Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Truyện kể địa danh của người Thái ở Việt Nam

Chia sẻ: Lộ Lung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:116

Thêm vào BST

Báo xấu

18
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài nghiên cứu nhằm thấy được sự phong phú, đa dạng về số lượng, thể loại, nội dung và nghệ thuật trong truyện kể địa danh của người Thái ở Việt Nam, qua đó nhận ra những nét văn hóa đặc trưng của người Thái để lại dấu ấn trong truyện kể.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Truyện kể địa danh của người Thái ở Việt Nam

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM Nguyễn Thị Mai Quyên TRUYỆN KỂ ĐỊA DANH CỦA NGƯỜI THÁI Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60.22.34 LUẬN VĂN THẠC SĨ: NGỮ VĂN NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS NGUYỄN THỊ HUẾ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn
MỤC LỤC Trang phụ bìa trang MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài....................................................................................... 3 1.1. Lý do khoa học…...................................................................................... 3 1.2. Lý do thực tiễn.......................................................................................... 4 2. Lịch sử vấn đề............................................................................................ ..... 4 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu .................................................................. 7 4. Phạm vi và đối tƣợng nghiên cứu.................................................................... 8 5.Phƣơng pháp nghiên cứu................................................................................... 8 6. Đóng góp của luận văn..................................................................................... 9 7.Bố cục của luận văn........................................................................................... 9 NỘI DUNG CHƢƠNG 1. KHÁI QUÁT VỀ NGƢỜI THÁI VÀ TRUYỆN KỂ ĐỊA DANH 1.1. Sơ lược về người Thái ở Việt Nam........................................................... 9 1.1.1. Tộc ngƣời Thái và sự phân bố dân cƣ.......................................................9 1.1.2.Văn hóa Thái - khái niệm không gian văn hóa và không gian văn hóa tộc ngƣời tộc ngƣời……………………………………………………………….. 14 1.2. Một số vấn đề về truyện kể địa danh……………………………… 22 1.2.1. Khái niệm truyện kể địa danh…………………………………………...22 1.2.2. Truyện kể địa danh của ngƣời Thái……………………………………...24 * Tiểu kết chương 1………………………………………………………. …………. 25 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn
CHƢƠNG 2. DIỆN MẠO VÀ ĐẶC TRƢNG TRUYỆN KỂ ĐỊA DANH CỦA NGƢỜI THÁI Ở VIỆT NAM 2.1. Diện mạo truyện kể địa danh của người Thái…………………….… 26 2.1.1. Mô tả chung tập hợp truyện kể………………………………………….26 2.1.2. Phân loại truyện kể………………………………………………………30 2.2. Đặc trưng về phương diện nội dung …………………………………. 38 2.2.1. Nội dung phản ánh nhận thức về thế giới……………………………….38 2.2.2. Nội dung phản ánh lịch sử …………………………………………… .47 2.2.3. Nội dung phản ánh các vấn đề xã hội ………………………………… 59 * Tiểu kết chương 2……………………………………………………… …. …… . 69 CHƢƠNG 3. ĐẶC TRƢNG THI PHÁP VÀ DẤU ẤN VĂN HÓA TRONG TRUYỆN KỂ ĐỊA DANH CỦA NGƢỜI THÁI Ở VIỆT NAM 3.1. Một số đặc trưng về phương diện thi pháp………………………… ... 71 3.1.1 Thời gian và không gian nghệ thuật trong truyện kể địa danh của ngƣời Thái.................................................................................................................... 71 3.1.2. Nhân vật trong truyện kể địa danh của ngƣời Thái……………………. 84 3.2. Dấu ấn văn hóa và không gian văn hóa Thái trong truyện kể địa danh .................................................................................................................. 91 3.2.1. Dấu ấn của văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần trong truyện kể địa danh của ngƣời Thái…………………………………………………………… . …. 91 3.2.2 Không gian văn hóa Thái trong truyện kể địa danh …………… …….. 98 * Tiểu kết chương 3……………………………………………………………….. 