Luận văn Thạc sĩ Tôn giáo học: Vai trò của Phật Giáo đối với việc bảo vệ môi trường hiện nay ở huyện Đông Anh Thành Phố Hà Nội, thực trạng và những vấn đề đặt ra

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

76
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, luận văn chỉ ra thực trạng về vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường ở huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội hiện nay, chỉ ra những vấn đề đặt ra, từ đó đưa ra những khuyến nghị nhằm phát huy vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường trên địa bàn huyện Đông Anh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Tôn giáo học: Vai trò của Phật Giáo đối với việc bảo vệ môi trường hiện nay ở huyện Đông Anh Thành Phố Hà Nội, thực trạng và những vấn đề đặt ra

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN THỊ THU THẢO VAI TRÒ CỦA PHẬT GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG HIỆN NAY Ở HUYỆN ĐÔNG ANH, THÀNH PHỐ HÀ NỘI: THỰC TRẠNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA LUẬN VĂN THẠC SĨ TÔN GIÁO HỌC Hà Nội - 2020 1
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- NGUYỄN THỊ THU THẢO VAI TRÒ CỦA PHẬT GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG HIỆN NAY Ở HUYỆN ĐÔNG ANH, THÀNH PHỐ HÀ NỘI: THỰC TRẠNG VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành Tôn giáo học Mã số: 60 22 03 09 CHỦ TỊCH HỘI ĐỒNG: NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. TRẦN THỊ KIM OANH TS. NGUYỄN THÚY THƠM HàNội - 2020 2
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các kết quả điều tra trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận văn chưa từng được công bố trên bất kỳ công trình nào khác. Hà Nội, ngày ..... tháng ..... năm 2020 Tác giả luận văn Nguyễn Thị Thu Thảo 1
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ....................................................................................................................4 Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA PHẬT GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG .......................................................................................14 1.1. Một số khái niệm căn bản ...............................................................................14 1.2. Cơ sở lí luận về vai trò của Phật giáo đối với vấn đề bảo vệ môi trường ......17 1.2.1. Cơ sở lí luận về vai trò của Phật giáo đối với vấn đề bảo vệ môi trường tự nhiên ..............................................................................................................17 1.2.2. Cơ sở lí luận về vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường xã hội ..25 Tiểu kết chƣơng 1 ................................................................................................34 Chƣơng 2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ MÔI TRƢỜNG TẠI HUYỆN ĐÔNG ANH VÀ THỰC TRẠNG VAI TRÒ CỦA PHẬT GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG Ở HUYỆN ĐÔNG ANH, THÀNH PHỐ HÀ NỘI HIỆN NAY .35 2.1. Một số vấn đề về môi trƣờng tại huyện Đông Anh hiện nay ....................35 2.1.1. Một số vấn đề về môi trường tự nhiên .....................................................35 2.1.2. Một số vấn đề về môi trường xã hội ........................................................40 2.2. Thực trạng về vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trƣờng ở huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội hiện nay ..................................................45 2.2.1. Thực trạng về vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường tự nhiên .45 2.2.2. Thực trạng về vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường xã hội .. 56 Tiểu kết chƣơng 2: ...............................................................................................62 Chƣơng 3. MỘT SỐ VẤN ĐỀ ĐẶT RA VÀ KHUYẾN NGHỊ NHẰM PHÁT HUY VAI TRÒ CỦA PHẬT GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG Ở HUYỆN ĐÔNG ANH HÀ NỘI .........................................................................64 3.1. Một số vấn đề đặt ra trong việc phát huy vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trƣờng ........................................................................................64 3.1.1. Một số vấn đề đặt ra trong việc phát huy vai trò của Phật Giáo đối với vấn đề bảo vệ môi trường tự nhiên ....................................................................64 3.1.2. Một số vấn đề đặt ra trong việc phát huy vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường xã hội ...........................................................................70 2
