Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Tiểu thuyết Dương Hướng (từ Bến không chồng đến Dưới chín tầng trời)

Chia sẻ: Lộ Lung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:101

Thêm vào BST

Báo xấu

46
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài có cấu trúc gồm 3 chương trình bày bối cảnh chung của đời sống văn học và diện mạo mới của tiểu thuyết Việt Nam sau 1986; từ Bến không chồng, một khởi động quan trọng trong sự nghiệp sáng tác của Dương Hướng, Dưới chín tầng trời, bước bứt phá ngoạn mục của Dương Hướng trên con đường đổi mới tiểu thuyết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Tiểu thuyết Dương Hướng (từ Bến không chồng đến Dưới chín tầng trời)

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM ------------------- TRẦN THỊ PHƯƠNG THẢO TIỂU THUYẾT DƯƠNG HƯỚNG (Từ BẾN KHÔNG CHỒNG đến DƯỚI CHÍN TẦNG TRỜI) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 602234 Người hướng dẫn khoa học: GS. PHONG LÊ THÁI NGUYÊN - 2008
MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU Trang 1. Lý do chọn đề tài................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề ..................................................................................... 2 3. Nhiệm vụ và mục đích nghiên cứu...................................................... 5 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu........................................................ 5 5. Phương pháp nghiên cứu .................................................................... 6 6. Đóng góp của luận văn ....................................................................... 6 7. Cấu trúc luận văn ................................................................................ 6 PHẦN NỘI DUNG Chƣơng I BỐI CẢNH CHUNG CỦA ĐỜI SỐNG VĂN HỌC VÀ DIỆN MẠO MỚI CỦA TIỂU THUYẾT VIỆT NAM SAU 1986 1.1. Những chuyển động trong đời sống xã hội sau 1975 và sự tất yếu của 7 công cuộc đổi mới ....................................................................................... 1.2. Những chuyển động trong đời sống văn học trước và sau 1986, trước 9 yêu cầu đổi mới............................................................................................ 1.3. Những người viết đóng vai trò tiền trạm trong công cuộc đổi mới . 15 1.4. Về Giải thưởng Hội nhà văn năm 1991 cho Bến không chồng. 30 Về Dương Hướng và quá trình sáng tác...................................................... Chƣơng II TỪ "BẾN KHÔNG CHỒNG", MỘT KHỞI ĐỘNG QUAN TRỌNG TRONG SỰ NGHIỆP SÁNG TÁC CỦA DƢƠNG HƢỚNG... 2.1. Chiến tranh trong nhận thức của Dương Hướng .................................... 32 2.1.1. Qua hình ảnh người lính thời hậu chiến............................................... 32
2.1.2. Qua số phận người phụ nữ.................................................................... 41 2.2. Nông thôn qua các bước ngoặt cách mạng ............................................. 44 2.2.1. Bi kịch Cải cách ruộng đất .................................................................. 45 2.2.2. Bi kịch gia tộc, dòng họ . ........................................................................ 50 2.3. Nghệ thuật tự sự trong Bến không chồng................................................ 53 2.3.1. Cốt truyện. ........................................................................................... 53 2.3.2. Nhân vật ............................................................................................... 57 2.3.2.1. Tập trung vào số phận con người...................................................... 58 2.3.2.2. Nhân vật có số phận bất hạnh ........................................................... 59 2.3.2.3. Nhân vật vừa là nạn nhân vừa là tội nhân......................................... 62 Chƣơng III .... ĐẾN "DƢỚI CHÍN TẦNG TRỜI", BƢỚC BỨT PHÁ NGOẠN MỤC CỦA DƢƠNG HƢỚNG TRÊN CON ĐƢỜNG ĐỔI MỚI TIỂU THUYẾT 3.1. Biên độ phản ánh rộng, với xuất phát từ làng Đoài ............................... 66 3.2. Sự mở rộng của các kiểu dạng nhân vật ................................................. 68 3.2.1. Hệ nhân vật trong gia tộc Hoàng Kỳ ................................................... 70 3.2.2. Nhân vật ở phía bên kia........................................................................ 74 3.2.3. Nhân vật "lên voi xuống chó" với số phận thay đổi theo sự thay đổi 75 của thời cuộc.................................................................................................. 3.2.4. Nhân vật là sản phẩm của thời đại, vừa là nạn nhân vừa là tội nhân............. 80 3.2.5. Nhân vật thánh thiện ........................................................................... 82 3.3. Sự tiếp cận đa chiều về các sự kiện và thái độ khách quan của người 83 trần thuật............................................................................................................ 3.4. Nghệ thuật kể chuyện ............................................................................. 86 KẾT LUẬN................................................................................................... 88 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 89