108 KẾT LUẬN ……………………………………………………………….. 109 Thƣ mục tham khảo Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1.Lý do chọn đề tài 1.1 .Lý do khoa học Truyện kể địa danh nói chung và truyện kể địa danh của ngƣời Thái ở Việt Nam nói riêng là loại truyện kể có số lƣợng tƣơng đối phong phú. Mặc dù vậy, việc sƣu tầm, thống kê, nghiên cứu về truyện kể địa danh, đặc biệt là truyện kể địa danh của từng dân tộc cụ thể là điều chƣa có công trình nghiên cứu nào thực hiện. Bởi vậy, việc tập hợp một cách tƣơng đối đầy đủ và phân loại truyện kể địa danh của các dân tộc ít ngƣời (bao gồm những truyện đã đƣợc in đây đó trong các tuyển tập và nguồn truyện còn đang đƣợc lƣu truyền trong dân gian) nhằm bổ sung vào kho tàng truyện kể vô cùng phong phú của các dân tộc anh em, từ đó tiến hành nghiên cứu, nhìn nhận truyện kể địa danh từ góc độ folklore học để thấy đƣợc những vấn đề cơ bản về nội dung, thi pháp cũng nhƣ vẻ đẹp văn hóa tộc ngƣời là việc làm chính đáng. Mặc dầu vậy, thời gian và khuôn khổ của luận văn chƣa cho phép tiến hành khảo sát, nghiên cứu toàn bộ truyện kể địa danh của các dân tộc ít ngƣời mà chỉ xin đƣợc đề cập đến một trong số đó. Đây cũng chính là lý do khoa học để chúng tôi lựa chọn đề tài Truyện kể địa danh của người Thái ở Việt Nam. 1.2.Lý do thực tiễn Thực tế sƣu tầm truyện kể địa danh nói chung và truyện kể địa danh của ngƣời Thái nói riêng cho thấy tình trạng nguồn sáng tác dân gian đƣợc lƣu truyền từ bao đời nay đang dần bị quên lãng. Rất nhiều nơi, nhiều sƣ̣ vật đị a lý đƣợc biết đến tên gọi nhƣng việc giải thích tên gọi ấy hoặc không thực hiện Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn
đƣợc, hoặc chỉ còn rơi rớt lại một vài mẩu mang dáng dấp truyện kể đang dần mờ phai trong ký ức dân gian. Với ý nghĩ a là tên đất , đị a danh có khi chỉ là đối tƣợng của ngƣ̃ âm học , nhƣng khi bản thân tên đất ấy đƣợc gắn với nhƣ̃ng sƣ̣ tí ch thì truyện k ể địa danh trở thành đối tƣợng của folklore học . Việc tập hợp và nghiên cƣ́u nhằm bảo lƣu nguồn truyện kể này là một việc làm cần thiết và có cơ sở thƣ̣c tế . Sở dĩ chúng tôi chọn truyện kể đị a danh của ngƣời Thái làm đối tƣợng nghiên cƣ́u bởi ngƣời Thái là tộc ngƣời có số dân đông thƣ́ ba cả nƣớc sau ngƣời Kinh và ngƣời Tày , đị a bàn phân bố dân cƣ tƣơng đối rộng , nguồn truyện kể cũng tƣơng đối phong phú , cung cấp đủ cơ sở cho việc nghiên cƣ́u về sau. 2. Lịch sử vấn đề Truyện kể địa danh là mảng truyện kể tƣơng đối phong phú mà hầu nhƣ mỗi địa phƣơng, mỗi dân tộc đều có. Mặc dù vậy những truyện kể này thực sự chƣa đƣợc quan tâm một cách thỏa đáng. Những nghiên cứu từ trƣớc đến nay hầu hết chỉ quan tâm đến phần truyện kể địa danh của ngƣời Việt ở những khía cạnh cơ bản nhƣ khái niệm, nguồn gốc cùng một số vấn đề về thể loại và thi pháp truyện kể. Trong bài viết Qua việc nghiên cứu các danh từ riêng trong một số truyện cổ tích [18], G.S Đinh Gia Khánh quan tâm đến lý do xuất hiện tên riêng của các địa danh trong một số truyện cổ tích (cổ tích lịch sử và cổ tích thế sự). Ông cho rằng “có trường hợp truyện cổ tích được xây dựng trên những danh từ riêng vốn có từ trước, nhằm giải thích những danh từ riêng đó”. Nhƣ vậy trong quan hệ thời gian, các truyện kể này xuất hiện sau khi những danh từ riêng gọi tên các địa danh đã ra đời. Và theo đó, việc giải thích địa danh không phải là tính thứ nhất của truyện mà mục đích chủ yếu của sự xuất hiện các địa danh này là làm tăng tính chân thực của truyện kể. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn
Đƣa ra một cách giải thích khác về sự xuất hiện của các tên riêng trong một số truyền thuyết, bài Từ việc nghiên cứu một số tên riêng trong các truyền thuyết nói về thời kỳ dựng nước [52] của G.S Trần Quốc Vƣợng có những phát hiện trong quan niệm về địa danh và cách gọi tên cho các địa điểm trong một số truyện kể. Tuy nhiên ý kiến của ông cũng gặp gỡ với G.S Đinh Gia Khánh ở chỗ không coi việc định danh cho các địa danh là mục đích của truyện kể (hay ít nhất là một bộ phận truyện kể) trong đối tƣợng mà các tác giả khảo cứu. Tiếp nối mạch nghiên cứu của những ngƣời đi trƣớc, trong công trình Tìm hiểu truyền thuyết địa danh qua những truyền thuyết vùng ven Hồ Tây [9], tác giả Nguyễn Bích Hà đã đƣa ra khái niệm về truyền thuyết địa danh, xác định bản chất thể loại cùng nguồn gốc của truyện kể địa danh và lấy đó là cơ sở để tìm hiểu những truyền thuyết địa danh vùng ven Hồ tây trong mối quan hệ với những sinh hoạt văn hóa dân gian thuộc vùng truyền thuyết. Có thể nói chuyên luận đã giải quyết khá triệt để những vấn đề đƣợc đặt ra, mặc dầu vậy do tác giả quan niệm tất cả truyện kể địa danh đều “nằm trong thể loại truyền thuyết và là bộ phận hợp thành truyền thuyết” [9.18] nên có đôi chỗ việc nhìn nhận về nội dung và bản chất thể loại của một số chuyện kể còn chƣa thật sự thỏa đáng. Sau chuyên luận trên, năm 1986 tác giả Nguyễn Bích Hà tiếp tục có bài Bước đầu tìm hiểu nguồn truyện kể địa danh Việt Nam [11]. Với bài viết này, tác giả một lần nữa đƣa ra khái niệm truyện kể địa danh, cơ sở hình thành cùng những khía cạnh nội dung cơ bản của truyện đồng thời mở ra định hƣớng cho những nghiên cứu sâu hơn. Trên cơ sở khái quát thành tựu của các nhà nghiên cứu đi trƣớc, tác giả Trần Thị An tìm ra định hƣớng nghiên cứu riêng bằng việc tìm hiểu Truyện kể địa danh - từ góc nhìn thể loại [1]. Bài viết nêu lên nhiều kiến giải để tiến tới nhận định khái quát những đặc trƣng về nội dung và ý thức nghệ thuật thể hiện Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn
trong truyện kể địa danh đồng thời chỉ ra xu hƣớng hình thành truyện kể xuất phát từ những quan niệm, quá trình tƣ duy và xúc cảm nghệ thuật của tác giả dân gian. Đặc biệt, trong những phân tích của mình, tác giả đã lấy dẫn chứng từ nguồn truyện kể dân gian phong phú của nhiều dân tộc. Có thể nói với bài viết này truyện kể địa danh của các dân tộc thiểu số lần đầu tiên đƣợc đƣa ra khảo cứu bên cạnh truyện kể địa danh của ngƣời Việt. Mặc dù những phân tích của tác giả mới chỉ đƣợc tiến hành một cách sơ lƣợc trong phạm vi một bài báo khoa học nhƣng đây thực sự là những gợi ý quý giá cho chúng tôi trong quá trình nghiên cứu về sau. Trong mạch nghiên cứu về truyện kể địa danh, trên Tạp chí Văn học năm 1999 có bài của tác giả Thái Hoàng [14] tìm hiểu mối quan hệ giữa Truyền thuyết dân gian và địa danh. Tuy bài viết không đƣa ra đƣợc kiến giải gì mới song tác giả đã thống kê, phân tích và chỉ ra đƣợc mối liên hệ giữa một số truyền thuyết dân gian và những địa danh đƣợc hình thành từ truyền thuyết. Nói nhƣ tác giả Nguyễn Bích Hà “trên mọi miền đất nƣớc, đi đâu ta cũng đƣợc nghe kể chuyện về núi kia sông nọ, đất này”, bởi vậy truyện kể địa danh một lần nữa lại đƣợc lựa chọn làm đối tƣợng nghiên cứu cho luận văn Bước đầu tìm hiểu truyện kể dân gian về các địa danh Nam Bộ của tác giả Trần Tùng Chinh [4]. Lựa chọn đối tƣợng nghiên cứu là những truyện kể địa danh thuộc vùng đất mới, tác giả đã tiến hành khảo sát một số phƣơng diện thi pháp của truyện kể dựa trên nguồn tài liệu tƣơng đối phong phú. Việc làm này cũng tạo nên một tiền đề về phƣơng pháp nghiên cứu, là định hƣớng cho quá trình tìm hiểu đối tƣợng riêng của chúng tôi. Tóm lại trong phạm vi thu thập tài liệu bƣớc đầu, những công trình nghiên cứu, bài viết trên đây đã cho thấy một bức tranh tổng thể về tình hình nghiên cứu truyện kể địa danh. Có thể nói, truyện kể địa danh, đặc biệt là truyện kể địa danh Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn
của ngƣời Việt đã đƣợc quan tâm ở nhiều góc độ nhƣ nội dung, thể loại, thi pháp, mối quan hệ giữa truyện kể và hiện thực (thông qua các địa danh)… bằng nhiều phƣơng pháp nhƣ ngữ âm lịch sử, từ nguyên học dân gian, so sánh.. kết hợp với các thao tác thống kê, phân tích, tổng hợp… Tuy nhiên chúng tôi cũng nhận thấy bên cạnh những việc đã làm đƣợc, xung quanh vấn đề truyện kể địa danh còn nhiều điều “bỏ ngỏ”. Trƣớc hết ngay việc định danh cho tập hợp truyện kể này cũng đã bộc lộ sự thiếu nhất quán. Truyện có khi đƣợc gọi là truyện kể địa danh, truyện cổ địa danh, có khi lại đƣợc gọi là truyền thuyết địa danh, hay truyện kể dân gian về các địa danh. Sự thiếu nhất quán nhƣ thế đƣơng nhiên