3.2. Một số khuyến nghị nhằm phát huy vai trò của Phật giáo đối với vấn đề bảo vệ môi trƣờng ở huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội ..............................74 3.2.1. Khuyến nghị đối với các cấp chính quyền ...............................................74 3.2.2. Khuyến nghị đối với Ban Trị sự Giáo hội Phật giáo Việt Nam huyện Đông Anh và Tăng Ni trên địa bàn huyện .........................................................76 3.2.3. Khuyến nghị đối với các tín đồ Phật tử và người dân huyện Đông Anh.77 Tiểu kết chƣơng 3 ................................................................................................77 KẾT LUẬN ..............................................................................................................79 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ...............................................................81 PHỤ LỤC 3
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết đề tài Bảo vệ môi trường tự nhiên, xây dựng môi trường xã hội tốt đẹp là một trong những nhân tố quan trọng hàng đầu thúc đẩy xã hội phát triển về mọi mặt. Tại Việt Nam, cùng với quá trình đi lên của đất nước, vấn đề môi trường là một trong những mối quan tâm hàng đầu của toàn xã hội, được xem là một trong những chiến lược quốc gia, được Đảng và nhà nước quan tâm sâu sắc. Nhận thức được tầm quan trọng đó, các tôn giáo nói chung và Phật giáo nói riêng luôn nỗ lực hết mình, chú trọng đến vấn đề chung tay xây dựng môi trường tự nhiên và môi trường xã hội trong quá trình đồng hành cùng dân tộc. Các tôn giáo, trong đó có Phật giáo đã tham gia ký kết “ Chương trình phối hợp về bảo vệ môi trường, ứng phó với biến đổi khí hậu giai đoạn 2015 – 2020”. Sau 4 năm thực hiện, đã thu được nhiều kết quả. Với tinh thần nhập thế sâu sắc, Phật giáo là sợi dây liên kết vô hình tạo nên mối quan hệ tốt đẹp giữa con người với thiên nhiên, với cộng đồng xã hội. Về môi trường tự nhiên, đạo Phật xây dựng thói quen ứng xử với môi trường tự nhiên theo lối tích cực và lành mạnh.Với tinh thần từ bi, cứu khổ cứu nạn và những triết lí mang tính khoa học như thập nhị nhân duyên, tứ diệu đế, nhân quả... Phật giáo hình thành nên thế giới quan, giúp con người hiểu được bản chất của thiên nhiên, mối liên hệ giữa con người với tự nhiên, hướng con người đến những giá trị sống cao đẹp. Việc xây dựng môi trường xã hội cũng được Phật giáo quan tâm đặc biệt, trong Hiến chương Giáo hội Phật giáo Việt Nam đã nêu rõ phương châm hoạt động của Giáo hội: “Lý tưởng giác ngộ chân lý, hòa hợp chúng, hòa bình và công bằng xã hội của giáo lý đức Phật nhằm phục vụ Dân tộc, Tổ quốc và nhân loại chúng sinh, là tôn chỉ của Giáo hội Phật giáo Việt Nam. Giáo hội Phật giáo Việt Nam hoạt động theo phương châm “ Đạo Pháp- Dân tộc- Chủ nghĩa Xã hội”, trên cơ sở kính ngưỡng, phụng hành Giáo pháp, giới luật Phật chế và tuân thủ Pháp luật nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam”[10, Tr 4]. Thông qua tinh thần từ bi, coi trọng 4
mối quan hệ bình đẳng giữa con người với con người, Phật giáo hun đúc việc xây dựng môi trường xã hội một cách bền vững. Đông Anh được biết đến là mảnh đất giàu truyền thống văn hoá, gắn liền với thủ đô nghìn năm Thăng Long Hà Nội; nằm bên bờ sông Hồng, với vị trí thuận lợi nằm ở cửa ngõ thủ đô, có bề dày truyền thống lịch sử văn hoá, Phật giáo du nhập vào Đông Anh từ những ngày đầu mới hình thành, luôn đồng hành cùng với vùng đất địa linh nhân kiệt này. Các thế hệ chư tôn đức tăng ni, tu sĩ, cư sĩ tại huyện luôn nỗ lực phối hợp với các cấp chính quyền trong công cuộc vận động người dân thực hiện tốt công tác bảo vệ môi trường tự nhiên và môi trường xã hội bằng nhiều hình thức khác nhau. Trong bối cảnh đô thị hóa diễn ra mạnh mẽ, “với vị trí quan trọng của Thủ Đô, Đông Anh là huyện đang được Trung Ương, Thành phố Hà Nội quy hoạch phát triển thành khu đô thị hiện đại phía Bắc sông Hồng, nhiều dự án về kinh tế, văn hóa- xã hội đã và đang được triển khai. Các dự án này tạo cho Đông Anh có cơ hội phát triển đa dạng cả về kinh tế, văn hóa, xã hội trong những năm tiếp theo [1, Tr 266]. Cùng với sự phát triển của cuộc cách mạng khoa học và công nghệ, đời sống nhân sinh sẽ có nhiều biến đổi theo chiều hướng ngày càng đa dạng, con người phải đối mặt với nhiều vấn đề và áp lực trong cuộc sống, môi trường cũng sẽ thay đổi tiêu cực. Trước thực trạng như vậy, tinh thần nhập thế của Phật Giáo