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. 1.1. Dương Hướng là một trong những cây bút tên tuổi của văn xuôi đương đại Việt Nam. Cùng với Mảnh đất lắm người nhiều ma của Nguyễn Khắc Trường, và Thân phận tình yêu của Bảo Ninh, Bến không chồng của Dương Hướng là một trong ba tác phẩm nhận Giải thưởng Hội Nhà văn năm 1991, một giải thưởng sáng giá, ghi nhận thành tựu văn học Việt Nam sau 5 năm đổi mới. 1.2. Không thuộc đội ngũ "tiền trạm" xuất hiện từ đầu những năm 80 như Ma Văn Kháng, Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu và Nguyễn Mạnh Tuấn (sinh năm 1948) người cùng thế hệ với mình, Dương Hướng vào nghề viết ở tuổi 40, bắt đầu trình làng với tập truyện ngắn Gót son (1989), thế mà chỉ 2 năm sau, với Bến không chồng (in 1990), nhận Giải thưởng Hội nhà văn (1991), Dương Hướng bỗng trở thành một "tên tuổi" và quan trọng hơn, trở thành một gương mặt tiêu biểu trong công cuộc đổi mới văn học vào nửa đầu những năm 90 của thế kỷ XX... Tác phẩm Bến không chồng đã đánh dấu một bước "khởi động" quan trọng trong sự nghiệp sáng tác và là tác phẩm khẳng định thành tựu mở đầu, đưa nhanh Dương Hướng lên một vị trí cao của văn học thời kỳ đổi mới. 1.3. Trong khi Nguyễn Khắc Trường và Bảo Ninh, sau những thành công rực rỡ được ghi nhận chưa có thêm tác phẩm nào lớn hơn, thì 15 năm sau, Dương Hướng tiếp tục khẳng định tên tuổi của mình bằng sự trở lại bởi một tác phẩm bề thế hơn, như một sự tiếp nối và mở rộng Bến không chồng, có tên Dưới chín tầng trời với quy mô về số trang, phạm vi bao quát đề tài, số lượng nhân vật đông đảo... Điều đó là minh chứng cho một sức viết dồi dào, bền bỉ và còn nhiều hứa hẹn . 1.4. Từ Bến không chồng đến Dưới chín tầng trời trong khoảng cách 15 năm, ghi nhận những thành công vượt bậc trên con đường nghệ thuật của Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 1
Dương Hướng. Tiểu thuyết Dưới chín tầng trời là bước đột phá so với thành công ở Bến không chồng, không chỉ ở độ lớn về quy mô số trang, đề tài, nhân vật mà còn cho thấy sự thay đổi lớn về tư duy nghệ thuật. Vẫn trung thành với cấu trúc truyền thống nhưng không nô lệ vào truyền thống mà đã có sự cách tân nhất định, Dưới chín tầng trời chắc chắn sẽ có sức thu hút trong tầm đón đợi của độc giả. 2. Lịch sử vấn đề. 2.1. Văn học Việt Nam từ sau đổi mới 1986 đến nay là thời kỳ văn học có nhiều biến động, chưa hoàn tất, do đó không dễ đưa ra một cái nhìn bao quát, tổng hợp, toàn diện hệ thống về nó. Xét trên phương diện đổi mới trong văn xuôi, nhất là ở lĩnh vực tiểu thuyết đã có rất nhiều bài viết, với các khía cạnh cụ thể như: - Nguyên Ngọc: Văn xuôi Việt Nam, lôgic quanh co của các thể loại... - Bùi Việt Thắng: Tiểu thuyết Việt Nam sau 1975, nhìn từ góc độ thể loại. - Nguyễn Phượng: Tiểu thuyết về đề tài chiến tranh sau 1975. - Nguyễn Thị Thu Nguyên: Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết... - Nguyễn Bích Thu: Ý thức cách tân trong tiểu thuyết Việt Nam... Mỗi tác giả có góc nhìn khác nhau, song tất cả đều thống nhất ở mục tiêu chỉ ra sự đổi mới trong cách tân tiểu thuyết, những nỗ lực đáng kể trong sáng tạo của các cây bút văn xuôi Việt Nam, nhằm biểu đạt tư duy và tâm hồn con người thời đại. 2.2. Những bài bình luận, đánh giá xung quanh tiểu thuyết Bến không chồng. * Những bài đánh giá, bình luận xung quanh tiểu thuyết Bến không chồng. - Nhà văn Nguyên Ngọc đã có những nhận xét về tiểu thuyết Bến không chồng như sau: "Đến Bến không chồng của Dương Hướng thì tiếng kêu thét của cá nhân bị vùi lấp càng mạnh mẽ, thống thiết hơn". Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 2