sẽ gây khó khăn cho quá trình xác định thể loại cũng nhƣ xác định những đặc trƣng khác của truyện kể. Điều này cho phép đồng thời đòi hỏi chúng tôi tiến hành việc phân tích, khái quát để đƣa ra cách định danh riêng trên cơ sở những định hƣớng chung về loại truyện này. Mặt khác những phân tích trên còn cho thấy truyện kể địa danh mới chỉ đƣợc quan tâm nhiều ở bộ phận truyện kể của ngƣời Việt. Nhƣ vậy phần truyện kể địa danh của các dân tộc anh em với những điểm chung và những đặc trƣng riêng về nghệ thuật cùng vẻ đẹp văn hóa ẩn chứa trong nó chính là “mảnh đất màu mỡ” để chúng tôi tiếp tục tìm hiểu, nghiên cứu lâu dài. Trong điều kiện trƣớc mắt cùng với sự giới hạn về dung lƣợng của luận văn, chúng tôi xin đi sâu nghiên cứu một bộ phận trong kho tàng truyện kể dân gian phong phú đó - Truyện kể địa danh của ngƣời Thái ở Việt Nam. 3.Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 3.1. Mục đích nghiên cứu Thấy đƣợc sự phong phú, đa dạng về số lƣợng, thể loại, nội dung và nghệ thuật trong truyện kể địa danh của ngƣời Thái ở Việt Nam, qua đó nhận ra những nét văn hóa đặc trƣng của ngƣời Thái để lại dấu ấn trong truyện kể Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Sƣu tầm, thống kê truyện kể địa danh của ngƣời Thái ở Việt Nam, nhận xét về thực tế lƣu truyền truyện kể. - Tiến hành phân loại truyện kể theo tiêu chí thể loại. - Khảo sát phần nội dung và tìm hiểu một vài nét thi pháp trong Truyện kể địa danh của ngƣời Thái. - Chỉ ra những biểu hiện và những nét đẹp của phong tục tập quán, tín ngƣỡng, tâm linh ngƣời Thái trong truyện kể địa danh. 4. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu 4.1.Phạm vi ngiên cứu: Do hạn chế về thời gian và dung lƣợng của luận văn, chúng tôi chỉ khảo sát một số vấn đề cơ bản thuộc về nội dung, thể loại, và một số nét thi pháp cơ bản cùng một vài biểu hiện văn hóa trong truyện kể địa danh của ngƣời Thái. 4.2. Đối tượng nghiên cứu: Chúng tôi lựa chọn đối tƣợng nghiên cứu chính của đề tài này là những truyện kể địa danh của ngƣời Thái phân bố trên phạm vi cả nƣớc đã đƣợc in trong các tuyển tập, trong kỷ yếu của các hội thảo Thái học và một số tƣ liệu sƣu tầm, điền dã. Do mới bắt tay vào tìm hiểu đề tài nên phạm vi bao quát tài liệu còn hạn chế, trong quá trình nghiên cứu chúng tôi dự kiến sẽ tiếp tục tiến hành việc điền dã, sƣu tầm truyện kể địa danh tại các vùng có cƣ dân Thái sinh sống đồng thời mở rộng việc thu tập và khảo cứu các tài liệu về ngƣời Thái, văn hóa Thái, để trong một mức độ nào đó tập hợp đƣợc số lƣợng lớn nhất các truyện kể thuộc đối tƣợng nghiên cứu. 5.Phương pháp nghiên cứu - Để thực hiện đề tài này chúng tôi sử dụng phƣơng pháp liên ngành, phƣơng pháp so sánh, phƣơng pháp điền dã. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn
- Một số biện pháp đƣợc sử dụng kết hợp: thống kê, phân loại, phân tích, tổng hợp 6. Đóng góp của luận văn: - Lập đƣợc một phụ lục các truyện kể địa danh của ngƣời Thái ở Việt Nam - Chỉ ra những nét cơ bản về nội dung, thi pháp của truyện kể cùng những dấu ấn văn hóa tộc ngƣời thể hiện trong truyện kể địa danh 7.Bố cục của luận văn Luận văn ngoài phần mở đầu và kết luận gồm ba chƣơng: Chƣơng 1. Khái quát về ngƣời Thái và truyện kể địa danh Chƣơng 2. Diện mạo và đặc trƣng truyện kể địa danh của ngƣời Thái ở Việt Nam Chƣơng 3. Đặc trƣng thi pháp và dấu ấn văn hóa trong truyện kể địa danh của ngƣời Thái ở Việt Nam Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn
NỘI DUNG Chương một KHÁI QUÁT VỀ NGƯỜI THÁI VÀ TRUYỆN KỂ ĐỊA DANH 1.1. Sơ lược về người Thái ở Việt Nam 1.1.1. Tộc người Thái và sự phân bố dân cư 1.1.1.1. Tộc người Thái ở Việt Nam Ngƣời Thái là một dân tộc ít ngƣời trong số 54 dân tộc anh em. Theo số liệu thống kê, đến ngày 1.1.1999, tổng số dân của ngƣời Thái là 1.328.725 ngƣời. Hiện nay họ là dân tộc ít ngƣời có dân cƣ đông thứ hai sau ngƣời Tày và phân bố tập trung ở bảy tỉnh, thành phố trong cả nƣớc. Ngƣời Thái cƣ trú ở nhiều quốc gia, trong đó “các nhóm Thái ở Lào và ngƣời Thái ở Việt Nam kể cả các nhóm Shan ở bắn Mianma, Thay Khăm ti và Ahom ở Atssam Đông Bắc Ấn