quá trình thực hiện luận văn. 2.2. Những công trình nghiên cứu về sự giao thoa giữa các thể loại văn học Trong giáo trình Lí luận văn học do Phương Lựu chủ biên (Nhà xuất bản Giáo dục, Hà Nội, 1997). Chương XVII có nhan đề "Thể loại của tác phẩm văn học" do Trần Đình Sử viết có phân chia các thể loại văn học, khẳng định một đặc điểm quan trọng của thể loại văn học: Cấu trúc của thể loại văn học vừa có những yếu tố ổn định, truyền thống vừa có những yếu tố vận động, đổi mới theo xu thế phát triển của thể loại văn học và do tài năng nghệ thuật của nhà văn, nhà thơ. Muốn khảo sát đặc trưng, cấu trúc và diện mạo của một thể loại văn học nào đó, chúng ta phải nắm vững quy luật lặp lại của cấu trúc thể loại với sự ổn định "bền vững" trong suốt hành trình phát triển của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
7 lịch sử thể loại, nhưng cũng phải khám phá, nhận biết tính độc đáo in đậm cá tính sáng tạo của tác giả khi sáng tác một tác phẩm theo một thể loại văn học cụ thể. Truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp là một ví dụ điển hình cho vấn đề này, thành công của các truyện ngắn Tướng về hưu (1987), Vàng Lửa, Kiếm sắc, Phẩm tiết (1988) … của Nguyễn Huy Thiệp có nguyên nhân quan trọng là: - Nhà văn đã sáng tạo và đem lại sự cách tân đặc sắc cho cấu trúc thể loại truyện ngắn mới mẻ và độc đáo khi so sánh với truyện ngắn truyền thống, trong đó xuất hiện chất thơ của tác phẩm trữ tình, xung đột và kịch tính của tác phẩm kịch, chất liệu hiện thực của Ký văn học, chất liệu lịch sử và cả "giả lịch sử" của sử học, ở đây sự giao thoa thể loại đã diễn ra vô cùng mạnh mẽ. Phần viết về thể loại truyện ngắn trong giáo trình Lí luận văn học do Hà Minh Đức chủ biên; Năm bài giảng về thể loại văn học của Hoàng Ngọc Hiếu cũng là những tri thức cần thiết, tạo dựng cơ sở lí luận cho đề tài. Trong giáo trình Lí luận văn học Việt Nam hiện đại tập II do Nguyễn Văn Long chủ biên, ở mục III (trang 253) khi viết về vấn đề "Đổi mới văn xuôi từ góc độ thể loại", các tác giả đã đề cập đến sự đổi mới của thể loại truyện ngắn: - "Truyện ngắn gần đây có sự phá cách rõ rệt. Có những tìm tòi về hình thức biểu hiện. Truyện ngắn không còn nhất loạt tuân theo một khuân mẫu nào nữa, kể cả khuân mẫu truyền thống" [93, trang 256]. Qua các truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Đỗ Hoàng Diệu, Phan Việt, Nguyễn Ngọc Tư…, nhóm tác giả đã khẳng định sự cách tân, tạo ra cấu trúc đa thanh, mời gọi đối thoại của truyện ngắn Việt Nam đương đại. Đặc biệt trong bài viết, “Đặc điểm của truyện ngắn hiện đại”, Lê Huy Bắc đã khẳng định: - Truyện ngắn hiện đại có sự thâm nhập đặc trưng của các thể loai văn học khác vào nó. Đó là thơ và kịch trong truyện ngắn… Chúng tôi đặc biệt quan tâm đến đề tài khoa học công nghệ cấp Bộ: Sự tương tác của các thể loại trong văn học Việt Nam từ đầu thế kỉ XX đến năm 1945 của Tôn Thất Dụng, có thể coi đây là công trình nghiên cứu khoa học đầu tiên tìm hiểu về sự giao thoa thể loại trong giai đoạn văn học nửa đầu thể kỉ XX ở Việt Nam. Ở Đại học Thái Nguyên, qua tìm hiểu, chúng tôi mới chỉ thấy có một luận văn thạc sĩ triển khai đề tài theo hướng nghiên cứu này, đó là luận văn Thạc sĩ "Giao thoa thể loại trong truyện ngắn của Lưu Quang Vũ" do Phạm Thị Hồng Hoan thực hiện. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
