Luận văn Thạc sĩ Sư phạm hoá học: Sử dụng phương pháp dạy học hợp tác kết hợp với một số kĩ thuật dạy học để phát triển năng lực hợp tác cho học sinh thông qua phần Hiđrocacbon – Hóa học 11

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:122

Thêm vào BST

Báo xấu

43
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài này nghiên cứu cơ sở lí luận về việc phát triển NL hợp tác cho HS (khái niệm, cấu trúc, các biện pháp phát triển và đánh giá NL hợp tác của HS), cơ sở lí luận về PP DHHT (khái niệm, tiến trình dạy học, ưu điểm và hạn chế, cách vận dụng) và một số KT dạy học tích cực (mảnh ghép, khăn trải bàn, kĩ thuật đặt câu hỏi, sơ đồ tư duy). Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Sư phạm hoá học: Sử dụng phương pháp dạy học hợp tác kết hợp với một số kĩ thuật dạy học để phát triển năng lực hợp tác cho học sinh thông qua phần Hiđrocacbon – Hóa học 11

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ------------ o0o ------------- NGUYỄN THỊ THÙY DƢƠNG SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC HỢP TÁC KẾT HỢP VỚI MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC ĐỂ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC CHO HỌC SINH THÔNG QUA PHẦN HIĐROCACBON – HÓA HỌC 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM HÓA HỌC Hà Nội – 2017
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC ------------ o0o ------------- NGUYỄN THỊ THÙY DƢƠNG SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC HỢP TÁC KẾT HỢP VỚI MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC ĐỂ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC CHO HỌC SINH THÔNG QUA PHẦN HIĐROCACBON – HÓA HỌC 11 LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM HÓA HỌC CHUYÊN NGÀNH: LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC (BỘ MÔN HÓA HỌC) Mã số: 60 14 01 11 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Phạm Thị Bình Hà Nội – 2017
LỜI CẢM ƠN Đề tài hoàn thành nhờ sự giúp đỡ nhiệt tình của các thầy cô giáo thuộc khoa sư phạm trường Đại Học Giáo Dục- Đại học Quốc Gia Hà Nội, đặc biệt là nhờ sự giúp đỡ nhiệt tình của TS. Phạm ThịBình – Khoa Hóa học – Trường đại học sư phạm Hà Nội. Với lòng biết ơn sâu sắc, tôi xin chân thành cảm ơn TS. Phạm Thị Bình, Cô đã dành nhiều thời gian hướng dẫn, đọc bản thảo, bổ sung và giúp đỡ tôi trong thời gian nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, các thầy cô giáo, phòng quản lí Sau đại học và cán bộ của trường Đại học Giáo dục- Đại học Quốc gia Hà Nội đã giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu, tập thể giáo viên và học sinh các trường THPT Quảng Oai – Hà Nội, THPT Phạm Ngũ Lão – Hải Phòng, đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực nghiệm sư phạm để hoàn thành luận văn . Sau cùng tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến gia đình, bạn bè và những người thân đã luôn luôn quan tâm, động viên giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận văn này! Tác giả Nguyễn Thị Thùy Dƣơng i
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Đọc là CNTT Công nghệ thông tin CTCT Công thức cấu tạo DHHT Dạy học hợp tác ĐC Đối chứng GV Giáo viên GDPT Giáo dục phổ thông HC Hiđrocacbon HS Học sinh HCHC Hợp chất hữu cơ KN Kĩ năng NL Năng lực PP Phương pháp PPDH Phương pháp dạy học PTHH Phương trình hóa học PƯHH Phản ứng hóa học SGK Sách giáo khoa TN Thực nghiệm TNSP Thực nghiệm sư phạm TCHH Tính chất hóa học THPT Trung học phổ thông ii