Độ và Thái Lan đều có nguồn gốc từ phía Tây Nam tỉnh Vân Nam, Trung Quốc. Từ thế kỷ VIII sau công nguyên trở đi, các cuộc thiên di của ngƣời Thái từ vùng Vân Nam (Trang Quốc) xuống phía Nam diễn ra liên tục. Trong các cuộc thiên di đó, có nhánh đi vào vùng Tây Bắc Việt Nam, có nhánh di cƣ vào đất Lào vốn trƣớc đó là vùng đất thuộc các vƣơng quốc Môn Khơ Me cổ”. [2]. Khi đến Việt Nam, Mƣờng Theng (Mƣờng Thanh – tức Điện Biên Phủ ngày nay) trở thành trung tâm của ngƣời Thái. Câu chuyện tổ tiên ngƣời Thái từ những ngày đầu di cƣ đến Việt nam đƣợc ghi lại trong những tập truyện kể Những bước đường chinh chiến của ông cha (Tăy pú xớc) và Kể chuyện bản mường (Quăm tố mướng). Ngƣời Thái Đen ngày nay vẫn còn “những câu miêu tả về quê tổ xƣa nhất của nhóm nói tiếng Thái, xem nhƣ lớp tổ tiên chung, ghi ngay ở phần mở đầu tập Kể chuyện bản Mường: Kể từ khi đất sinh cỏ Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn
Sinh trời bằng chóp ấm Sinh đất có bảy vùng Sinh núi chụm ba hòn Sinh nước có chín dòng Sinh ra cửa Đà – Thao (Chiêm té có pên đin pên nhả Có pên Phạ to thuông hết Có pên đin chết ton Có pên hin xam xảu Có pên nặm cảu que Có pêm Pák Tẻ - Tao) [43.21,22] Theo những phân tích nhà Thái học Cầm Trọng, việc ngƣời Thái ghi nhớ vùng đất mình sinh ra là nơi “sinh đất có bảy vùng” đƣợc chứng thực là bảy vùng lƣu vực sông đƣợc hình dung theo thứ tự: “ Nặm Khong (sông Mê công) – vùng lưu vực 1; Nặm Rốm - Nặm Núa -Nặm U (sông Rốm -Núa -U) -vùng lưu vực 2; Nặm Ma (sông Mã) – vùng lưu vực 3; Nặm Te ( Sông Đà) vùng lưu vực 4; Nặm Tao (sông Thao) – vùng lưu vực 5; Nặm Cháy (sông Chảy) – vùng lưu vực 6; Nặm Xang – Nặm Lò (sông Gâm – sông Lô) – vùng lưu vực 7[45, tr.22-23] Ở mỗi vùng, ngƣời Thái tụ cƣ và lan tỏa theo những cách khác nhau nhƣng họ luôn ghi nhớ một cội nguồn chung. Tục ngữ Thái còn lƣu lại câu “Đôi ta sinh ra vốn chung dòng sông Đà, Thao, U, Khong” (Xong hau cựt mă huôm me nặm: Te, Tao, U, Khong)…là vì vậy. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 12 http://www.lrc-tnu.edu.vn
Quê tổ của ngƣời Thái là đất Mƣờng Lò. Từ đó họ mở rộng dần thế lực sang vùng Mƣờng Then huyền thoại. Đất Mƣờng Then thuộc ngọn nguồn của ba con sông Nặm Rôm, Nặm Núa, Nặm U (là một nhánh của Nặm Khong – sông Mê Kông) thuộc vùng lƣu vực 2. Ngƣời Thái từ đây vƣợt sang phía đông tới lƣu vực sông Mã, rồi tiến hành những cuộc chinh phạt mở rộng địa giới của mình sang tận đất Lào, hình thành nên những vùng Chiềng Đông, Chiềng Tòng (tức Xiêng Đông, Xiêng Thong – nơi trung tâm của Luông Prabăng bây giờ). Ở Việt Nam có hai nhóm Thái, Thái Trắng (Tăy Khao) và Thái Đen (Tăy Đăm). Những tên gọi khác nhƣ Tày Mƣời, Tày Thanh, Hàng Tổng, Tày Dọ, Tay Đeng (Thái Đỏ) … đều là tên gọi ở những địa phƣơng khác nhau của hai nhóm Thái kể trên. Từ sau năm 1954, ngƣời Thái hầu nhƣ đã sinh sống ổn định trên các vùng đất mà cha ông dày công khai phá và gây dựng. Họ duy trì những luật tục riêng, những sắc thái văn hóa – xã hội riêng theo từng nhóm. Điều này chúng tôi sẽ trình bày cụ thể trong những phần tiếp theo. 1.1.1.2. Sự phân bố các nhóm dân cư Thái Theo vùng địa lý, các nhóm Thái sống đan cài với nhau và với cộng đồng dân cƣ của các dân tộc khác. Họ coi quê tổ của mình là đất Mƣờng Lò, phía Bắc tỉnh Yên Bái (nay là thị xã Nghĩa Lộ và ba huyện Văn Chấn, Mù Cang Chải, Trạm Tấu thuộc tỉnh Yên Bái). Ngoài ra, phần lớn ngƣời Thái sống ở các tỉnh thuộc phía Tây và phía Nam đất Tổ gồm các tỉnh Lai Châu, Điện Biên, Sơn La, Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ An (và một số lƣợng không đáng kể sống rải rác trong các tỉnh thuộc vùng Tây Nguyên mà chủ yếu là ở huyện Đức Trọng tỉnh Lâm Đồng) [45. tr.15-16] . Trong những điều tự nhiên - xã hội (điều kiện thiên di, điều kiện địa lý, sinh hoạt…) nhất định, ngƣời Thái sinh sống lâu đời và dần gắn kết thành những Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 13 http://www.lrc-tnu.edu.vn