huyện Đông Anh cũng cần có những định hướng và phương thức mới. Cần hạn chế những mặt tiêu cực, những vấn đề mà người ta thường thấy còn tồn tại ở Phật Giáo trước đây, phát huy những mặt tích cực theo định hướng của Đảng và nhà nước nhằm xây dựng hình ảnh Phật Giáo đứng vững trong lòng người dân huyện. Với nền tảng và sức ảnh hưởng của Phật Giáo trên địa bàn huyện, cùng với sự phối hợp của Ban Trị sự Phật Giáo Huyện Đông Anh và các Chùa trên địa bàn, Phật Giáo sẽ phát huy được vai trò và sức mạnh của mình trong vấn đề bảo vệ môi trường, đồng hành cùng tiến trình đi lên của huyện nói riêng và của nước ta nói chung. Đã có nhiều công trình nghiên cứu về vai trò của Phật Giáo với môi trường tại Việt Nam, tuy nhiên chưa có một công trình nào liên quan trực tiếp đến vai trò 5
của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường tại huyện Đông Anh. Với những lí do trên đây, tôi chọn đề tài “Vai trò của Phật Giáo đối với việc bảo vệ môi trường hiện nay ở huyện Đông Anh Thành Phố Hà Nội, thực trạng và những vấn đề đặt ra” làm đề tài nghiên cứu luận văn của mình. Hy vọng luận văn sẽ góp phần nhỏ bé vào việc áp dụng giáo lí Phật Giáo trong việc bảo vệ môi trường tại huyện Đông Anh nói riêng và tại Việt Nam nói chung. 2. T nh h nh nghiên c u Bảo vệ môi trường tự nhiên, xây dựng môi trường xã hội tốt đẹp là một trong những vấn đề được các tôn giáo, trong đó có Phật giáo quan tâm sâu sắc. Thông qua quá trình nghiên cứu và tìm hiểu, chúng tôi được tiếp cận với nguồn tài liệu phong phú về Phật Giáo và vai trò của đạo Phật đối với những vấn đề này. Tuy nhiên, để đi sâu vào nghiên cứu và tập trung vào đề tài chúng chia thành những nhóm tài liệu sau: Thứ nhất các công trình liên quan đến hật giáo iệt Nam nói chung , hật giáo huyện ông nh nói riêng và quan đi m, ảnh hưởng của hật iáo đối với môi trường tự nhiên, môi trường xã hội Trước hết phải kể đến tác phẩm “ Lịch sử Phật Giáo Việt Nam” (gồm 3 tập) của tác giả Lê Mạnh Thát xuất bản vào năm 2006 [24], [25], [26], trên cơ sở tổng hợp những tài liệu và khắc phục những hạn chế lịch sử về quan điểm và phương pháp luận nghiên cứu của một số công trình trước đây, tác giả đem đến cho người đọc cái nhìn tổng quát về sự xuất hiện của Phật Giáo tại Việt Nam, cách thức tiếp thu tư tưởng, sự nhận thức Phật Giáo của nhân dân và vai trò của Phật Giáo trong sự nghiệp đấu tranh và duy trì bản sắc truyền thống văn hoá Việt Nam. Ngoài ra còn một số tác phẩm như “Việt Nam Phật giáo sử luận” của Nguyễn Lang [34],[35]; “Tư tưởng Phật giáo Việt Nam” của Nguyễn Duy Hinh. Những công trình trên cung cấp một cách khá toàn diện về lịch sử và đặc điểm Phật giáo Việt Nam. Về Phật Giáo Thăng Long Hà Nội, theo chúng tôi có liên quan mật thiết đến Phật Giáo huyện Đông Anh, có thể kể đến một số tác phẩm như “Đời sống tôn giáo tín ngưỡng Thăng Long” của tác giả Đỗ Quang Hưng, xuất bản năm 2010, [7] cuốn 6
sách gồm có 3 phần trong đó ở Phần 2 tác giả đã khái quát về những đặc điểm và vai trò của Phật Giáo tại Thăng Long- Hà Nội qua các giai đoạn và đúc kết lại bằng những đặc điểm của Phật Giáo Thăng Long, Hà Nội. Tác giả đã nêu lên ba luận điểm quan trọng như sau: “thứ nhất, Thăng Long là nơi mà Phật Giáo Bắc Tông, bộ phận quan trọng nhất của Phật Giáo Việt Nam xuất hiện và phát triển rực rỡ với nhiều lĩnh vực có ý nghĩa tiêu biểu nhất; thứ hai Phật giáo Việt Nam nói chung sớm được Việt hóa, trở thành một bộ phận quan trọng của hệ ý thức của các nhà nước phong kiến độc lập. Đồng thời có những đóng góp quyết định cho việc hình thành nền văn minh Đại Việt. Trong đó, dù Phật giáo bác học hay Phật giáo dân gian đều có vai trò riêng của mình. Trong quá trình ấy, vị trí của Phật giáo Thăng Long- Hà Nội được xem là cái nôi, nơi trải nghiệm và đúc kết nhất là những thế kỉ đầu tiên của nền độc lập; thứ ba, Phật Giáo Lý- Trần là triều đại đã giải quyết mẫu mực mối quan hệ giữa tôn giáo và chính trị tạo nên một truyền thống Phật Giáo nhập thế tiêu biểu nhất. Kinh thành Thăng Long và Phật Giáo Thăng Long cũng là nơi nuôi dưỡng và phát triển truyền thống đó” [7, Tr 93]. Ngoài ra, Phật Giáo Thăng Long còn được đề cập ít nhiều trong các công trình nghiên cứu chung về Phật Giáo thời Lý, Phật giáo Hà Nội như cuốn sách “Phật Giáo đối với tín ngưỡng của người Việt thời Trần” của tác giả Nguyễn Thúy Thơm [37], bên cạnh đó phải kể đến cuốn sách: kỷ yếu Chùa Diên Phúc với 1000 năm Thăng Long, Hà Nội, Nxb Lao Động 2010, của viện nghiên cứu truyền thống và phát triển [64], cuốn sách khái quát về sự du nhập và phát triển của Phật Giáo tại huyện Đông Anh và một số xã trên địa bàn huyện ngược theo dòng lịch sử, đặc biệt là dưới tiều đại nhà Lý. Về các kinh kệ, tài liệu liên quan đến giáo lí và quan niệm của Phật Giáo về xây dựng môi trường (bao gồm môi trường tự nhiên và môi trường xã hội): kinh Pháp cú, kinh trường A Hàm, có những kinh đề cập đến sự răn dạy của đức Phật về xây dựng lối sống đạo đức và mối quan hệ giữa con người với con người, ngoài ra việc xây dựng nền tảng đạo đức và bảo vệ môi trường được đức Phật đề cập đến trong các kinh: kinh trung bộ, kinh trường A Hàm, kinh Trung A Hàm, Kinh Tăng Nhất Hàm, Kinh Pháp Cú, Kinh Kim Cang.... Trong nghiên cứu này 7