MỤC LỤC Danh mục chữ viết tắt .................................................................................... ii Danh mục bảng ............................................................................................ vii Danh mục hình ............................................................................................ viii Danh mục sơ đồ .......................................................................................... viii MỞ ĐẦU ....................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC CHO HỌC SINH VÀ VẬN DỤNG PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC HỢP TÁC TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC Ở TRƢỜNG THPT ...................................................................................... 7 1.1. Năng lực và phát triển năng lực cho học sinh Trung học phổ thông ......... 7 1.1.1. Khái niệm năng lực .............................................................................. 7 1.1.2. Phân loại năng lực ................................................................................ 8 1.1.3. Các năng lực cần phát triển cho học sinh Trung học phổ thông .......... 10 1.1.4. Các phương pháp đánh giá năng lực ................................................... 11 1.2. Phát triển năng lực hợp tác cho học sinh Trung học phổ thông .............. 14 1.2.1. Khái niệm về năng lực hợp tác ........................................................... 14 1.2.2. Cấu trúc năng lực hợp tác và biểu hiện của năng lực hợp tác .............. 15 1.2.2.2. Biểu hiện của năng lực hợp tác ....................................................... 15 1.2.3. Kĩ năng hợp tác .................................................................................. 16 1.2.4. Biện pháp phát triển năng lực hợp tác cho học sinh ............................ 18 1.2.5. Phương pháp đánh giá năng lực hợp tác của học sinh ......................... 18 1.3. Phương pháp dạy học hợp tác ................................................................ 23 1.3.1. Khái niệm về phương pháp dạy học hợp tác ....................................... 23 1.3.2. Tổ chức dạy học theo phương pháp dạy học hợp tác........................... 24 1.3.3. Ưu điểm và hạn chế của phương pháp dạy học hợp tác ...................... 25 iii
1.3.4.Vận dụng phương pháp dạy học hợp tác trong dạy học hóa học ở trường Trung học phổ thông ..................................................................................... 26 1.4. Một số kĩ thuật dạy học tích cực sử dụng kết hợp với phương pháp dạy học hợp tác ................................................................................................... 27 1.4.1. Kĩ thuật mảnh ghép ............................................................................ 27 1.4.2. Kĩ thuật đặt câu hỏi............................................................................. 30 1.4.3. Kĩ thuật khăn trải bàn ......................................................................... 31 1.4.4. Kĩ thuật lược đồ tư duy ....................................................................... 32 1.5. Thực trạng về năng lực hợp tác của học sinh và việc sử dụng phương pháp dạy học hợp tácvà kĩ thuật dạy học ở một số trường Trung học phổ thôngthuộc thành phố Hà Nội và Hải Phòng................................................. 33 1.5.1. Mục đích điều tra ................................................................................ 33 1.5.2. Địa bàn, nội dung và phương pháp điều tra......................................... 33 1.5.3. Kết quả điều tra .................................................................................. 34 1.5.4. Nguyên nhân yếu kém về năng lực hợp tác của học sinh trong học tập hóa học ở trường Trung học phổ thông......................................................... 35 Tiểu kết chương 1 ........................................................................................ 36 CHƢƠNG 2.SỬ DỤNG PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC HỢP TÁC KẾT HỢP VỚI MỘT SỐ KĨ THUẬT DẠY HỌC ĐỂ PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC CHO HỌC SINH THÔNG QUA PHẦN HIĐROCACBON – HÓA HỌC 11. ....................................................................................................... 37 2.1. Vị trí, ý nghĩa, mục tiêu và nội dung phần hiđrocacbon .......................... 37 2.1.1. Vị trí, ý nghĩa ..................................................................................... 37 2.1.2. Mục tiêu ............................................................................................. 38 2.1.3. Nội dung phần hiđrocacbon – Hóa học 11 .......................................... 40 2.1.4. Một số vấn đề cần lưu ý khi dạy phần hiđrocacbon – Hóa học 11....... 41 2.2. Vận dụng phương pháp dạy học hợp tác kết hợp với một số kĩ thuật dạy học trong dạy học phần hiđrocacbon – Hóa học 11 ...................................... 42 iv