vùng văn hóa. Theo thống kê của các nhà nghiên cứu, hiện nay ngƣời Thái ở Việt Nam định cƣ thành ba vùng văn hóa lớn và đƣợc chia thành 6 nhóm nhỏ nhƣ sau: Mƣờng Lò (Văn Trấn), tx Nghĩa Lộ, Trạm Tấu, Mù Cang Chải (Yên Bái), Mƣờng Than (Than Uyên – Lai Châu), Mƣờng Chăn (Văn Bàn- Lào Cai), Mƣờng La, Nhóm Thái tp Sơn La, Mƣờng Mụa (Mai Sơn), Mƣờng Muổi Đen1 (Thuận Châu), Nặm Na (Sông Mã), 1/2 Mƣờng Chiên (Quỳnh Nhai – Sơn La); Mƣờng Quài (Tuần Giáo), Vùng Mƣờng Thanh (tp Điện Biên), Điện Biên Đông, Sìn Thái Tây Hồ, Mƣờng Xo (Phong Thổ), Tam Đƣờng (Lai Châu) Bắc Nhóm Mƣờng Vạt – Yên Châu – Sơn La Thái Đen2 Nhóm Một số huyện thuộc các tỉnh Lai Châu, Điện TháiTrắng1 Biên, Sơn La, Tây Nam tỉnh Lào Cai và Tây Tắc tỉnh Yên Bái (sống rải rác và xen cài với ngƣời Thái Đen 1). Vùng Nhóm Thái Các huyện thuộc miền Tây Thanh Hóa – Nghệ An, do Thái Đen 3 một bộ phận Thái Đen 1 ở Mƣờng Muổi – Thuận Thanh – Châu đƣợc triều đình Hậu Lê cho phép di cƣ tới cƣ trú Nghệ ở huyện Tƣơng Dƣơng - Nghệ An từ thế kỷ XV. Nhóm Thái Cƣ trú xen cài cùng Thái Đen 3 Trắng 3 Vùng Nhóm Phù Yên (Mƣờng Tấc), Mộc Châu (Mƣờng Sang), đệm Thái Trắng Mai Châu (Mƣờng Mùn), Đà Bắc (Mƣờng Chiềng Ký) 2 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 14 http://www.lrc-tnu.edu.vn
Ngƣời Thái Trắng và ngƣời Thái Đen ở mỗi vùng đều có quá trình giao lƣu, tiếp xúc, trao đổi văn hóa với nhau và với các dân tộc khác trong cùng địa bàn, bởi vậy họ dần có những thay đổi, khác biệt với chính ngƣời thuộc nhóm ngành của mình đang sinh sống ở vùng văn hóa khác. Chẳng hạn “nhóm Thái Đen 3 hiện cƣ trú ở vùng văn hóa Thanh - Nghệ có ngôn ngữ khác với tiếng của nhóm Thái Đen 2 và xa với thổ ngữ của hóm Thái Đen 1, thậm chí còn gần với tiếng Thái Trắng Mai Châu - Hòa Bình và Mộc Châu -Sơn La” [45, tr.48]. Hiện nay, sự phân hóa hai ngành Thái Đen và Thái Trắng thành 6 nhóm nhƣ trên “là kết quả của một quá trình thiên di, xáo động, trên những diễn biến lịch sử lâu dài và phức tạp (…) từ một nhóm Thái (Tày) cổ xƣa nhất mà thiên di đi mỗi ngƣời một ngả. Rồi đến địa vực cƣ trú mới của mình, từng nhóm một tiếp xúc với điều kiện tự nhiên và đặc biệt chịu ảnh hƣởng của các dân tộc xung quanh để rồi xa dần cái nguyên gốc của mình. Và cũng từ đó xuất hiện các nhóm Thái ở mỗi một địa phƣơng khác nhau” [45, tr-28] Mặc dù có sự phân hóa nhƣ vậy, nhƣng về cơ bản ngƣời Thái vẫn là một tộc ngƣời có sự thống nhất trên cả ba khía cạnh – ý thức về ngƣời đồng tộc hay ý thức tộc ngƣời qua một tên gọi chung nhất là Phủ Thăy (người Thái) – ngôn ngữ chung (tiếng Thái) – và nền văn hóa chung. 1.1.2. Văn hóa Thái - khái niệm không gian văn hóa và không gian văn hóa tộc người 1.1.2.1.Khái lược về văn hóa Thái Là một trong những dân tộc ít ngƣời có dân số đông (chỉ đứng sau dân tộc Tày), ngƣời Thái bảo lƣu đƣợc một nền văn hóa vật chất và tinh thần tƣơng đối phong phú. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 15 http://www.lrc-tnu.edu.vn
Về văn hóa vật chất, là cƣ dân nông nghiệp, ngƣời Thái rất giỏi trong việc sử dụng nguồn nƣớc để cung cấp cho cho đồng ruộng và sinh hoạt bằng hệ thống mương, phai, lái, lin và các loại guồng, cọn ... Ngoài ra, trong đời sống của họ, việc săn bắn thú rừng, đánh bắt các loài thủy sản ở sông suối và chăn nuôi gia súc, gia cầm cũng đóng vai trò hết sức quan trọng. Do đặc trƣng canh tác là trồng lúa nếp trên các thửa ruộng bậc thang và trên nƣơng rẫy nên trƣớc đây trong bữa ăn hàng ngày, ngƣời Thái chủ yếu ăn cơm nếp. Điều đó giải thích tại sao họ còn tự gọi mình là “ngƣời cơm nếp đồ” (Tăy khảu nửng) để phân biệt với những dân tộc ăn cơm tẻ. Thức ăn chính trong các bữa ăn của ngƣời Thái thƣờng là cá đƣợc chế biến theo nhiều cách, ngoài ra có các loại thức ăn thực vật nhƣ gạo, rau, đậu và các loại thực phẩm thủy sản khác nhƣ ếch, nhái, nòng nọc… thịt không phải là món chính và thƣờng xuyên. Hiện nay, ngƣời Thái ở nhiều nơi đã chuyển sang ăn gạo tẻ là chính. Ngƣời Thái phân biệt trang phục theo giới, trang phục thƣờng ngày với lễ phục, khi chết và để tang, lúc đi làm ngoài đồng, ngoài nƣơng rừng với khi ở nhà; mùa nóng bức với những tháng đông giá trong năm và hai độ tuổi vị thành niên với khi nhắm mắt xuôi tay [45, tr.131]. Riêng phụ nữ Thái Đen có khăn đội đầu (khăn piêu) thêu hoa văn nhiều