8 Luận văn triển khai theo hướng nghiên cứu sự giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn của Lưu Quang Vũ, ở hai phương diện nội dung và nghệ thuật biểu hiện. Điều đáng tiếc ở đây là tác giả luận văn mới chỉ tập trung nghiên cứu chất thơ trong truyện ngắn của Lưu Quang Vũ. Tuy chưa có một công trình nghiên cứu nào đề cập đến sự giao thoa thể loại trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn, nhưng các tư liệu đã có vẫn là cơ sở lí luận quý báu để chúng tôi định hướng khi thực hiện đề tài của mình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
9 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu sự giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn, ở hai phương diện nội dung và hình thức biểu hiện. 3.2. Mục tiêu nghiên cứu Khảo sát, phân tích, đánh giá những biểu hiện cụ thể của sự giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn Cao Duy Sơn ở hai phương diện nội dung và hình thức nghệ thuật. Qua đó khẳng định tài năng nghệ thuật, phong cách nghệ thuật của nhà văn trong việc “mở rộng” biên độ thể loại, tổng hợp thế mạnh của những thể loại văn học khác vào trong cấu trúc thể loại truyện ngắn. Từ cơ sở khoa học ấy chúng tôi góp phần khẳng định vị trí, đóng góp của Cao Duy Sơn cho văn xuôi Việt Nam hiện đại. 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu Với đề tài sự giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn Cao Duy Sơn, chúng tôi tập trung vào nghiên cứu sự giao thoa này với những biểu hiện ở phương diện nội dung như: Bức tranh thiên nhiên, bản làng và hình ảnh con người miền núi với hai sắc thái thẩm mĩ tương phản; Tâm hồn con người miền núi mang đậm chất thơ. Một số loại hình văn hóa dân gian Tày mang lại chất thơ cho nội dung truyện ngắn của Cao Duy Sơn. Đặc biệt, sự giao thoa thể loại với những biểu hiện ở nghệ thuật tự sự như: Các kiểu loại cốt truyện; Hình tượng người trần thuật; Biểu tượng nghệ thuật, ngôn ngữ nghệ thuật trong truyện ngắn Cao Duy Sơn. 4.2. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp thi pháp học Vận dụng hướng tiếp cận theo thi pháp thể loại để nghiên cứu một số phương diện nổi bật có sự giao thoa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn Cao Duy Sơn. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành (văn hóa học, dân tộc học) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
10 Cao Duy Sơn là nhà văn dân tộc Tày, sáng tác của ông gắn bó với vùng văn hóa Việt Bắc mà trong đó văn hóa Tày - Nùng là “gam màu” chủ đạo. Bởi vậy, sử dụng tri thức của văn hóa học, dân tộc học sẽ làm sáng tỏ bản sắc văn hóa Tày và sự tiếp biến của bản sắc ấy với văn hóa Việt trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn. - Phương pháp phân tích tác phẩm văn học theo đặc trưng thể loại Nghiên cứu sự giao thoa thể loại trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn, chúng tôi đặt sự giao thoa ấy vào trong cấu trúc thể loại của truyện ngắn Cao Duy Sơn. Tìm ra tính truyền thống và tính hiện đại của nó, gắn bó với sự kết hợp giữa chất thơ và chất văn xuôi. - Vận dụng các thao tác nghiên cứu như phân tích, tổng hợp, thống kê, so sánh… 5. Phạm vi nghiên cứu Luận văn tập trung nghiên cứu sự giao thoa thể loại trong ba tập truyện ngắn của Cao Duy Sơn: - Những đám mây hình người - Nhà xuất bản Văn hóa dân tộc - 2002. (Giải B