2.2.1. Nội dung phù hợp để tổ chức dạy học theo phương pháp dạy học hợp tác ................................................................................................................ 42 2.2.2. Kết hợp các kĩ thuật dạy học trong dạy học hợp tác ............................ 44 2.2.3. Thiết kế kế hoạch dạy học sử dụng phương pháp dạy học hợp tác ...... 44 2.3. Vận dụng phương pháp dạy học hợp tác kết hợp với một số kĩ thuật dạy học thông qua phần hiđrocacbon – Hóa học 11 ............................................ 49 2.3.1. Phương pháp dạy học hợp tác kết hợp với kĩ thuật mảnh ghép ........... 49 2.3.2. Phương pháp dạy học hợp tác kết hợp với kĩ thuật khăn phủ bàn........ 53 2.3.3. Phương pháp dạy học hợp tác kết hợp với kĩ thuật sơ đồ tư duy ......... 56 2.4. Bộ công cụ đánh giá năng lực hợp tác của học sinh trong dạy học hợp tác ..................................................................................................................... 58 2.5.1. Kế hoạch dạy học minh họa số 1 ........................................................ 63 2.5.2.Kế hoạch dạy học minh họa số 2 ......................................................... 68 2.5.3.Kế hoạch dạy học minh họa số 3 ......................................................... 72 Tiểu kết chương 2 ........................................................................................ 78 CHƢƠNG 3. THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM .............................................. 79 3.1. Mục đích và nhiệm vụ của thực nghiệm sư phạm .................................. 79 3.1.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm .......................................................... 79 3.1.2. Nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm ......................................................... 79 3.2. Nội dung, phương pháp và kế hoạch thực nghiệm sư phạm ................... 79 3.2.1. Nội dung, đối tượng, địa bàn thực nghiệm sư phạm............................ 79 3.2.2. Phương pháp thực nghiệm sư phạm .................................................... 80 3.2.3. Phương pháp thu thập và xử lí dữ liệu ................................................ 81 3.3. Kết quả thực nghiệm sư phạm, xử lí thống kê và thảo luận .................... 83 3.3.1. Kết quả và xử lí thống kê qua điểm bài kiểm tra ................................. 83 3.3.2. Kết quả và xử lí qua phiếu đánh giá năng lực hợp tác của HS............. 86 3.5.3. Phân tích kết quả thực nghiệm sư phạm và kết luận............................ 89 Tiểu kết chương 3........................................................................................ 92 KẾT LUẬN VÀ KHUYẾN NGHỊ ............................................................. 93 v
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................... 95 PHỤ LỤC.................................................................................................... 98 vi
DANH MỤC BẢNG Bảng 1.1. Nhóm kĩ năng tổ chức và quản lí của năng lực hợp tác ................ 16 Bảng 1.2. Nhóm kĩ năng hoạt động của năng lực hợp tác ............................. 17 Bảng 1.3. Nhóm kĩ năng đánh giá của năng lực hợp tác .............................. 17 Bảng 1.4. Bảng tiêu chí đánh giá năng lực hợp tác ....................................... 19 Bảng 2.1. Phân bố thời gian cho từng hoạt động của bài anken: đồng đẳng, . 47 đồng phân, danh pháp, tính chất vật lí. ......................................................... 47 Bảng 2.2. Bảng HS tự đánh giá các kĩ năng của năng lực hợp tác ................ 58 Bảng 2.3. Bảng kiểm quan sát thái độ và kĩ năng của học sinh khi hoạt động nhóm ............................................................................................................ 