* Viết về vai trò của cá nhân, lại đụng đến nhiều vấn đề của làng quê Việt Nam, Bến không chồng đặt ra rất nhiều vấn đề, nhưng nhà văn chỉ xoáy sâu vào số phận của những nhân vật gắn với thời đoạn đó, trong hoàn cảnh đó. * "Dương Hướng là ngòi bút có tình khi nói về nỗi đau của con người". 2.3. Tiểu thuyết Bến không chồng đã được Lưu Trọng Văn chuyển thể khá nhuần nhuyễn thành kịch bản phim vẫn dưới cái tên Bến không chồng. Hầu như toàn bộ cốt truyện, nhân vật, tình huống, chi tiết, cả những lời thoại mộc mạc, dân dã trong tiểu thuyết đều được tác giả khai thác triệt để. Song đạo diễn Lưu Trọng Ninh đã có sự phát triển theo hướng sáng tạo riêng: không dụng công lý giải nhân vật, phát triển tuyến truyện theo lôgíc thông thường, mà dồn đẩy nhân vật vào những tình huống đầy tính đột biến, để nhân vật tự bộc lộ tính cách. Bộ phim thực sự lôi cuốn người xem bởi toàn cảnh bức tranh làng Đông được tái hiện lại một cách sinh động. Đặc biệt tác giả khai thác triệt để dấu ấn văn hoá dân gian làng quê. Cách kết thúc truyện và số phận các nhân vật trong phim cũng có khác đi ít nhiều, như cảnh con trai chị Hơn hy sinh ngoài chiến trường, gây sự xúc động đạt tính nghệ thuật. Thế nhưng cái chết của nhân vật Nguyễn Vạn trong phim lại chưa có sức thu hút lớn so với tiểu thuyết, bởi kết thúc không đúng như dụng ý nhà văn muốn truyền đạt. Kết thúc cuộc đời Nguyễn Vạn trong tiểu thuyết là sự đổ vỡ, vì hối hận với tội lỗi gây ra cho Hạnh và vì cả hạnh phúc của Hạnh và Nghĩa nữa; còn kịch bản phim lại hướng vào nguyên nhân cái chết của Vạn là do áp lực của tập tục và dư luận. Xuất phát từ nội dung sâu sắc trong cốt truyện được đạo diễn Lưu Trọng Ninh chuyển thể thành phim truyện nhựa mà sau đó tác phẩm Bến không chồng đã hai lần được dịch sang tiếng Italia và Pháp. Điều đó càng khẳng định chỗ đứng của tác phẩm trong lòng độc giả trong nước và ngoài nước. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 3
2.4. Sau Bến không chồng Dương Hướng còn viết thêm một cuốn tiểu thuyết có tên: Trần gian đời người sau đổi là Bóng đêm và mặt trời, và một số truyện ngắn, truyện vừa, nhưng không được sự tiếp đón nồng nhiệt, bởi nó bị "cái bóng" của Bến không chồng che khuất. Điều đó có nghĩa là tên tuổi tác giả xem như bị lãng quên đi một thời gian. Dương Hướng trăn trở trong im lặng suốt 15 năm rồi trở lại với công chúng bằng một tiểu thuyết bề thế, với cái tên đầy vĩ mô: Dưới chín tầng trời. Và với tác phẩm này tên tuổi Dương Hướng một lần nữa được khẳng định lại. 2.5. Về các ý kiến xung quanh Dưới chín tầng trời, đáng chú ý hơn cả là lời bạt của nhà phê bình Hoàng Ngọc Hiến in vào cuối truyện có tên: Cách nhìn của Dương Hướng trong tiểu thuyết "Dưới chín tầng trời", trong đó tác giả khẳng định giá trị cuốn sách ở những điểm sau: - Cốt truyện li kì, hấp dẫn, nhiều tuyến nhân vật có quan hệ éo le, số phận ba chìm bảy nổi ... - Nhiều tuyến hành động diễn ra khắp các miền Bắc, Trung, Nam, có làng xóm và thành phố, có chiến trường ác liệt ở Miền Nam và sinh hoạt nhộn nhạo, rối ren vùng biên giới phía Bắc ... - Những câu triết lí vặt được xen lẫn giữa những lời bình nhằm giảm bớt sự đơn điệu nhưng đôi khi đặt ra được những vấn đề có chiều sâu tư tưởng. - Là cuốn tiểu thuyết ngồn ngộn sức sống và đời sống, nóng hổi tư tưởng của thời đại và những vấn đề thời sự của đất nước. Có thể dự đoán đây là cuốn sách "ăn khách" nhất trong năm 2007. Thế nhưng từ lúc ra mắt, tuy dư luận có xôn xao bàn tán, có người "dãy nảy" lên như phải bỏng, có người lại "xì xầm" về những vấn đề nhạy cảm, nhưng tới nay chưa có một ý kiến nào đánh giá nó một cách chính thống. Có chăng cũng chỉ là những lời bình hời hợt, "điểm xuyết". Song vấn đề cốt lõi là tầm tư tưởng chưa được ai nói rõ ràng bởi: - Tác phẩm đặt ra những vấn đề gai góc xưa nay chưa ai dám nói. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 4
Ví dụ: Bùi Việt Thắng trên trang net: Trannhuong.com (14/2/2008) cho rằng: Dưới chín tầng trời, là cuốn tiểu thuyết xây cất được những tư tưởng thời đại, thể hiện sinh động trong những số phận bi kịch, nhưng là những bi kịch lạc quan. - Đưa ra những phán quyết táo bạo, những vấn đề thời sự, đẩy nhân vật đến những cực đối lập: từ lưu manh, cùng đinh, mạt hạng trở thành đại gia, nhà tỉ phú đáng trọng (Đào Kinh); từ một đại gia trở thành trắng tay (gia đình thương gia Đức Cường); từ một con người phản diện trở thành con người chính diện, có tâm, có công (Đỗ Hiền). - Và không né tránh những mặt khuất tối, ê chề của con người, của lịch sử, có thể do vậy dư luận còn dè dặt trong cách đánh giá (thời kì quá độ là sự lần tìm, những sai lầm, tội lỗi của con người do hạn chế của thời đại tạo nên, song bên cạnh bộ mặt "ác quỷ" trong mỗi con người có một phần "người" để trở về với chính nó. Đó là kiểu nhân vật "lưỡng phân" có sự dung hoà những mặt xấu và tốt, từ đó tìm đến sự cảm thông cho mỗi nhân vật). Riêng ý kiến của người làm luận văn: Tác phẩm là một thành công vượt bậc của Dương Hướng. Ông đã hoá giải mọi sự kiện, hiện tượng qua cách nghĩ suy sắc sảo, thấu tình, đạt lý của từng nhân vật. Để rồi khi gấp trang sách ta thấy lòng dịu lại giống như bản thân mình được hoá giải trong đó. 3. Nhiệm vụ và mục đích nghiên cứu. 3.1. Khẳng định Dương Hướng với tư cách là một tác giả tiêu biểu trong hai mươi năm văn học đổi mới. 3.2. Qua sáng tác của Dương Hướng giúp ta nhận ra diện mạo và sự phát triển của tiểu thuyết thời kì đổi mới. Ông là người đóng vai trò trung chuyển giữa thế hệ nhà văn tiền trạm như: Ma Văn Kháng, Nguyễn Khải, Nguyễn Minh Châu, Lê Lựu... với thế hệ nhà văn mới như: Hồ Anh Thái, Tạ Duy Anh, Nguyễn Bình Phương... Có thể xem, Dương Hướng là gạch nối, thuộc thế hệ chuyển giao. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu: Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 5
4.1. Toàn bộ tác phẩm của Dương Hướng, trong đó trọng tâm là hai tiểu thuyết Bến không chồng và Dưới chín tầng trời. 4.2. Một số tiểu thuyết về nông thôn và chiến tranh được viết cùng thời với Dương Hướng như: Thời xa vắng của Lê Lựu, Mảnh đất lắm người nhiều ma của Nguyễn Khắc Trường. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu: 5.1. Phương pháp phân tích văn học sử: Từ việc trình bày khái quát sự đổi mới trên phương diện lý thuyết, luận văn đi sâu vào phân tích những nét mới trong tiểu thuyết của Dương Hướng, nằm trong tiến trình đổi mới văn học từ sau 1986. 5.2. Phương pháp so sánh đối chiếu: Cùng với việc phân tích những nét mới trong tiểu thuyết của Dương Hướng, tác giả luận văn tiến hành so sánh, đối chiếu với một số tác phẩm tiểu thuyết cùng giai đoạn và trước nó, nhằm khẳng định vị trí và giá trị của tác phẩm. 5.3. Phương pháp khảo sát, thống kê: Trong khi phân tích tác phẩm luận văn sử dụng các phương pháp khảo sát, thống kê để tăng thêm độ tin cậy và sức thuyết phục, giúp cho việc triển khai các luận điểm, luận cứ được sáng tỏ. 6. Đóng góp của luận văn. Từ việc khẳng định Dương Hướng qua hai tác phẩm, và bước tiến từ Bến không chồng ... đến Dưới chín tầng trời, trong khoảng cách 15 năm, để chỉ ra thành tựu của tiểu thuyết trong thời kì đổi mới. 7. Cấu trúc của luận văn. Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Nội dung Luận văn gồm có 3 chương sau: Chương I: Bối cảnh chung của đời sống văn học và diện mạo mới của tiểu thuyết Việt Nam sau 1986. Chương II: Từ Bến không chồng, một khởi động quan trọng trong sự nghiệp sáng tác của Dương Hướng... Chương III: ... Đến Dưới chín tầng trời, bước bứt phá ngoạn mục của Dương Hướng trên con đường đổi mới tiểu thuyết. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 6
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 7
NỘI DUNG Chƣơng I BỐI CẢNH CHUNG CỦA ĐỜI SỐNG VĂN HỌC VÀ DIỆN MẠO MỚI CỦA TIỂU THUYẾT VIỆT NAM SAU 1986 1.1. Những chuyển động trong đời sống xã hội sau 1975 và sự tất yếu của công cuộc đổi mới. Văn học là một hình thái ý thức xã hội, một loại hình hoạt động nghệ thuật đặc thù lấy con người làm đối tượng trung tâm, phản ánh và nhận thức hiện thực đời sống thông qua lăng kính chủ quan của người nghệ sĩ. Như một lẽ tự nhiên, không một nhà văn nào tồn tại trong lịch sử mà lại không phải là con người sống giữa muôn vàn những diễn biến phức tạp, những vận động đổi thay của thời đại mình. Những vận động, đổi thay ấy là hệ quả tất yếu của lịch sử trong quá trình vật lộn, kiếm tìm một hướng đi mới. Như chúng ta đã biết, sau chiến thắng chống đế quốc Mỹ với biết bao đau thương, quật cường đã khép lại trang sử hào hùng của dân tộc, một hiện thực xã hội đầy vẻ vang, oanh liệt mà sử sách không thể nào nói khác đi được; giờ đây khi chiến tranh đã lùi xa vào quá khứ nhưng hậu quả của nó vẫn còn đó với những khó khăn chất chồng, những con người - chủ nhân của thời đại lịch sử mới lại bộn bề với những lo toan, phải đối mặt với một hiện thực xã hội mới đầy biến động, xáo trộn, phức tạp. Dường như những cái được xem là chân lý của thời kỳ trước lại là cái có vấn đề của thời kỳ sau. Ngay cả chiến tranh cũng vậy. Hàng loạt các vấn đề của cuộc sống thời hậu chiến lại được đặt ra, đòi hỏi một cách nhìn mới, và những nhận thức mới, những cách thể hiện mới... Cuộc sống sau chiến tranh vận hành một cách khó nhọc, đầy rẫy những lo toan, phức tạp. Những tổn thất, đau thương trong chiến tranh dần dần tỏa sức nặng. Đó là thời kỳ nền kinh tế - xã hội nước ta lâm vào khủng hoảng trầm trọng. Cơ chế quản lý quan liêu bao cấp tỏ ra bất lực và ngày càng bộc lộ thêm những khuyết tật. Do đó, cùng với sự đổi thay mọi mặt trong đời sống Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 8