chúng tôi đề cập đến kinh điển như một thước đo để đánh giá quan điểm của đức Phật trong việc nhìn nhận mối liên hệ giữa con người với con người,con người với tự nhiên và xã hội. Bên cạnh kinh điển đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề Phật giáo chung tay bảo vệ môi trường. Tiêu biểu là các cuốn sách: Phật giáo và môi trường của tác giả Thích Nhật Từ và Thích Đức Thiện [51]. Các tác giả đã thu thập từ các bài tham luận được trình bày tại hội thảo quốc tế về: “Quan điểm Phật giáo hướng đến thành tựu đạt được những Mục tiêu Phát triển Thiên niên kỷ của Liên Hiệp Quốc” đã diễn ra trong ngày Đại lễ Phật Đản Vesak của Tổ chức Liên Hiệp Quốc năm 2014 (The United Nations Day of Vesak 2014) tại Việt Nam. Cuốn sách này liên quan đến những khía cạnh cốt yếu của vấn đề: Hưởng ứng Phật giáo đối với việc nóng lên Toàn cầu và Bảo vệ Môi trường. Các tác giả nhìn lại những chính sách trước đây và đưa ra nguyên nhân vì sao những giải pháp quá khứ không mang lại hiệu quả. Tác giả Thích Giác Duyên (2012) có cuốn sách “ tìm hiểu về Phật Giáo với sự lành mạnh” . Bên cạnh đó còn một số bài viết riêng rẽ công bố trên các tạp chí như: Tạp chí nghiên cứu tôn giáo, Tạp chí triết học, nghiên cứu lí luận... cũng đề cập nhiều đến vấn đề Phật Giáo với môi trường. Về thực tiễn tại Việt Nam, có bài viết “Phật giáo với bảo vệ môi trường ở Việt nam”, tạp chí nghiên cứu tôn giáo, số 9 (123), 2014, tr. 12- 19, Ngô Văn Trân.[31] Bài viết góp phần làm rõ giá trị của Phật Giáo của Phật giáo với bảo vệ môi trường ở Việt Nam. Theo ông, tiếng nói đạo đức về môi trường của Phật Giáo Việt Nam sẽ góp phần lay chuyển tâm thức của tín đồ và quần chúng tín đồ Phật Giáo theo hướng tích cực, phù hợp với đạo đức môi trường trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hóa. Ngoài ra, có thể kể đến bài viết “Phật giáo với mục tiêu phát tri n bền vững và bảo vệ môi trường” của Thượng tọa Thích Huệ Thông , theo Tác giả “ cả cuộc đời Đức Phật là một nhân chứng sống động của một con người sống chan hòa, luôn tôn trọng, yêu thương muôn loài để gìn giữ và bảo vệ sự cân bằng sinh thái. Đức Phật cũng chính là một nhà lãnh đạo, tiên phong đầu 8
tiên trên thế giới nhận thức đầy đủ và đúng đắn mối quan hệ mật thiết, không thể tách rời giữa vạn vật sinh linh.” Đề cập đến vấn đề vai trò của Phật Giáo đối với môi trường xã hội phải kể đến quyển sách “đạo đức Phật Giáo với đạo đức con người Việt Nam” của tác giả Đặng Thị Lan [6], góp phần nghiên cứu chuyên sâu về đạo đức Phật Giáo và sự ảnh hưởng của nó đến với đạo đức và môi trường xã hội tại Việt Nam, cuốn sách gồm 4 chương, đề cập đến những vấn đề cơ bản của đạo đức Phật Giáo, mối liên hệ giữa đạo đức Phật Giáo và đạo đức truyền thống Việt Nam, và những đề xuất, giải pháp nhằm phát huy những mặt tích cực, hạn chế những mặt tiêu cực của đạo đức Phật Giáo nhằm hoàn thiện đạo đức con người Việt Nam hiện nay. Ngoài ra những giáo lí và tư tưởng cao đẹp của Phật Giáo cũng được thể hiện thông qua cuốn sách “những nét văn hóa của đạo Phật” của Viện nghiên cứu Phật học Việt Nam. [55] Chúng tôi cũng tìm hiểu về tinh thần nhập thế và sự áp dụng những giáo lí của đạo Phật vào cuộc sống hiện đại thông qua các tác phẩm: “Phật Giáo trong thời đại chúng ta” – nhiều tác giả [40], hay tác phẩm “Phật giáo nhập thế và các vấn đề xã hội đương đại” [64] của Viện Trần Nhân Tông, các tác phẩm trên đã đề cập đến sự gắn bó tốt đẹp của Phật Giáo và dân tộc thể hiện qua nhiều khía cạnh như phong tục tập quán, ngôn ngữ tư duy, duy thức học Phật Giáo... và những vấn đề đặt ra nhằm phát huy nét đẹp của Phật Giáo trong quá trình xây dựng môi trường xã hội tại Việt Nam. Một trong những tác phẩm thể hiện cụ thể những ảnh hưởng của Phật Giáo đối với xã hội có thể kể đến đó là: Tôn giáo trong mối quan hệ văn hoá và phát triển, Nxb Khoa học xã hội của tác giả Nguyễn Hồng Dương. [32] Để hiểu thêm cặn kẽ về những ảnh hưởng của Phật Giáo đến đời sống xã hội của người Việt Nam, chúng tôi nghiên cứu chuyên sâu về những triết lí thông qua các tác phẩm Con người với giáo lý mười hai nhân duyên, của tác giả Phạm Đình Nhân (2012) [42], Kinh Phạm Võng Bồ Tát Giới do Hòa Thượng Thích Trí Tịnh biên soạn, Kinh Pháp Cú Thí Dụ- Việt dịch Thích Minh Quang, Phật thuyết đại thừa Vô Lượng Thị Trang Nghiêm bình đẳng giác kinh, Những Lời Phật Dạy- Trích Lục các bài Giảng trong Kinh điển Pali của Tỳ Khưu Bodhi 9
Thứ hai, các tài liệu nhằm tìm hi u rõ hơn về các khái niệm chuyên ngành , thực trạng các vấn đề xã hội và môi trường tại huyện ông nh Bàn về vấn đề môi trường, trước hết phải kể đến cuốn sách: Cơ sở khoa học môi trường (2001)- NXB đại học Quốc Gia Hà Nội của tác giả Lưu Đức Hải, tác giả đã đưa ra các giải pháp nhằm bảo vệ môi trường và quản lí dân số, lương thực, năng lượng và phát triển bền vững. Cuốn sách sinh thái nhân văn và phát triển bền vững của GS. Lê Trọng Cúc (2016), NXB Đại Học Quốc Gia Hà Nội. Nội dung của sách đề cập đến các mối quan hệ mang tính hệ thống giữa xã hội loài người và môi trường thiên nhiên. Tác giả Võ Quý có Cuốn sách Môi trường và đa dạng sinh học (2016) - NXB Đại học Quốc gia Hà Nội (Tuyển chọn các công trình nghiên cứu của ông) đề cập nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn mang tính thời đại về môi trường và đa dạng sinh học, giúp người đọc hình dung bức tranh cụ thể về diễn biến của vấn đề môi trường ở nước ta. Bên cạnh các sách còn một số bài viết của các tác giả đăng trên các tạp chí, kỷ yếu hội thảo chuyên ngành. Điển hình như bài viết: sinh thái nhân văn và phát triển bền vững: nghiên cứu ở Việt Nam của Phan Thị Anh Đào và Lê Trọng Cúc đăng trên Kỷ yếu Hội thảo Khoa học: Sinh thái nhân văn và phát triển bền vững, năm 2017. Trong đó, tác giả đi sâu vào phân tích thực trạng và giải pháp nhằm hạn chế ô nhiễm môi trường, khủng hoảng sinh thái tại Việt Nam. Về thực trạng các vấn đề xã hội và môi trường tại huyện Đông Anh không thể bỏ qua cuốn sách địa chí Đông Anh xuất bản năm 2016, NXB Chính Trị Quốc Gia, đây được xem như một bộ bách khoa toàn thư về Đông Anh. Qua đây chúng tôi có được một cái nhìn tổng quan nhất về mọi mặt từ điều kiện tự nhiên đến kinh tế, chính trị, văn hoá xã hội về của vùng đất giàu văn hoá ngoại thành thủ đô. Nghiên cứu cụ thể hơn về thực trạng môi sinh và xã hội tại huyện Đông Anh, có “Báo cáo tổng kết công tác bảo vệ môi trường” của Phòng Tài Nguyên và môi trường, huyện Đông Anh [45], [46] Đây là những tài liệu cung cấp một cách chính xác và cụ thể nhất các số liệu thống kê liên quan đến môi trường trên địa bàn huyện. 10
Ngoài những công trình theo hai cụm chủ đề kể trên, nhằm tìm hiểu về cơ sở lí luận cũng như, xu hướng phát triển và sự phát huy vai trò của Phật giáo trong thời gian tới, chúng tôi nghiên cứu các tài liệu liên quan đến vấn đề tôn giáo và chính sách tôn giáo của Đảng và nhà nước ta cũng như của Giáo hội Phật giáo Việt Nam. Trước hết phải kể đến cuốn sách “tư tưởng Hồ Chí Minh về tôn giáo và công tác tôn giáo được xuất bản năm 2003, cuốn sách được viết nhân hội thảo kỉ niệm 112 năm ngày sinh của chủ tịch Hồ Chí Minh, là kết quả nghiên cứu của nhiều nhà tác giả nổi tiếng, nêu lên những vấn đề lí luận và thực tiễn rút ra từ việc nghiên cứu tư tưởng và đường lối Hồ Chí Minh về tôn giáo và công tác tôn giáo cũng như vấn đề đoàn kết tôn giáo, đoàn kết dân tộc, bên cạnh đó, chúng tôi cũng tìm hiểu cuốn sách: “những điều cần biết về hoạt động tôn giáo ở Việt Nam” của tác giả Hà Văn Núi [12], tác giả đã nêu lên chủ trương chính sách của Đảng và nhà nước ta về tôn giáo dựa trên việc vận dụng sáng tạo quan điểm của chủ nghĩa Mác Lê Nin và tư tưởng Hồ Chí Minh vào hoàn cảnh cụ thể của nước ta. Trong đó tác giả cũng đã nêu rõ “cần phát huy những giá trị văn hóa, đạo đức tốt đẹp và vai trò tích cực, tiến bộ của các tôn giáo phù hợp với công cuộc xây dựng xã hội mới”. Để có cái nhìn tổng quan và hiểu rõ cặn kẽ về cơ cấu tổ chức cũng như nguyên tắc hoạt động của các cấp Giáo hội, trong đó có Phật Giáo huyện đông Anh, chúng tôi đã tìm hiểu Hiến Chương của Giáo Hội Việt nam được thông qua lần thứ VIII, nhiệm kì 2017- 2022. Trong đó, điều 11 quy định rõ hệ thống tổ chức của Giáo hội Phật giáo Việt Nam cấp quận, huyện thị xã trực thuộc, chương VII từ điều 37 đến điều 42, nêu rõ về giáo hội Phật Giáo Việt Nam cấp quận, huyện, thị xã về thành viên, các ban, cơ cấu hoạt động.... Những công trình trên đây ít nhiều đều có liên quan đến đề tài nghiên cứu, đề cập đến các khía cạnh khác nhau của vấn đề nghiên cứu. Tuy nhiên một công trình nghiên cứu chuyên sâu về Phật giáo với vấn đề bảo vệ môi trường ở một vùng cụ thể (huyện Đông Anh) thì chưa có. Luận văn sẽ góp phần vào lấp đầy chỗ trống trên. 11