màu; chƣa có chồng thì búi tóc sau gáy, có chồng thì búi tóc ngƣợc trên đỉnh đầu, góa chồng thí búi tóc ngƣợc trƣớc và trên trán. [37, tr15] Ngƣời Thái ở nhà sàn do điều kiện cƣ trú thuộc vùng rừng núi, lắm côn trùng, thú dữ. Nhà sàn của ngƣời Thái là một thành tố văn hoá tiêu biểu, nhìn vào cấu trúc mái nhà ngƣời ta có thể phân biệt đƣợc nhà ở của các nhóm địa phƣơng. Nhà của ngƣời Thái đen có kết cấu dạng mai rùa và thƣờng trang trí ở hai đầu hồi của nóc nhà đôi khau cút (sừng cụt), nhà của ngƣời Thái trắng lại là nhà kiểu bốn mái. Những ngôi nhà sàn thƣờng đƣợc làm bằng các nguyên liệu Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 16 http://www.lrc-tnu.edu.vn
sẵn có nhƣ gỗ, tre nứa lá lợp … tựa lƣng vào núi và quay mặt ra cánh đồng. Ngôi nhà sàn là không gian cho một “cộng đồng nhà” với hai đến ba thế hệ cùng sinh sống. Nhiều nóc nhà tập trung thành bản, nhiều bản chung thành mường phân bố dọc theo các con suối và các thung lũng núi. Về văn hóa tinh thần, trong tín ngƣỡng tâm linh, “tại các tổ chức xã hội mang tên Mƣờng (…), ngƣời Thái theo một trong những tục thờ có nghi thức thờ nƣớc (nặm) và đất (đin) gọi là cạn (bốc). Nƣớc có biểu tƣợng thần chủ là con rồng (tô luông) mang tên chủ nƣớc (chảu nặm); đất có biểu tƣợng thần chủ là loài chim, ở núi, mang tên chủ đất (chảu đin). Hai biểu tƣợng thần chủ là rồng – chim cũng là mẹ - cha của mƣờng. Tục thờ này nằm trong toàn bộ nghi lễ chung gọi là cúng mƣờng. Ngoài ra họ còn thờ thần núi Thần Núi và linh hồn ngƣời làm cột trụ” [45,tr.215]. Ngƣời Thái nhiều vùng ở nƣớc ta còn thờ vật tổ là rắn nhƣ vùng Điện Biên, Yên Bái… vì ông tổ của họ đƣợc chính sử ghi là Lò Lẹt, hiệu là Ngƣu Hống (phiên âm của từ ngu hău trong tiếng Thái có nghĩa là con rắn hổ mang). Cho đến ngày nay vẫn còn những dòng họ kiêng ăn thịt rắn, thậm chí thịt lƣơn (nhƣ họ Vì ở Yên Bái..) vì họ coi đó là vật tổ của mình. Trong quan niệm về thế giới, ngƣời Thái cho rằng có sự tồn tại của 3 mƣờng: Mƣờng Phạ (Mƣờng Then) là mƣờng của các vị then; Mƣờng Lùm hay (Mƣờng Lum) là Mƣờng Ngƣời; Mƣờng Boọc Đai (bọoc đai nghĩa là trong lòng đất) là mƣờng Âm Phủ. “Ngƣời Thái coi vòm trời nơi ta có thể nhìn thấy đƣợc là “trời”, còn còn ở phía tầng trên – ngoài vòm trời – là Mƣờng Phạ” [47, tr.327]. Mƣờng này còn có tên là Mƣờng Tung, Mƣờng Hoàng, gọi tắt là Mƣờng Tung Hoàng, bởi thế có câu “Mƣờng Tung Hoàng ở ngoài vòm trời” (Mƣơng Tung Hoàng nọ phạ). Cõi linh thiêng này bao gồm các đẳm, các mƣờng, các vùng đƣợc phân chia theo cấp bậc, là nơi trú ngụ của linh hồn tổ tiên từ dân nghèo tới quý tộc. Nhƣng cao hơn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 17 http://www.lrc-tnu.edu.vn
cả là Mƣờng Then, nơi trú ngụ của 34 vị then (12 then đƣợc ngồi trên giƣờng và 22 then anh em ngồi dƣới chầu chực). Các Then sáng tạo ra muôn loài vì vậy đƣợc ở vào vị trí tối cao. Quan niệm về mƣờng Âm Phủ đƣợc ngƣời Thái nhắc đến trong một số bài hát tang ma và nhiều chuyện kể dân gian. “Trong lời hát tiễn đƣa ngƣời trần về Mƣờng Then qua đỉnh Pu Quai của ngƣời Thái Mƣờng Lò có đoạn: Đến đây rồi, nhìn lên trời thấy mịt mờ mây đen vần vũ Dưới gầm trời nơi đây thiên hạ gọi Pu Quai Đường lên Mường Then vẫn còn xa lắm… Thầy cúng sẽ hát đƣa hồn đi thêm một chặng nữa, qua các địa danh (không có trong thực tại) mang tên Lôm Pha Phốc Pha Phàn, Lôm Huông, Lôm Quang… thì đến “tì dạp phạ dạp đẻn phỉ đẻn cốn” - tức là ngã ba phân định giữa mƣờng trời, mƣờng ngƣời và mƣờng âm phủ” [51]. Mƣờng Âm Phủ có tên tiếng Thái là Mƣờng Bọoc Đai, có khi còn đƣợc gọi là Mƣờng Nƣớc. Đó là thế giới của Phi Ngựa (tiếng Thái là ngựa có nghĩa là thuồng luồng) ở sâu dƣới những vực nƣớc. Ngày nay ngƣời Thái ở Con Cuông (Nghệ An) vẫn coi vực Tả Bó ở Yên Khê hay Văng Cụa nằm trên một khúc sông Lam là những vực thuồng luồng nhƣ thế. Mƣờng Ngƣời nằm giữa Mƣờng Trời và Mƣờng Âm Phủ. Khi chết đi, thầy cúng phải hát những bài hát đƣa linh hồn lên đúng Mƣờng Trời, nếu không khi tới “ngã ba” giữa ba mƣờng, linh hồn có thể bị lạc mà không lên Mƣờng Trời đƣợc nữa. Cũng có khi hồn vía ngƣời đang sống vì một lý do nào đó bị lạc xuống mƣờng âm phủ, lúc đó ngƣời nhà phải mời thầy cúng xuống tìm để đƣa vía trở về. Ngƣời Thái cho rằng mỗi mƣờng trên đều có một chủ mƣờng. Then Luông là then đứng làm chủ cõi trời, dƣới Mƣờng Ngƣời có chẩu mƣờng là cao nhất, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 18 http://www.lrc-tnu.edu.vn