61 Bảng 2.4. Bảng kiểm quan sát thái độ và kĩ năng của nhóm khi hoạt động nhóm ............................................................................................................ 62 Bảng 3.1. Các bài dạy thực nghiệm .............................................................. 79 Bảng 3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm sư phạm ................................. 80 Bảng 3.3. Bảng phân phối kết quả bài kiểm tra ............................................ 83 Bảng 3.4. Bảng các tham số thống kê ........................................................... 83 Bảng 3.5. Bảng tỉ lệ % số học sinh đạt điểm Xi ............................................ 83 Bảng 3.6. Bảng tỉ lệ % số học sinh đạt điểm Xi trở xuống ............................ 84 Bảng 3.7. Tổng hợp phân loại kết quả học tập .............................................. 85 Bảng 3.8. Bảng kết quả HS tự đánh giá năng lực hợp tác ............................. 86 Bảng 3.9. Bảng kết quả do GV đánh giá năng lực hợp tác của HS................ 87 Bảng 3.10. Bảng kết quả do GV đánh giá năng lực hợp tác của các nhóm.... 88 vii
DANH MỤC HÌNH Hình 1.1. Kĩ thuật dạy học “khăn trải bàn” ................................................... 31 Hình 3.1. Đồ thị lũy tích của bài TN số 1 ..................................................... 84 Hình 3.2. Đồ thị lũy tích của bài TN số 2 ..................................................... 84 Hình 3.3. Biểu diễn tổng hợp phân loại kết quả học tập (bài TN 1) .............. 85 Hình 3.4. Biểu diễn tổng hợp phân loại kết quả học tập (bài TN 2) .............. 85 Hình 3.5. Biểu diễn điểm trung bình HS tự đánh giá năng lực hợp tác ......... 87 Hình 3.6. Biểu diễn điểm trung bình GV đánh giá năng lực hợp tác của HS. 88 Hình 3.7. Biểu diễn điểm trung bình GV đánh giá các nhóm ........................ 89 DANH MỤC SƠ ĐỒ Sơ đồ 2.1. Sơ đồ mô tả vai trò của câu hỏi trong dạy học tích cực ......... Error! Bookmark not defined. Sơ đồ 2.2. Sơ đồ phân loại câu hỏi trong dạy họcError! Bookmark not defined. viii
MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Thế kỷ XXI với sự phát triển của khoa học kĩ thuật và công nghệ thông tin, xã hội ngày càng phát triển đòi hỏi lực lượng lao động vừa “hồng” vừa “chuyên”. Ngoài những kĩ năng cá nhân như kiến thức, kĩ năng công nghệ thông tin, kĩ năng ngoại ngữ thì con người cũng phải phát triển năng lực hợp tác nhóm để có thể cùng làm việc, cùng phát triển. Trước sự phát triển của xã hội, đòi hỏi ngành giáo dục cũng phải đổi mới để đào tạo được những con người mới đáp ứng được những yêu cầu cao của xã hội. Vấn đề đổi mới giáo dục theo định hướng phát triển năng lực đã được chỉ rõ trong Nghị quyết Trung ương 8 khóa XI: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kĩ năng của người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật và đổi mới tri thức, kĩ năng, phát triển năng lực. Chuyển từ học chủ yếu trên lớp sang tổ chức hình thức đa dạng, chú ý các hoạt động xã hội, ngoại khóa, nghiên cứu khoa học. Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin và truyền thông trong dạy và học”. Dạy học định hướng năng lực đòi hỏi việc thay đổi mục tiêu, nội dung, phương pháp dạy học (PPDH) và đánh giá. Trong đó, việc thay đổi quan niệm và cách xây dựng các nhiệm vụ học tập, hoạt động học hợp tác theo nhóm có vai trò hết sức quan trọng. Dạy học hợp tác (DHHT) đã được phát triển từ rất lâu ở các nước có nền giáo dục phát triển. Đây là một PPDH hiệu quả giúp học sinh (HS) lĩnh hội kiến thức một cách chủ động, sáng tạo, tạo được hứng thú học tập cho HS đồng thời cũng giúp HS cũng tham gia quá trình học tập một cách tích cực hơn. Ngoài ra, DHHT còn rèn luyện cho các em nhiều kĩ năng sống cần thiết cho hiện tại cũng như tương lai như thảo luận, trình bày ý kiến, giải quyết mâu thuẫn trong nhóm... Tuy nhiên, ở Việt Nam, DHHT mới được sử dụng nhiều trong một số năm gần đây. Nhiều giáo viên (GV) vẫn còn lúng túng và gặp khó khăn khi tổ chức học tập theo nhóm cho HS nên việc áp dụng phương pháp (PP) dạy học này còn chưa rộng rãi và 1