xã hội từ sau 1975 đã kéo theo sự thay đổi không chỉ ở bề mặt mà cả bề sâu trong tâm lý và nhận thức ở mỗi con người. Nếu như trước kia tất cả mọi người đồng lòng đồng sức cho chiến thắng dân tộc, thì ngày nay trong thời kỳ hậu chiến con người phải đối mặt với bao nỗi lo toan cá nhân, cho cuộc sống đời thường. Trong cuộc chiến không tiếng súng tưởng như yên ả ấy lại chất chứa những biến động dữ dội, tác động sâu sắc đến tâm thức cá nhân mỗi người. Nhà văn Nguyễn Khải đã nhận xét: “Chiến tranh ồn ào, náo động mà lại có cái yên tĩnh, giản dị của nó. Hòa bình yên tĩnh, thanh bình mà lại chứa chấp những sóng ngầm, những gió xoáy bên trong. Nhiều người không thể chết trong nhà tù, trên trận địa, trong chiến tranh mà lại chết trong “ao tù trưởng giả” khi cả nước đã dành được tự do và độc lập” [36]. Sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội - đó là sự nghiệp vô cùng vinh quang nhưng không ít những khó khăn thử thách. Hiện thực xã hội đó đòi hỏi mỗi người cầm bút phải có một cách nhìn, một cách nghĩ mới, với trách nhiệm và niềm tin. Nhà văn Nguyễn Đình Thi đã nói về vấn đề này như sau: “Trong chiến tranh, chúng ta như đi giữa cơn bão lửa thổi trên mặt đất. Trong cách mạng xã hội chủ nghĩa hiện nay, không thấy có bão lửa, vậy mà hình như mỗi người thấy đất động dưới chân mình”. [57]. Trong hoàn cảnh lịch sử ấy, để giải quyết những khó khăn thử thách trước mắt, nhằm xây dựng và phát triển đất nước thì đổi mới là một lựa chọn khẩn thiết, dứt khoát, có ý nghĩa sống còn. Đổi mới là con đường tất yếu, duy nhất đảm bảo cho sự phát triển đất nước và cũng là nỗi khát khao cháy bỏng, là nguyện vọng của toàn dân tộc nhằm thoát khỏi những khó khăn, thách thức của một đất nước sau hơn 30 năm chiến tranh. Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI (12/1986) đã diễn ra với hai khẩu hiệu:“Lấy dân làm gốc” và “Nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự thật, nói rõ sự thật’’. Hai khẩu hiệu đã thổi một luồng sinh khí mới vào đời sống xã Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 9
hội, đặc biệt là đời sống văn học nghệ thuật, mở ra một thời kỳ đổi mới cho văn học Việt Nam, vì thế mà văn học sau 1986 thực sự đã có một khởi sắc mới trên các phương diện. Song có thể thấy, một trong những điều cốt tử của công cuộc đổi mới này chính là đổi mới tư duy, đổi mới cách làm, cách nghĩ sao cho đúng quy luật khách quan vốn có của nó. Nói về vấn đề này, nhà nghiên cứu Phan Cự Đệ đã đưa ra một quan niệm mới có cơ sở lý luận và ý nghĩa thực tiễn như sau: “Đổi mới tư duy là nhiệm vụ cấp thiết trước mắt nhưng đồng thời cũng là một công việc lâu dài, phải tiến hành một cách khoa học, nghiêm túc… Trong quá trình đổi mới tư duy, tất nhiên không chỉ có phê phán mà chủ yếu là phải suy nghĩ, khám phá, sáng tạo, cá nhân và tập thể cùng đổi mới và sáng tạo theo tinh thần Nghị quyết Đại hội Đảng lần thứ VI”. (Mấy ý kiến về đổi mới tư duy lý luận, phê bình văn học- Văn nghệ quân đội. Tháng 12/1987. Tr 108 - 114). Như vậy, cùng với những ý kiến nhận xét, đánh giá, nhằm minh chứng cho những luận điểm lớn trên cho thấy những chuyển động trong đời sống xã hội sau 1975 nhất là từ sau Đại hội Đảng lần thứ VI/1986 là sự đổi mới mang tính tất yếu của đời sống xã hội Việt Nam, nó là cơ sở, là tiền đề đổi mới trong đời sống văn học nghệ thuật. 1.2. Những chuyển động trong đời sống văn học trƣớc và sau 1986, trƣớc yêu cầu đổi mới. Mốc lịch sử 1975 là gạch nối quan trọng đánh dấu sự chuyển hướng mang tính chất bước ngoặt của cách mạng Việt Nam và những xáo động trong xã hội sau giải phóng kéo theo sự xáo động của văn học với tư cách là một hình thái ý thức xã hội. Nhà nghiên cứu Vũ Tuấn Anh đã có những suy nghĩ khá xác đáng khi cho rằng “Bối cảnh mới đã tạo nên những chấn động sâu xa trong ý thức nghệ thuật” [1]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 10
Như thế, những tác nhân trong đời sống xã hội đã gây nên những “chấn động” mạnh trong đời sống văn học, tạo cho văn học một bước chuyển mới phù hợp với xu thế chung có tính quy luật của cuộc sống. Nền tảng của sự đổi mới văn học thời kỳ này bắt nguồn từ sự tự ý thức của văn học, tức là văn học đã giác ngộ được về vai trò của nó trong xã hội, trong mối quan hệ giữa văn học và chính trị. Nghị quyết 05 của Bộ chính trị Đảng cộng sản Việt Nam (1987) tạo điều kiện cho văn học phát triển và mang theo những tố chất mới so với thời kỳ trước đó, mà do yêu cầu của lịch sử, văn học phục vụ chính trị trở thành nhu cầu cấp bách hợp với quy luật thời chiến. Thậm chí, có những lúc người ta còn đồng nhất văn nghệ với chính trị, xem văn nghệ phục vụ chính trị một cách giản đơn, máy móc. Cho đến thời điểm này, văn học nghệ thuật không chỉ còn được hiểu một cách giản đơn, máy móc như là công cụ chính trị, là vũ khí tư tưởng, mà là một bộ phận quan trọng của cách mạng tư tưởng văn hóa, có tác dụng bồi dưỡng tư tưởng, tình cảm, tâm hồn, nhân cách, bản lĩnh các thế hệ công dân, xây dựng môi trường đạo đức trong sáng, lành mạnh... Đặc biệt vào thời điểm đổi mới của đất nước, thì mối quan hệ giữa văn nghệ và chính trị đã được giới nghiên cứu đánh giá, nhìn nhận lại một cách cụ thể hơn, thực tế hơn và sâu sắc hơn. Không những thế vấn đề này còn được đưa ra thảo luận công khai trên các báo chí, tạo không khí dân chủ, khiến cho người cầm bút yên tâm và tự tin hơn trong sáng tác, mạnh dạn đưa ra những kiến giải của mình về các vấn đề phức tạp, tiêu cực của cuộc sống. Như chúng ta đã biết, xã hội và con người Việt Nam đã vượt qua nhiều khó khăn chồng chất với không ít thử thách hiểm nghèo của thời chiến và hậu chiến, để đứng vững, hơn thế, có được những biến đổi to lớn, toàn diện, nhất là từ khi công cuộc đổi mới được mở ra cho đến nay. Nền văn học cùng chung vận mệnh và đồng hành cùng dân tộc qua những thăng trầm của lịch sử. Từ sau 1975 dù phải đối mặt với nhiều thách thức gay gắt song đã có nhiều biến đổi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 11
sâu rộng trên mọi mặt của quá trình văn học. Nhìn một cách tổng thể, văn học Việt Nam từ sau năm 1975, nhất là từ giữa những năm 80 trở lại đây đã bước những bước xa hơn trên con đường hiện đại hóa, để hòa nhập vào tiến trình văn học thế giới. Tựu trung, tiến trình văn học Việt Nam thế kỷ XX bao gồm 3 xu hướng vận động chính, tương ứng với 3 thời kỳ phát triển của nền văn học. - Từ đầu thế kỷ XX - 1945, văn học vận động theo hướng hiện đại hóa, đó là đặc điểm bao trùm, làm nên sự thay đổi trong văn học để chuyển văn học từ mô hình trung đại sang mô hình hiện đại. - Trong 30 năm tiếp theo, từ 1945 - 1975 văn học phát triển trong hoàn cảnh của chiến tranh và phục vụ cho yêu cầu của đời sống chính trị. - Từ sau 1975, nhất là từ sau đổi mới năm 1986, dân chủ hóa là xu thế lớn của xã hội và cả trong đời sống tinh thần của con người. Và cũng là xu hướng vận động bao trùm của nền văn học. Đại hội Đảng lần thứ VI (1986) với khẩu hiệu: “ Lấy dân làm gốc ”, “Nhìn thẳng vào sự thật”, đã tạo cơ sở tư tưởng cho xu hướng dân chủ hóa trong văn học được khơi dòng và phát triển mạnh mẽ. Dân chủ hóa đã thấm nhuần và được thể hiện ở nhiều cấp độ, trên nhiều bình diện của đời sống văn học. Trên bình diện ý thức nghệ thuật, xu hướng dân chủ hóa đã đem lại những biến đổi quan trọng trong cách quan niệm về vai trò, vị trí và chức năng của văn học, về nhà văn và quan niệm về hiện thực. Văn học giai đoạn trước, chủ yếu được nhìn nhận như là vũ khí tư tưởng của cách mạng, có nhiệm vụ phục vụ và đáp ứng các yêu cầu của sự nghiệp cách mạng “Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận, anh chị em là chiến sĩ trên mặt trận ấy” (Hồ Chí Minh). Đó là chân lí hiển nhiên không một nghệ sĩ chân chính nào không thừa nhận. Đến lúc này văn học đứng trước nhu cầu phải đổi mới, tuy vậy nó vẫn không hề từ bỏ vai trò vũ khí tinh thần, tư tưởng của nó, nhưng nó được nhấn mạnh trước hết ở sức mạnh khám phá thực tại và thức tỉnh ý thức về cá nhân, và về sự thật, ở vai trò dự báo, dự cảm. Bởi hơn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 12
nữa, trong xu hướng dân chủ hóa xã hội, văn học được xem là một phương tiện cần thiết để tự biểu hiện, trong đó bao gồm cả việc thể hiện tư tưởng, quan niệm, chính kiến của mỗi người nghệ sĩ về xã hội và con người. Văn học lúc này không chỉ được xem là tiếng nói chung của dân tộc, thời đại, cộng đồng, mà nó còn là phát ngôn cho tư tưởng riêng của mỗi cá nhân, phải chăng đó cũng chính là lý do cho những đòi hỏi của cá nhân trước cuộc sống, cho những khát vọng “rất người”, rất đời thường, và vấn đề nóng hổi, bức xúc, được thường xuyên đề cập trong các trang viết giai đoạn mới này chính là khát vọng dân chủ, nó là cơ sở tạo niềm tin cho việc khám phá bản chất “người” trong bức tranh cuộc sống mới của người nghệ sĩ. Gắn chặt với hiện thực trong bước chuyển từ chiến tranh sang hòa bình, với đầy những phức tạp và những biến đổi bất ngờ, văn học những năm 80 đã có những trăn trở cho một cuộc chuyển mình để theo kịp những vấn đề nóng bỏng của hiện thực. Hiện thực lúc này không chỉ là hiện thực cách mạng với các biến cố lịch sử và số phận cộng đồng, mà còn là hiện thực của đời sống hàng ngày, với các quan hệ thế sự vốn dĩ đa đoan, phức tạp, chằng chịt, đan dệt nên những mạch nổi và mạch ngầm của đời sống. Hiện thực đó còn là đời sống cá nhân mỗi con người với những vấn đề riêng tư trong số phận cá nhân, với khát vọng mọi mặt gồm cả hạnh