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên c u 3.1. Mục đích nghiên cứu: Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, luận văn chỉ ra thực trạng về vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường ở huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội hiện nay, chỉ ra những vấn đề đặt ra, từ đó đưa ra những khuyến nghị nhằm phát huy vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường trên địa bàn huyện Đông Anh. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để thực hiện mục đích nghiên cứu trên, luận văn thực hiện các nhiệm vụ: + Khái quát chung các vấn đề lý luận về quan niệm của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường và các vấn đề thực tiễn về những vấn đề môi trường hiện nay của huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội + Chỉ ra thực trạng về vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường hiện nay ở huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội + Chỉ ra những vấn đề đặt ra về vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường ở huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội và đưa ra một số khuyến nghị nhằm phát huy vai trò của Phật giáo đối với việc bảo vệ môi trường ở huyện Đông Anh hiện nay. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên c u 4.1. Đối tượng nghiên cứu Vai trò của Phật giáo huyện Đông Anh, thành phố Hà Nội đối với việc bảo vệ môi trường tự nhiên và môi trường xã hội 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Không gian huyện Đông Anh, Hà Nội - Thời gian: giai đoạn hiện nay (từ năm 2010 đến nay) 5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên c u 5.1. Cơ sở lý luận: Luận văn được thực hiện dựa trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng, Nhà nước Việt Nam về tôn giáo, các công trình nghiên cứu về tôn giáo của các Khoa học trong và ngoài nước. 12
5.2. Phương pháp nghiên cứu Luận văn sử dụng các phương pháp như: phương pháp luận, phương pháp nghiên cứu liên ngành của tôn giáo học: phân tích, tổng hợp, so sánh; đặc biệt chúng tôi sử dụng phương pháp của nhân học tôn giáo (điền dã, khảo sát thực địa tại huyện Đông Anh với các công cụ chính là quan sát tham dự, phỏng vấn sâu, thảo luận nhóm...) để nghiên cứu đề tài. 6. Đóng góp của luận văn Đây là công trình khoa học khảo cứu có tính hệ thống và chuyên sâu về vai trò của Phật giáo đối với đời sống người dân ở một huyện cụ thể trên lĩnh vực môi trường (bao gồm môi trường tự nhiên và môi trường xã hội). Khẳng định sự đóng góp của Phật giáo đối với huyện Đông Anh nói riêng, đất nước nói chung trong sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Cung cấp những luận cứ, luận chứng cụ thể nhằm phát huy những giá trị văn hoá tôn giáo tốt đẹp, khắc phục những hạn chế còn tồn đọng trong giai đoạn hiện nay. Luận văn có thể làm tài liệu tham khảo cho công tác giảng dạy, nghiên cứu, học tập tôn giáo, hoặc cho việc hoạch định chính sách của các nhà nghiên cứu. 7. Kết cấu của luận văn. Ngoài phần Mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, Nội dung chính của luận văn gồm 3 chương, 6 tiết. 13
Chƣơng 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN VỀ VAI TRÒ CỦA PHẬT GIÁO ĐỐI VỚI VIỆC BẢO VỆ MÔI TRƢỜNG 1.1 Một số khái niệm căn bản Trước khi đi tìm hi u về quan niệm của hật giáo đối với việc bảo vệ môi trường, chúng ta tìm hi u một số khái niệm căn bản * Môi trường Chương trình môi trường Liên Hợp Quốc (UNEP) năm 1980 đã đưa ra khái niệm về môi trường: “môi trường là tập hợp các yếu tố vật lý, hóa học, sinh học, kinh tế- xã hội bao quanh và tác động tới đời sống và sự phát triển của một cá thể”. Trong tuyên ngôn của UNESCO (1981) môi trường được định nghĩa như sau “Môi trường của con người bao gồm toàn bộ các hệ thống tự nhiên và các hệ thống do con người tạo ra xung quanh mình, trong đó con người sinh sống và bằng lao động của mình đã khai thác các tài nguyên thiên nhiên hoặc nhân tạo nhằm thoả mãn các nhu cầu của con người". Bách khoa toàn thư về môi trường (1994) định nghĩa: “môi trường là tổng thể các thành tố sinh thái tự nhiên, xã hội, nhân văn và các điều kiện tác động trực tiếp hay gián tiếp lên phát triển, lên đời sống và hoạt động của con người trong thời gian bất kỳ”. Bách khoa toàn thư Philip- Philip Encyclopedia 2008, trang 304 có ghi: “Môi trường có nghĩa là tổ hợp các yếu tố vật chất và sinh học xung quanh một sinh vật. Môi trường bao gồm các yếu tố vô sinh (phi sinh vật) như nhiệt độ, đất, không khí và bức xạ và hữu sinh (sinh vật) như thực vật, vi sinh vật và động vật.” Dưới góc nhìn của một nhà khoa học môi trường nổi tiếng tại Mỹ G.Tyler Miler trong tác phẩm khoa học và môi trường cho rằng, “môi trường là tất cả các hoàn cảnh bên ngoài tác động lên một cơ thể sinh vật hoặc một cơ thể nhất định đang sống; là mọi vật bên ngoài một cơ thể nhất định” 14