chưa phát huy được hết ưu điểm của DHHT. Việc làm sao để phát triển được năng lực (NL) hợp tác cho HS là vấn đề mà nhiều GV trăn trở và quan tâm. Sự áp dụng PPDH này cùng với sự kết hợp với các kĩ thuật (KT) dạy học tích cực khác sẽ khắc phục được những nhược điểm cơ bản của PP và mang lại hiệu quả cao. Vì những nguyên nhân trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: “Sử dụng phương pháp dạy học hợp tác kết hợp với một số kĩ thuật dạy học để phát triển năng lực hợp tác cho học sinh thông qua phần hiđrocacbon- Hóa học 11.”. 2. Lịch sử vấn đề nghiên cứu Về NL hợp tác và PP DHHT được nghiên cứu từ khá lâu trên thế giới như: - John Dewey, nhà giáo dục thực dụng Mỹ, được coi là người đầu tiên khởi xướng ra xu thế dạy học hợp tác. Vào đầu những năm 1990, ông luôn nhấn mạnh vai trò của giáo dục như là một phương tiện dạy cho con người cách sống hợp tác trong một chế độ xã hội dân chủ. - Elliot Aronson với mô hình lớp học Jigsaw đầu tiên (1978) đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong việc hoàn thiện các hình thức dạy học hợp tác. Nhiều công trình nghiên cứu của ông cho thấy rằng thành tích của cá nhân và tập thể luôn cao hơn khi mọi người hợp tác với nhau thay vì ganh đua. - Với 122 nghiên cứu năm 1981 và 193 nghiên cứu năm 1989 về giáo dục hợp tác, Johnson và các cộng sự của mình đã nhận thấy rằng giáo dục hợp tác có nhiều khả năng tạo nên thành công hơn các hình thái tác động khác, kể từ cấp tiểu học đến THPT. Đến năm 1996, lần đầu tiên PPDH hợp tác được đưa vào chương trình học chính thức hàng năm của một số trường đại học ở Mỹ. Tuy nhiên để vận dụng vào việc giáo dục và dạy học ở Việt Nam và với mỗi môn học cụ thể cần có sự vận dụng một cách hợp lí, do đó chúng tôi tìm hiểu các đề tài nghiên cứu về việc phát triển NL hợp tác cho HS trong dạy học hóa học ở trường phổ thông và việc vận dụng PP DHHT. Ở Việt Nam đã có các nghiên cứu như: - Trần Thị Thu Huệ (2011), Phát triển một số năng lực của học sinh THPT thông qua phương pháp và sử dụng thiết bị trong dạy học hóa học vô cơ, Luận án tiến sĩ Khoa học giáo dục, Viện khoa học giáo dục Việt Nam đã nghiên cứu cơ sở lí luận và thực tiễn cũng như cách sử dụng các PPDH và thiết bị dạy học trong 2
dạy học phần hóa học vô cơ nhằm phát triển một số năng lực cho HS như NL phát hiện – giải quyết vấn đề, NL hợp tác, NL độc lập – sáng tạo... - Nguyễn Thị Cầm (2014), Sử dụng PPDH hợp tác theo nhóm nhỏ để nâng cao hiệu quả dạy học hóa học lớp 10 THPT, Luận văn thạc sĩ Khoa học giáo dục, Trường Đại học Vinh đã nghiên cứu tổng quan cơ sở lí luận và cách sử dụng dạy học hợp tác theo nhóm nhỏ trong dạy học hóa học lớp 10. - Lê Thị Trinh (2014), Một số biện pháp phát triển năng lực hợp tác cho học sinh trong dạy học hóa học phần vô cơ lớp 11 THPT, Luận văn thạc sĩ Khoa học giáo dục, Trường Đại học Giáo dục, ĐHQGHN đã đề xuất một số PPDH tích cực để phát triển NL hợp tác cho HS. - Nguyễn Thị Ngọc Linh (2013), Hình thành và phát triển năng lực hợp tác làm việc của học sinh thông qua việc sử dụng phương pháp dạy học hợp tác theo nhóm nhỏ trong dạy học phần hóa học vô cơ lớp 12 – THPT nâng cao, Luận văn thạc sĩ Khoa học giáo dục, Trường Đại học Giáo dục, ĐHQGHN. - Đỗ Thị Quỳnh Mai (2015), Vận dụng một số phương pháp dạy học tích cực theo quan điểm dạy học phân hóa trong dạy học phần hóa học phi kim ở trường Trung học phổ thông, Luận án tiến sĩ Khoa học giáo dục, Trường Đại học sư phạm Hà Nội. Ngoài ra, việc phát triển NL hợp tác cho HS cũng như PP DHHT cũng đã được nhiều tác giả nghiên cứu trong các bài báo khoa học như: - PGS. TS. Trịnh Văn Biều, Dạy học hợp tác – Một xu hướngmới của giáo dục thế kỉ XXI, Tạp chí Khoa học số 25 năm 2011 đã tổng quan lí thuyết về DHHT như khái niệm, cách tổ chức, quan điểm về DHHT đồng thời cũng đã đưa ra các đặc trưng của DHHT. - Phạm Thị Bình, Đặng Thị Oanh, Nguyễn Thị Ngát (2013), Sử dụng kĩ thuật mảnh ghép trong dạy học hợp tác theo nhóm thông qua môn Hóa học nhằm tích cực và nâng cao hoạt động học tập của học sinh, Tạp chí khoa học trường Đại học sư phạm Hà Nội (số 58) đã trình bày cách tổ chức dạy học hợp tác trong dạy học hợp tác đối với bài ancol – hóa học 11. 3. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu cách vận dụng PP DHHT kết hợp với một số KT dạy học tích cực nhằm phát triển NL hợp tác cho HS thông qua phần hiđrocacbon – Hóa học 11. 3