của Hội Văn học nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam - 2003). - Những chuyện ở lũng Cô Sầu - Nhà xuất bản Quân đội Nhân Dân - 2003. (Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam năm 2007). - Ngôi nhà xưa bên suối - Nhà xuất bản Văn hóa dân tộc - 2008. (Giải thưởng Hội nhà văn Việt Nam năm 2008, giải thưởng ASEAN năm 2009). Trong quá trình thực hiện luận văn, chúng tôi sẽ mở rộng, so sánh khi cần thiết với sự giao thoa thể loại trong truyện ngắn của Đỗ Chu, Nguyễn Thành Long, Ma Văn Kháng, Nguyễn Minh Châu… 6. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và thư mục tài liệu tham khảo, luận văn có kết cấu 3 chương sau đây: Chương 1. Truyện ngắn của Cao Duy Sơn và vấn đề giao thoa thể loại trong văn học. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
11 Chương 2. Sự giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn nhìn từ phương diện nội dung. Chương 3: Sự giao thoa giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn Cao Duy Sơn nhìn từ nghệ thuật biểu hiện. 7. Đóng góp mới của luận văn Quá trình nghiên cứu về truyện ngắn của Cao Duy Sơn đã được thực hiện từ lâu với rất nhiều bài báo, chuyên khảo, luận văn, luận án, nhưng chưa có một công trình nghiên cứu nào tìm hiểu toàn diện, chuyên sâu về vấn đề giao thoa thể loại trong truyện ngắn của nhà văn này. Đây là công trình nghiên cứu đầu tiên tìm hiểu về sự giao thoa đặc trưng thể loại giữa chất thơ và chất văn xuôi trong truyện ngắn của Cao Duy Sơn. Qua công trình nghiên cứu này, chúng tôi mong muốn khai thác truyện ngắn của Cao Duy Sơn theo một hướng tiếp cận mới, từ đó tiếp tục khẳng định giá trị hiện thực và giá trị nhân đạo trong tác phẩm, tài năng, tâm huyết và phong cách nghệ thuật độc đáo của Cao Duy Sơn, cùng những đóng góp của ông cho thành tựu của văn xuôi Việt Nam hiện đại nói chung, cho văn xuôi văn học dân tộc thiểu số Việt Nam hiện đại nói riêng. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
12 B - PHẦN NỘI DUNG Chương 1. TRUYỆN NGẮN CỦA CAO DUY SƠN VÀ VẤN ĐỀ GIAO THOA THỂ LOẠI TRONG VĂN HỌC 1.1. Vấn đề giao thoa thể loại trong văn học 1.1.1. Hiện tượng giao thoa thể loại trong văn học Các nhà nghiên cứu văn học đều đã khẳng định: Cấu trúc thể loại của văn học là một “đơn vị” có tính ổn định và bền vững nhất so với các “đơn vị” khác tưởng chừng như rất quan trọng trong mỗi nền văn học như tác giả văn học, tác phẩm văn học, trào lưu văn học… và khi cần đánh giá sự chuyển đổi hệ hình tư duy nghệ thuật từ thời đại văn học này sang một thời đại văn học khác, bên cạnh việc nghiên cứu các tác giả, tác phẩm xuất sắc của từng thời đại ấy thì việc nghiên cứu quá trình vận động - tiếp biến của cấu trúc các thể loại văn học lại cho chúng ta những câu trả lời hết sức thú vị về sự chuyển đổi tư duy nghệ thuật, quan điểm nghệ thuật, cảm hứng nghệ thuật của các khuynh hướng sáng tác văn học khác nhau qua hai thời đại văn học. Từ khởi điểm đổi mới 1986 đến nay ở Việt Nam, việc dịch thuật và xuất bản hàng loạt các tác phẩm văn học ưu tú, cùng các công trình lí luận văn học xuất sắc của nhân loại vào Việt Nam, đã vừa “mở đường” về lí luận sáng tác văn học, về vấn đề giao thoa thể loại, vừa khích lệ các nhà văn, nhà thơ mở rộng “đường biên” của thể loại, thậm chí phá vỡ “ranh giới” của thể loại để cộng sinh các phẩm chất đặc thù của từng