phúc và khổ đau. Hiện thực mới đó trong tính chỉnh thể toàn diện của nó đã mở ra những không gian vô tận cho văn học thỏa sức chiếm lĩnh, khám phá. Nói đến cảm hứng mới về sự thật là nói đến không chỉ những mặt tích cực mà còn là những mặt trái của cuộc sống, những vấn đề mà văn học giai đoạn trước không có điều kiện đề cập hay không dám đề cập đến. Thời gian trôi qua, con người không còn bận rộn với sự sống và cái chết của một thời bom đạn, để chuyển sang những vấn đề của thời bình, với những nghiền ngẫm của được - mất, của cộng đồng và cá nhân... Con người dám đối mặt, sòng phẳng với quá khứ để đón nhận kịp hơi thở của thời đại. Cảm hứng sự thật đó không chỉ là của riêng ai trong cộng đồng này mà nó còn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 13
là vấn đề của cả một thời đại. Ngay khi nói về chiến tranh cũng vậy. Mặc dù tiếng súng đã ngừng nổ trên mảnh đất quê hương, nhưng mọi đau thương mất mát ở con người đâu đã thành dĩ vãng! Nhà văn Chu Lai từng nói: “Chiến tranh không phải là ngày hội lớn của dân tộc” mà là “luật chơi tàn bạo”; và Chiến tranh không phải là cái gì khác là chuyện ngày nào cũng phải chôn nhau mà chưa đến lượt chôn mình”. Bởi quả thực, chiến tranh tự bản thân nó đã mang tính tàn bạo và bất thường rồi. Ở đó, tính người không có cơ hội ươm mầm và phát triển. Trong “luật chơi tàn bạo” đó cánh cửa của sự sống là rất hẹp. Bởi người lính dù ở chiến tuyến nào cũng đều “tồn tại trên bản năng tự vệ quật cường. Mình không giết nó thì nó giết mình”. Nạn nhân của chiến tranh không phải là cái gì khác mà chính là con người và môi trường sống của con người. Cái chết không loại trừ ai, nó đến bất kỳ lúc nào không ai định trước được. Chỉ có vậy, “chết là nhẹ nhất, là thoát hết tất cả …” (Nắng đồng bằng - Chu Lai). Tuy nhiên, dù miêu tả nó dưới hình hài như thế nào, dù nói bằng cách nào thì các tác giả khi viết về nó, về chiến tranh đều khẳng định: “bên cạnh sự tàn sát bạo lực, guồng máy chiến tranh không thể nào phá hủy hoàn toàn những giá trị tốt đẹp đã thấm sâu thành bản chất tiềm tàng trong con người. Thực tế cho thấy, những giá trị cao đẹp lại nảy nở từ chính nơi xông pha trận mạc, ngay trên mảnh đất bom đạn, và từ cõi chết trở về” (Ăn mày dĩ vãng - Chu Lai). Trong môi trường sống khắc nghiệt đó, nỗi ám ảnh về cái chết, về bệnh tật, sự thiếu thốn về vật chất, cái đói, cái khát ập tới, song người ta không chỉ nhìn thấy khả năng, sức mạnh vượt lên trên hoàn cảnh của con người mà còn nhận ra sự bất lực của con người trước sức mạnh chi phối nghiệt ngã của hoàn cảnh. Một hiện thực lớn nữa cũng bị kéo theo guồng máy tàn bạo của chiến tranh là bên cạnh người đàn ông trên các tuyến lửa còn có sự góp mặt của những người đàn bà ở hậu phương. Dù trực tiếp hay gián tiếp tham gia song không thể phủ nhận hết được ý chí và nghị lực ngoan cường của họ. Vì thế, vấn đề “hậu chiến tranh” là một vấn đề khá nhạy cảm và phức tạp, lại càng phức tạp hơn khi công cuộc dựng xây, đổi mới đất nước đang mở Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 14
ra, con người ta có điều kiện hơn, có thời gian hơn để suy nghĩ về những gì họ đã bước qua. Hiện thực đời sống với nhiều biến động phức tạp của thời kỳ hậu chiến thực sự là mảnh đất màu mỡ cho văn học, đặc biệt ở thể loại tiểu thuyết, nơi có khả năng cất giữ, lưu lại được nhiều dữ kiện nhất trên phương diện thể loại. Đề cập vấn đề này, hầu hết các nhà văn viết về chiến tranh đều thừa nhận: Chiến tranh đã lùi xa nhưng hậu quả của nó vẫn còn ám ảnh, trở thành nỗi bức xúc trong cuộc sống thời bình. Trước hết đó là những “di họa của chiến tranh” không ai khác - con người phải gánh chịu. Một thực tế đau lòng là phần lớn những người lính sau chiến tranh trở về với cuộc sống áo cơm đời thường, họ đều là những con người mang đầy “vết dập xóa trên thân thể và trong tâm hồn” (Vạn, Nghĩa trong Bến không chồng). Họ trở nên lạc lõng, xa lạ với những vấn đề “đa đoan, đa sự” của ngày hôm nay. Chiến tranh đã thành quá vãng nhưng dư âm của nó vẫn luôn đeo đẳng, bám riết lấy, trở thành một nỗi ám ảnh, thành “hội chứng chiến tranh” trong tâm khảm của họ. Họ luôn khát khao “đi tìm thời gian đã mất” để nhận lại hình ảnh của chính mình (Mảnh đất lắm người nhiều ma, Bến không chồng)… Tất cả điều đó trở thành sự dày vò luôn thường trực. Bởi hầu hết, họ - những người lính bước ra từ bom đạn, khói lửa mịt mùng của cuộc chiến đều mang trong mình niềm tin, khoác lên mình màu áo của người chiến thắng, họ thực sự là người chiến thắng trước mặt quân thù song lại là kẻ chiến bại giữa cuộc sống đời thường, giữa cuộc sống không tiếng bom, không mũi tên, hòn đạn. Họ trở nên lạc lõng, khắc khổ, cô đơn, bất lực trước hoàn cảnh mới. Phần lớn họ không còn khả năng yêu và đem lại hạnh phúc cho người mình yêu; họ bị chối từ thiên chức làm cha, làm chồng, bởi chiến tranh đã cướp đi tuổi trẻ, lấy đi sinh lực của họ, khiến cho ngày hòa bình trở lại cũng là lúc cánh cửa hạnh phúc sập xuống trước mắt họ một cách Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 15