4. Câu hỏi nghiên cứu Sử dụng PP DHHT kết hợp với một số kĩ thuật dạy học tích cực thông qua phần hiđrocacbon – Hóa học 11 có hiệu quả như thế nào trong việc phát triển NL hợp tác cho HS? 5. Giả thuyết khoa học Nếu sử dụng PP DHHT kết hợp với một số KT dạy học thông qua phần hiđrocacbon – Hóa học 11 hợp lí thì sẽ phát triển NL hợp tác cho HS, góp phần nâng cao kết quả học tập môn Hóa học của HS ở trường phổ thông. 6. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên chúng tôi xác định các nhiệm vụ chính như sau: - Nghiên cứu cơ sở lí luận về việc phát triển NL hợp tác cho HS (khái niệm, cấu trúc, các biện pháp phát triển và đánh giá NL hợp tác của HS), cơ sở lí luận về PP DHHT (khái niệm, tiến trình dạy học, ưu điểm và hạn chế, cách vận dụng) và một số KT dạy học tích cực (mảnh ghép, khăn trải bàn, kĩ thuật đặt câu hỏi, sơ đồ tư duy). - Nghiên cứu thực trạng NL hợp tác của HS phổ thông qua đánh giá của GV, việc vận dụng PP DHHT và các KT dạy học tích cực trong dạy học hóa học ở một số trường THPT trên địa bàn thành phố Hà Nội và Hải Phòng. - Nghiên cứu mục tiêu, nội dung phần hiđrocacbon – Hóa học 11. - Đề xuất cách vận dụng PP DHHT phối hợp với một số KT dạy học tích cực để phát triển NL hợp tác cho HS, lấy ví dụ cụ thể trong dạy học phần hiđrocacbon – Hóa học 11. - Xây dựng bộ công cụ đánh giá NL hợp tác của HS thông qua việc vận dụng PP DHHT kết hợp với một số KT dạy học tích cực. - Tiến hành thực nghiệm sư phạm, thu thập và xử lí dữ liệu để kiểm tra tính khả thi và hiệu quả của biện pháp đã đề xuất. 7. Khách thể và đối tƣợng nghiên cứu - Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học Hóa học ở trường THPT Việt Nam. - Đối tượng nghiên cứu PP DHHT kết hợp với một số KT dạy học tích cực để phát triển NL hợp tác cho học sinh. 4
8. Phạm vi nghiên cứu - Nội dung nghiên cứu được lấy ví dụ phân tích trong phần hiđrocacbon (HC) lớp 11. - Thực nghiệm sư phạm ở hai trường THPT Quảng Oai – Ba Vì – Hà Nội và trường THPT Phạm Ngũ Lão – Thủy Nguyên – Hải Phòng. 9. Phƣơng pháp nghiên cứu - Nhóm phương pháp nghiên cứu lí luận Sử dụng các PP phân tích, tổng hợp, phân loại, hệ thống hóa để tổng quan cơ sở lí luận của đề tài. - Nhóm phương pháp nghiên cứu thực tiễn - Sử dụng PP điều tra để điều tra thực trạng về NL hợp tác của HS và việc sử dụng PP DHHT cũng như các KT dạy học tích cực trong dạy học môn Hóa học ở trường THPT. - Sử dụng PP thực nghiệm sư phạm đưa các biện pháp đã đề xuất vào thực Comment [A1]: thực tế em không sử dụng pp này tiễn dạy học hóa học ở trường phổ thông để đánh giá tính khả thi và hiệu quả của chúng. - Phương pháp toán học Sử dụng PP toán học thống kê để xử lí dữ liệu thu thập được từ quá trình thực nghiệm sư phạmtừ đó kết luận về việc tính khả thi và hiệu quả của biện pháp đã đề xuất. 10. Đóng góp mới của đề tài - Cung cấp một số dữ liệu về thực trạng NL hợp tác của HS, việc sử dụng PP DHHT và các KT dạy học trong dạy học hóa học ở trường THPT tại một số trường THPT thuộc hai thành phố Hà Nội và Hải Phòng. - Đề xuất cách vận dụng PP DHHT tác kết hợp với một số KT dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực hợp tác của HS, lấy các ví dụ minh họa trong dạy học phần hiđrocacbon - Hóa học11. - Đề xuất công cụ đánh giá NL hợp tác của học sinh qua việc vận dụng PP DHHT. 5
11. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, tài liệu tham khảo, luận văn được trình bày trong 3 chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc phát triển năng lực hợp tác cho học sinh và vận dụng phương pháp dạy học hợp tác trong dạy học hóa học ở trường phổ thông. Chương 2: Sử dụng phương pháp dạy học hợp tác, kết hợp với một số kĩ thuật dạy học tích cực nhằm phát triển năng lực hợp tác cho học sinh thông qua phần hiđrocacbon - Hóa học 11. Chương 3: Thực nghiệm sư phạm 6
CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC PHÁT TRIỂN NĂNG LỰC HỢP TÁC CHO HỌC SINH VÀ VẬN DỤNG PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC HỢP TÁC TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC Ở TRƢỜNG THPT 1.1. Năng lực và phát triển năng lực cho học sinh Trung học phổ thông 1.1.1. Khái niệm năng lực Khái niệm năng lực (competency) có nguồn gốc tiếng La tinh “compententia”. Ngày nay, khái niệm NL được hiểu theo nhiều nghĩa khác nhau. Theo Barnett (1992): “Năng lực là một tập hợp các kiến thức, kĩ năng và thái độ phù hợp với một hoạt động thực tiễn”. Chú trọng hơn đến tính thực hành của năng lực, Rogiers (1996) cho rằng: “Năng lực là biết sử dụng các kiến thức và kĩ năng trong một tình huống có nghĩa”. [22, tr11]. Cùng quan điểm với các ý kiến trên là F. E. Weinert khi tác giả cho rằng: “Năng lực là những kĩ năng, kĩ xảo học được hoặc sẵn có của cá thể nhằm giải quyết các tình huống xác định, cũng như sự sẵn sàng về động cơ xã hội và khả năng vận dụng các cách giải quyết vấn đề một cách có trách nhiệm và hiệu quả trong những tình huống linh hoạt”. [24, tr12]. Năm 2002, tổ chức các nước kinh tế phát triển (gọi là OECD) đã thực hiện một nghiên cứu lớn về những NL cần đạt được của người lao động trong thời kì kinh tế tri thức. Nghiên cứu này xác định: “Năng lực là khả năng cá nhân đáp ứng các yêu cầu phức hợp và thực hiện thành công nhiệm vụ trong một bối cảnh cụ thể.”[22, tr.11] Ở Việt Nam, vấn đề NL cũng đã sớm được đề cập. Theo từ điển Tiếng Việt: NL là phẩm chất tâm lí và sinh lí tạo cho con người khả năng hoàn thành một loại hoạt động nào đó với chất lượng cao. Trong bài viết “Bàn về NL chung và chuẩn đầu ra về năng lực của HS trung học phổ thông (THPT) trong chương trình giáo dục phổ thông sau năm 2015”, PGS. TS. Mai Văn Hưng đã nêu ra khái niệm NL như sau: - Năng lực tự nhiên (natural ability) là loại NL được nảy sinh trên cơ sở những tư chất bẩm sinh di truyền, từ thế hệ trước sang thế hệ sau, không cần đến tác động của giáo dục, đào tạo. Nó cho phép con người giải quyết được những yêu cầu tối thiểu, quen thuộc đặt ra cho mình trong cuộc sống. Chính NL tự nhiên này góp 7
phần vào sự phát triển của trẻ em, tuy nhiên đây không phải là yếu tố quyết định hoàn toàn đến sự khác nhau giữa các đứa trẻ. - Năng lực được đào tạo (trained ability): NL này được hình thành trên nền tảng của NL tự nhiên nhưng là một bậc cao hơn so với NL tự nhiên. NL được đào tạo là những phẩm chất của quá trình hoạt động tâm lí tương đối ổn định và khái quát của con người. Như vậy, “ năng lực của con người là sự kết hợp hài hòa giữa năng lực tự nhiên và năng lực được đào tạo, là hệ thống tiền đề bên trong và bên ngoài để từ đó phát triển thành tài năng cá nhân.” [22, tr.111]. Với đối tượng cụ thể là HS THPT, tác giả Nguyễn Công Khanh cho rằng: “Năng lực của HS là khả năng làm chủ kiến thức, kỹ năng, thái độ…phù hợp với lứa tuổi và vận hành (kết nối) chúng một cách hợp lí vào việc thực hiện thành công nhiệm vụ học tập, giải quyết hiệu quả những vấn đề đặt ra cho chính các em trong cuộc sống” [17, tr.7]. Tóm lại, trong luận văn này, chúng tôi lựa chọn định nghĩa: “Năng lực là khả năng thực hiện hiệu quả và có trách nhiệm các hành động, giải quyết các nhiệm vụ, vấn đề thuộc lĩnh vực nghề nghiệp, xã hội hay cá nhân trong những tình huống khác nhau trên cơ sở kết hợp sự hiểu biết, kĩ năng, kĩ xảo, kinh nghiệm và thái độ” làm cơ sở lí luận của đề tài nghiên cứu. 1.1.2. Phân loại năng lực Phân loại NL là một vấn đề rất phức tạp, nó phụ thuộc vào quan điểm và tiêu chí phân loại. Trong chương trình dạy học hiện nay của các nước thuộc khối OECD, người ta sử dụng mô hình giản đơn hơn, phân chia NL thành hai nhóm chính, đó là nhóm các NL chung và nhóm các NL chuyênbiệt (NL chuyên môn). 1.1.2.1. Năng lực chung NL chung là năng lực cơ bản, thiết yếu giúp cá nhân có thể sống, làm việc và tham gia hiệu quả trong nhiều hoạt động và các bối cảnh khác nhau của đời sống xã hội, như NL nhận thức, NL trí tuệ, NL về ngôn ngữ và tính toán, NL giao tiếp, NL vận động… Các NL này được hình thành và phát triển dựa trên bản năng di truyền 8