Theo tác giả S.V.Kalesnik trong tác phẩm các quy luật địa lí chung của trái đất định nghĩa "Môi trường (được định nghĩa với môi trường địa lí) chỉ là một bộ phận của trái đất bao quanh con người, mà ở một thời điểm nhất định xã hội loài người có quan hệ tương hỗ trực tiếp với nó, nghĩa là môi trường có quan hệ một cách gần gũi nhất với đời sống và hoạt động sản xuất của con người" Trong cuốn sách “ môi trường và tài nguyên Việt Nam” đã khái lược như sau "Môi trường là một nơi chốn trong số các nơi chốn, nhưng có thể là một nơi chốn đáng chú ý, thể hiện các màu sắc xã hội của một thời kì hay một xã hội". [xem 36] Theo khoản 1 điều 3, luật bảo vệ môi trường do Quốc hội Việt Nam ban hành vào năm 2014: “ Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và yếu tố vật chất nhân tạo quan hệ mật thiết với nhau, bao quanh con người, có ảnh hưởng tới đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và thiên nhiên.” [xem 47] Theo Tác giả Võ Quang Hiền: “môi trường bao gồm môi trường tự nhiên và môi trường xã hội có liên quan trực tiếp hoặc gián tiếp đến cuộc sống con người. Nó có thể được tạo lập xung quanh con người, chi phối đời sống con người, đảm bảo sự tồn tại và phát triển của con người” [ 66, Tr 191] Qua đó có thể thấy được rằng, có nhiều định nghĩa khác nhau về môi trường. Tuy nhiên, dù đứng dưới góc độ nào thì môi trường cũng do nhiều yếu tố hợp thành, trong đó có thể phân thành hai nhóm chính: một là các yếu tố sinh vật và phi sinh vật, hệ sinh thái hình nên môi trường tự nhiên, tiếp theo đó chính là các yếu tố chính trị, kinh tế, văn hóa và mối quan hệ giữa con người với cá nhân, cộng đồng... hình thành nên môi trường xã hội. Trong đó, con người nằm ở vị trí trung tâm, có tác động tích cực hay tiêu cực đến môi trường cũng như bị chi phối và chịu sự tác động của môi trường tự nhiên và môi trường xã hội. Như vậy, về nội dung của thuật ngữ môi trường không thể hiểu hạn hẹp rằng đó chỉ là môi trường đất đai, nước, không khí hay hệ sinh thái mà thuật ngữ này bao hàm cả trên bình diện xã hội. Môi trường là không gian sống, tập hợp những yếu tố và những mối quan hệ ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống hàng ngày của con người, tồn tại và có sự tác động to lớn đối với hoạt động của con người trong mọi giai đoạn 15
phát triển của xã hội, bao gồm hai thành tố căn bản đó là môi trường tự nhiên và môi trường xã hội, hai yếu tố này tồn tại song song và có ảnh hưởng qua lại, tác động lẫn nhau. * Môi trường tự nhiên Môi trường tự nhiên bao gồm các nhân tố thiên nhiên như vật lý, hoá học, sinh học, tồn tại ngoài ý muốn của con người, nhưng cũng ít nhiều chịu tác động của con người. Đó là ánh sáng mặt trời, núi sông, biển cả, không khí, động, thực vật, đất, nước... Môi trường tự nhiên cho ta không khí để thở, đất để xây dựng nhà cửa, trồng cấy, chăn nuôi, cung cấp cho con người các loại tài nguyên khoáng sản cần cho sản xuất, tiêu thụ và là nơi chứa đựng, đồng hoá các chất thải, cung cấp cho ta cảnh đẹp để giải trí, làm cho cuộc sống con người thêm phong phú. [xem 66] * Môi trường xã hội Môi trường xã hội là tổng thể các quan hệ giữa con người với con người, định hướng hoạt động của con người theo một khuôn khổ nhất định, tạo nên sức mạnh tập thể thuận lợi cho sự phát triển, làm cho con người khác với sinh vật khác Môi trường xã hội là môi trường mà con người là nhân tố trung tâm, tham gia và chi phối môi trường. Môi trường xã hội bao gồm: chính trị, kinh tế, văn hoá, giáo dục, thể thao, lịch sử... xoay quanh con người và con người lấy đó làm nguồn sống, làm mục tiêu cho mình [44, Tr 255]. * Bảo vệ môi trường Hoạt động bảo vệ môi trường là hoạt động giữ cho môi trường trong lành, sạch đẹp; phòng ngừa, hạn chế tác động xấu đối với môi trường, ứng phó sự cố môi trường; khắc phục ô nhiễm, suy thoái, phục hồi và cải thiện môi trường; khai thác, sử dụng hợp lý và “Môi trường bao gồm các yếu tố tự nhiên và vật chất nhân tạo bao quanh con người, có ảnh hưởng đến đời sống, sản xuất, sự tồn tại, phát triển của con người và sinh vật”.[xem 47] * ai trò theo từ điển Tiếng Việt, vai trò là tác dụng, chức năng của ai hoặc cái gì trong sự hoạt động, sự phát triển chung [60, Tr 1400] 16