trong khi đó Chẩu Nặm (thần thuồng luồng) làm chủ Mƣờng Nƣớc. Quan niệm này chi phối toàn bộ thế giới tâm linh và có thể coi là cội nguồn của các nghi thức, tín ngƣỡng của ngƣời Thái. Bên cạnh văn hóa tâm linh, Ngƣời Thái còn có nhiều sản phẩm văn hóa tinh thần phong phú. Là một dân tộc có ngôn ngữ và văn tự từ rất lâu đời, tổ tiên họ đã ghi chép lại đƣợc rất nhiều những sự kiện lịch sử, văn hóa, xã hội trong các tập sách nhƣ Kể chuyện bản mường (Quám tố mướng), sách ghi lại Những bước đường chinh chiến của ông cha (Táy pú xớc), Những lời răn dạy con người (Quám xon cốn), gia phả của các dòng họ hay những quy định mang tính chất luật tục của các mƣờng (Tục lệ người Thái đen ở Thuận Châu…) Không những thế, ngƣời Thái có một kho tàng văn học dân gian vô cùng phong phú. Họ có rất nhiều các truyện thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, đặc biệt là tập hợp truyện thơ rất đồ sộ bao gồm những truyện thơ do các tác giả hữu danh, vô danh sáng tác (Xống chụ xon xao - Tiễn dặm ngƣời yêu, Khun Lú náng Ủa - Chàng Lủ nàng Ủa, Tạo Hôm náng Hai - Tạo Hôm nàng Hai…) Tồn tại cùng kho tàng văn học dân gian là các bộ môn nghệ thuật dân gian khác nhƣ múa (các điệu xòe), hát (các điệu khắp), các điệu sáo… Đặc biệt, ngƣời Thái trƣớc kia có một hình thức sinh hoạt cộng đồng – sinh hoạt văn nghệ dân gian vô cùng đặc sắc là hạn khuống. Đây là “sân chơi” cho nam nữ thanh niên hát hò, trò chuyện, tìm hiểu nhau. Cuộc hát có những quy định, lớp lang vô cùng chặt chẽ cùng hệ thống những bài dân ca đƣợc trình bày theo làn điệu khắp báo xao – hát đối đáp, giao duyên. Ngày nay tuy hình thức diễn xƣớng này mới đang dần đƣợc các địa phƣơng quan tâm, phục hồi song giá trị của nó đƣợc ghi lại trong ký ức dân gian và trong các pho sách của ngƣời Thái chƣa hề bị mờ phai. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 19 http://www.lrc-tnu.edu.vn
Giống nhƣ các dân tộc khác, trong một năm ngƣời Thái có nhiều ngày lễ tết khác nhau. Trong những dịp này, họ thƣờng tổ chức các cuộc hát giao duyên, múa xoè, múa khăn, múa nón… Ngoài ra còn có các trò chơi nhƣ tón cón (ném còn), tót én cáy (chơi cầu lông gà bằng tay), tó mak lẹ ( chơi trò chơi bằng quả mak lẹ)… Đó là các sinh hoạt văn hoá đậm đà bản sắc dân tộc, vừa vui chơi, vừa mang ý nghĩa giáo dục truyền thống. Trên nền văn hóa chung nhiều màu sắc ấy, “trong lịch sử phát triển của mình, các bộ phận ngƣời trong nhóm nói tiếng Thái phát triển theo mạch vừa tụ cƣ- định cƣ vừa di cƣ- lan tỏa (…) từ một cội nguồn chung ngôn ngữ, văn hóa dần vỡ ra để tạo thành từng luồng lan tỏa đi khắp nơi. Đến khi ngƣng tụ thì địa - văn hóa mang màu sắc Thái xuất hiện ở mỗi vùng”[45, tr43] Đó là quy luật phát triển văn hóa chung của cộng đồng ngƣời Thái, theo quy luật ấy, đến nay văn hóa Thái đã hình thành nên ba vùng tƣơng đối rõ rệt. “Một là vùng văn hóa Tây Bắc đƣợc hình thành trong sự bảo lƣu truyền thống của mô hình tổ chức kinh tế xã hội bản mƣờng còn gần nhƣ nguyên dạng cho đến ngày 7.5.1954.(…) Hai là vùng văn hóa Thái Thanh – Nghệ với nét nổi bật, từ rất lâu đã chuyển nhập hệ thống tổ chức kinh tế xã hội chung của đất nƣớc, cái bản – mƣờng chỉ còn là vỏ ngôn ngữ nên thƣờng hiểu theo nghĩa “quê hƣơng, xứ sở”. (…) Ba là vùng văn hóa đệm mang tính trung gian giữa hai vùng văn hóa 1-2 gồm một dải kéo từ Mƣờng Tấc – Phù Yên qua Mƣờng Sang- Mộc Châu, Mƣờng Ký – Đà Bắc đến Mƣờng Mùn – Mai Châu (Hòa Bình)” [45,tr.43- 44] 1.1.2.2. Khái niệm văn hóa tộc người, không gian văn hóa tộc người và không gian văn hóa Thái Trên cơ sở nghiên cứu văn hóa của các tộc ngƣời trên những vùng lãnh thổ khác nhau, các nhà dân tộc học và văn hóa học đã đƣa ra các khái niệm về tộc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - Đại học Thái Nguyên 20 http://www.lrc-tnu.edu.vn