của con người, quá trình được giáo dục tại nhà trường và trải nghiệm trong cuộc sống, đáp ứng yêu cẩu của nhiều loại hình hoạt động khác nhau. Theo [1, tr.36-40], NL chung bao gồm các nhóm năng lực sau * Nhóm NL tự chủ và tự học gồm: - Tự lực tức là có ý thức giúp đỡ người sống ỷ lại vươn lên để có lối sống tự lực. - Tự khẳng định và bảo vệ quyền, nhu cầu chính đáng: Biết khẳng định và bảo vệ quyền, nhu cầu cá nhân phù hợp với đạo đức và pháp luật. - Tự kiểm soát tình cảm, thái độ, hành vi của mình. - Tự định hướng nghề nghiệp - Tự học, tự hoàn thiện. * Nhóm NLgiao tiếp và hợp tác biểu hiện ở các đặc điểm sau: - Xác định mục đích, nội dung, phương tiện và thái độ giao tiếp. - Thiết lập, phát triển các quan hệ xã hội; điều chỉnh vàhoá giải các mâu thuẫn. - Xác định mục đích và phương thức hợp tác: Chủ động đề xuất mục đích hợp tác để giải quyết một vấn đề do bản thân và những người khác đề xuất; lựa chọn hình thức làm việc nhóm với quy mô phù hợp với yêu cầu và nhiệm vụ. - Xác định trách nhiệm và hoạt động của bản thân: Phân tích được các công việc cần thực hiện để hoàn thành nhiệm vụcủa nhóm;sẵn sàng nhận công việc khó khăn của nhóm. - Xác định nhu cầu và khả năng của người hợp tác: Qua theo dõi, đánh giá được khả năng hoàn thành công việc của từng thành viên trong nhóm để đề xuất điều chỉnh phương án phân công công việc và tổ chức hoạt động hợp tác. - Tổ chức và thuyết phục người khác: Theo dõi tiến độ hoàn thành công việc của từng thành viên và cả nhóm để điều hoà hoạt động phối hợp; khiêm tốn tiếp thu sự góp ý và nhiệt tình chia sẻ, hỗ trợ các thành viên trong nhóm. - Đánh giá hoạt động hợp tác: Căn cứ vào mục đích hoạt động của nhóm, đánh giá được mức độ đạt mục đích của cá nhân và của nhóm; rút kinh nghiệm cho bản thân và góp ý được cho từng người trong nhóm. - Hội nhập quốc tế: Có hiểu biết cơ bản về hội nhập quốc tế. Chủ động, tự tin trong giao tiếp với bạn bè quốc tế; biết kết nối với bạn bè quốc tế. Biết tìm đọc tài 9
liệu nước ngoài phục vụ công việc học tập và định hướng nghề nghiệp của mình và bạn bè. * Nhóm NL giải quyết vấn đề và sáng tạo - Nhận ra ý tưởng mới. - Phát hiện và làm rõ vấn đề; - Hình thành và triển khai ý tưởng mới; - Đề xuất, lựa chọn giải pháp; - Thực hiện và đánh giá giải pháp giải quyết vấn đề; - Tư duy độc lập. 1.1.2.2. Năng lực chuyên môn NL chuyên biệt (NL chuyên môn) là những NL được hình thành và phát triển trên cơ sở các NL chung theo hướng chuyên sâu, riêng biệt trong các loại hình hoạt động, công việc hoặc tình huống, môi trường đặc thù, cần thiết cho những hoạt động chuyên biệt, đáp ứng yêu cầu cao hơn và sâu hơn của một môn học hoặc của một hoạt động nào đó. [10] 1.1.3. Các năng lực cần phát triển cho học sinh Trung học phổ thông Ở các nền giáo dục khác nhau lại đưa ra các NL cần phát triển cho HS THPT khác nhau, ví dụ như: * Chương trình giáo dục của Đức thống nhất đưa ra các NL cần phát triển cho HS bao gồm: NL chuyên môn, NL PP, NL xã hội, NL cá nhân. * NL cho HS THPT của các nước thuộc khối OECD gồm: NL giải quyết vấn đề, NL xã hội, NL linh hoạt, sáng tạo; NL sử dụng thiết bị một cách thông minh. * NL của HS THPT của Australia gồm: NL đọc hiểu; NL tính toán; NL giao tiếp; NL giải quyết vấn đề; NL ứng dụng CNTT. Từ việc nghiên cứu mục tiêu giáo dục trong Luật giáo dục, mục tiêu giáo dục THPT trong chương trình GDPT, các quan điểm về phát triển NL cho HS của các tác giả trong và ngoài nước, các đề tài nghiên cứu gần đây và đặc biệt là bản đề án của Bộ Giáo dục và Đào tạo về đổi mới chương trình sách giáo khoa (SGK) giáo dục phổ thông sau năm 2015, chúng tôi quan niệm rằng: phát triển NL cho HS THPT là cụ thể hóa mục tiêu giáo dục. Theo dự thảo giáo dục phổ thông mới T4/2017, nhóm các NL chuyên môn gồm: 10