* ai trò của Phật iáo đối với việc bảo vệ môi trường: Là vai trò của Phật giáo trong việc chung tay xây dựng môi trường tự nhiên sạch đẹp, môi trường xã hội văn minh được thể hiện qua những hoạt động thiết thực tại một địa bàn nhất định. 1.2 . Cơ sở lí luận về vai trò của Phật giáo đối với vấn đề bảo vệ môi trƣờng 1.2.1 . Cơ sở lí luận về vai trò của Phật giáo đối với vấn đề bảo vệ môi trường tự nhiên ạo Phật góp phần hình thành nhận thức về thế giới quan, mối liên hệ giữa con người và thế giới tự nhiên thông qua thuyết duyên khởi Thuyết duyên khởi hay còn có nhiều tên gọi khác nhau như nhân duyên sinh, hay còn gọi là thập nhị nhân duyên... là một trong những triết lí cơ bản và nền tảng của giáo dục Phật Giáo, hình thành và phát triển thế giới quan của Đạo Phật. Thuyết này chỉ rõ mọi sự vật, sự việc, hiện tượng hình thành nên thế giới đều nằm trong mối liên hệ mật thiết với nhau, chúng là nguyên nhân của một yếu tố này và là kết quả của một yếu tố khác, tạo thành một chuỗi gồm 12 yếu tố, không có thành phần nào đứng lẻ loi một mình và tác động một cách riêng lẽ, độc lập mà không phụ thuộc vào các thành phần khác. Mười hai thành phần của thập nhị nhân duyên được sắp xếp theo thứ tự nhất định. Trong Tương Ưng bộ Kinh khái quát “như vậy này các Tỷ-kheo, vô minh duyên hành; hành duyên thức; thức duyên danh sắc; danh sắc duyên sáu xứ; sáu xứ duyên xúc; xúc duyên thọ; thọ duyên ái; ái duyên thủ; thủ duyên hữu; hữu duyên sanh; sanh duyên già, chết, sầu, bi, khổ, ưu, não được khởi lên. Như vậy là toàn bộ khổ uẩn này tập khởi.” [17,Tr 244], đây gọi là duyên khởi. Các yếu tố như vô minh, hành, thức, danh sắc, lục nhập, xúc, thụ, ái, thủ, hữu, sinh, lão tử được gọi là 12 chi phần tạo nên vòng tròn “ thập nhị nhân duyên”. Mỗi chi phần được xác định như một mắt xích trong sợi dây liên kết ràng buộc lẫn nhau giữa các thành phần, chúng tuân theo quy luật nhân quả, không tự xuất hiện, cũng không tự mất đi. 17
Trong tác phẩm “con người với giáo lí mười hai nhân duyên”, từ việc nghiên cứu chuyên sâu và cặn kẽ về giáo lí này, tác giả Phạm Đình Nhân đã từng đề cập đến ba hình thức quán chiếu “12 nhân duyên” theo chiều thuận mà theo chúng tôi chính những phép quán chiếu này giúp chúng ta có thể hình thành nên thế giới quan của Phật Giáo từ đó đưa đến những liên hệ với việc bảo vệ môi trường. Trong ba phép quán chiếu theo chiều thuận, chúng tôi đặc biệt quan tâm đến phép quan sát trạng thái sinh khởi của mười hai nhân duyên từ trong quá khứ xa xôi, tức vô thủy kiếp về trước. Theo đó, tác giả khẳng định: “Từ vô thủy do vô minh mê mờ, các vọng động từ từ sinh khởi tức hành. Đây là nói về trạng thái của mười hai nhân duyên từ vô thủy, do vô minh vọng động tạo tác mà có thế giới và chúng sinh và cứ như thế, tiếp tục sinh khởi cho đến ngày nay và mãi mãi về sau...” [42, Tr 27]. Hòa Thượng Thích Thanh Kiểm cũng đã từng đề cập đến trong tác phẩm: “ Lịch Sử Phật giáo Ấn Độ” rằng: “Đức Thế tôn người đã quan sát thế giới theo hai dạng thức khác nhau, tức là hiện thực thế giới quan và lý tưởng thế giới quan. Cũng theo đó, thế giới quan hiện thực được hình thành dựa trên ngũ uẩn (sắc, thọ, tưởng, hành, thức). Tuy nhiên, ngũ uẩn thì nương vào nhân duyên mà kết hợp hay ly tán” [19, Tr 28]. Từ đây chúng ta có thể rút ra kết luật về sự hình thành của thế giới theo đạo Phật. Nguồn gốc của con người, của mọi loài chúng sinh hữu tình và vô tình, đều dựa trên quy luật nhân duyên. Nguyên lí này thể hiện mối tương quan giữa con người với vạn vật xung quanh. Nói cách khác, lý duyên khởi giúp ta thấy rõ mối tương quan sinh diệt của vạn hữu vũ trụ, không có một pháp nào có thể hiện hữu độc lập, thế giới này tồn tại như một mạng lưới “nhân duyên sinh” vĩ đại, trong đó tất cả các sự vật, sự việc, hiện tượng đều có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Trong tác phẩm “ Đạo Phật và môi trường” , tác giả Thích Nhuận Đạt đã khẳng định lý duyên khởi “ cái này có nên cái kia có, cái này sinh nên cái kia sinh cho thấy mối quan hệ nội tại trong sự sinh tồn của sự vật. Mối quan hệ giữa con người với con người, mối quan hệ giữa con người với thiên nhiên đều ảnh hưởng lẫn nhau, một sự vật hưng thịnh thì tất cả đều hưng thịnh, một sự vật suy vong thì tất cả đều suy vong. Phá hoại thiên nhiên 18