nghiệt ngã Bến không chồng; Bóng đêm và mặt trời (Dương Hướng), Ăn mày dĩ vãng (Chu Lai), Thân phận tình yêu (Bảo Ninh) . Như vậy, những bi kịch đời tư bỗng được đặt ra trong hành trình con người kiếm tìm hạnh phúc; con người đã kịp thời nhận ra “khối cô đơn khổng lồ” đang chụp xuống thân phận họ, đang “đè bẹp” cuộc đời họ. Mở ra trước mắt họ sự “tù túng” “chật chội” của không gian; len lỏi vào từng số phận đáng thương của họ, là những “thước phim lộn trái cuộc đời”. Hiện thực cuộc sống thay đổi, cũng là lúc tư duy nghệ thuật có sự chuyển đổi. Khuynh hướng sử thi giai đoạn sau 1975 vẫn tiếp tục dòng chảy của thời kỳ trước đó, tiếp tục mạch đi trong sáng tác của nhiều nhà văn, đặc biệt là các nhà văn quân đội. Tuy nhiên, càng về sau khuynh hướng sử thi càng có xu hướng thu hẹp lại, khuynh hướng thế sự dần dần trở thành khuynh hướng chính trong văn xuôi đầu những năm 80. Lúc này văn xuôi đã thực sự chuyển sang những vấn đề thế sự, những vấn đề của đời sống hàng ngày. Xuất phát từ yêu cầu của hiện thực mới, đòi hỏi người nghệ sĩ phải thay đổi cách nhìn nhận, cách tiếp cận đời sống. Những chuẩn mực cũ trong chiến tranh nay không còn áp dụng được nữa. Giờ đây, khi chiến tranh đã qua đi, con người trở lại với đời sống thường nhật với biết bao những vấn đề mới nảy sinh. Sự trở về với con người của đời sống hàng ngày, với những số phận cá nhân riêng biệt, đã làm thu hẹp dần khuynh hướng sử thi và khuynh hướng thế sự đã trở thành khuynh hướng chính ở giai đoạn này. 1.3. Những ngƣời viết đóng vai trò tiền trạm trong công cuộc đổi mới. Văn học Việt Nam 1945-1975 tồn tại và phát triển trong hoàn cảnh đất nước có chiến tranh. Đó là một nền văn học chủ yếu hướng về đại chúng nhân dân lao động, tập trung cổ vũ cho hai cuộc kháng chiến thần thánh của dân tộc. Vì thế, đề tài chiến tranh là đề tài chủ yếu, hình ảnh con người lý tưởng là con người công dân, người chiến sĩ được miêu tả với cảm hứng trữ tình cách Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 16
mạng và cảm hứng sử thi. Từ sau 1975, nền văn học Việt Nam nhìn chung được tồn tại và phát triển trong điều kiện đất nước hòa bình, thống nhất. Vì thế, nội dung, mục đích văn học không còn giữ nguyên như cũ. Nó đòi hỏi phải có sự thay đổi cho phù hợp với yêu cầu của thời đại và công chúng độc giả. Tư duy văn học cũ không còn phù hợp với văn học mới, đòi hỏi một tiến trình đổi mới toàn diện và sâu sắc nền văn học từ quan niệm nghệ thuật về hiện thực và con người, đến các thủ pháp nghệ thuật; từ đội ngũ nhà văn đến công chúng độc giả; từ chủ đề, đề tài đến cảm hứng sáng tác và đối tượng phản ánh... Trước diễn biến phức tạp của tình hình kinh tế, chính trị, xã hội, trước sự chuyển động của môi trường, văn học không thể là sự thờ ơ mà phải là sự kiếm tìm ráo riết những cách thức tiếp cận hiện thực mới sao cho phù hợp. Hòa bình lập lại, hiện thực cuộc sống thời bình không cho phép các nhà văn sáng tác theo lối cũ; với tình hình mới của cách mạng, đặt nhà văn trong sự lựa chọn đầy tinh thần trách nhiệm, là phải sáng tác những tác phẩm chứa đựng được hơi thở của thời đại, phản ánh chân thực những gì vốn có trong đời sống của con người. Phải chăng vì thế mà các nhà văn đã chủ động, trăn trở, tìm tòi cho mình một con đường, một hướng đi mới thích hợp. Ý thức được điều này, văn học những năm đầu đổi mới, đặc biệt từ sau 1975 đã có sự chuyển đổi mới trong tư duy sáng tác. Trong đó, phải kể đến các nhà văn thuộc thế hệ đi tiên phong trong công cuộc đổi mới như: Nguyễn Mạnh Tuấn, Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Nguyễn Huy Thiệp.... Nhà nghiên cứu Lã Nguyên đã khẳng định: “Trước khi làn sóng đổi mới dâng lên mạnh mẽ trong đời sống tinh thần của dân tộc, trong những điều kiện cực kỳ khó khăn của đất nước, sáng tác của Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng, Lê Lựu, Nguyễn Mạnh Tuấn… đã đốt lên nhiệt tình kiếm tìm chân lý, hứa hẹn khả năng tự đổi mới của nền văn học, khi nó dám sòng phẳng với quá khứ, bất chấp mọi thế lực ngăn cản” [50]. Cần gắn các tác giả này với bối cảnh chung để cho thấy sự nghiệp đổi mới văn học là cả một quá trình; và thành tựu đổi mới mở ra trong giao điểm Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn 17