thể loại văn học khác nhau vào trong một tác phẩm văn học. Hiện tượng này thực ra cũng rải rác xuất hiện trong văn học Việt Nam hiện đại từ trước thời điểm năm 1986, như chất thơ trong truyện ngắn của Đỗ Chu, của Nguyễn Thành Long… Chất văn xuôi trong thơ của Lưu Quang Vũ, Việt Phương… Nhưng có thể khẳng định rằng, phải sau năm 1986, hiện tượng giao thoa thể loại mới trở thành một xu thế sáng tác rộng khắp trong văn học Việt Nam hiện đại. Vậy hiện tượng giao thoa thể loại trong văn học này phản ánh điều gì từ trong bối cảnh xã hội hôm nay, và trong lực lượng sáng tác văn học ở Việt Nam? Có thể khẳng định rằng hiện tượng giao thoa thể loại ấy đã phản ánh không khí dân chủ và tinh thần đối Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
13 thoại, cởi mở trong đời sống xã hội Việt Nam sau đổi mới, không khí và tinh thần ấy lại may mắn bắt gặp một dòng sông ngầm sục sôi đã chảy từ lâu trong các văn nghệ sĩ Việt Nam: đó là khát vọng đổi mới văn học mang tính tự thân của các văn nghệ sĩ. Bởi thơ Xuân Diệu, Huy Cận, Chế Lan Viên dẫu hay ở giai đoạn 1930-1945, nhưng đến hôm nay các nhà thơ không thể viết như thế nếu muốn thành công. Truyện ngắn của Nam Cao, tiểu thuyết của Vũ Trọng Phụng là những kiệt tác của giai đoạn văn học ấy. Nhưng các nhà văn Việt Nam ở giai đoạn sáng tác sau 1986 cũng không thể đặt dấu chân của mình vào đúng những vết chân của người đi trước, vì cách tân văn học vừa là nhu cầu sống còn, vừa là con đường để đi tới thành công. Văn học tối kị sự lặp lại người khác và lặp lại chính mình. Mỗi tác phẩm văn học xuất sắc phải là một sáng tạo nghệ thuật độc đáo không lặp lại của bất cứ ai và không lặp lại chính mình. Chính vì thế, hiện tượng giao thoa thể loại nếu nhìn qua thì tưởng như chỉ là kết quả của một “trò chơi nghệ thuật” của các văn sĩ và thi sĩ. Nhưng thực chất là sản phẩm tất yếu ra đời từ những đòi hỏi bức thiết của xã hội, và từ nhu cầu cách tân không ngừng nghỉ trên hành trình sáng tạo của các nhà nghệ sĩ chân chính ở Việt Nam, cũng như trên thế giới. Thực ra sự phân chia các thể loại văn học từ góc nhìn của lí luận văn học cũng chỉ mang tính tương đối, bởi vì đường "ranh giới" của các thể loại văn học luôn có xu thế "giãn nở" và đặc trưng của chúng luôn "xâm lấn" sang nhau. Đây là một quy luật phổ biến trong đời sống các thể loại văn học trên thế giới cũng như ở Việt Nam, chính quy luật ấy sẽ khiến cho các thể loại văn học trở nên "giàu có" hơn khi liên tục thu hút vào trong nó những tinh hoa của các thể loại văn học khác. Ví dụ: Truyện ngắn của Nguyễn Công Hoan có yếu tố của kịch bản văn học rất rõ nét, truyện ngắn của Thạch Lam như Hai đứa trẻ (1938), Dưới bóng Hoàng Lan (2017) lại mang đậm chất thơ của tác phẩm trữ tình, tản văn của Y Phương gần đây nổi lên như một hiện tượng văn học thú vị với ba tập: Tháng giêng tháng giêng một vòng dao quắm (2009), Kungfu người Co Xầu (2011), Củi tết (2016). Mà trong đó đặc trưng của truyện ngắn xuất hiện trong tản văn Bắt khách, chất thơ của tác phẩm trữ tình bàng bạc trong tất cả các tản văn còn lại như: Giếng chàm xanh như ngọc, Thư gửi bạn chăn trâu, Củi tết… Với văn học thế giới, hiện tượng kể trên cũng rất phổ biến: Chất thơ và yếu tố chính luận xuất hiện trong tiểu thuyết của VictoHuygo - Những người khốn khổ (1862); Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn