Luận văn Thạc sĩ Văn học: Khảo sát nguồn truyện dân gian Khmer Nam bộ

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:116

Thêm vào BST

Báo xấu

108
lượt xem 21
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Văn học: Khảo sát nguồn truyện dân gian Khmer Nam bộ tập trung đi sâu vào truyện dân gian Khmer ở Nam bộ. Từ đó, luận văn xây dựng diện mạo của truyện dân gian Khmer một cách có hệ thống từ cách phân loại đến hệ thống cốt truyện, môtíp và chỉ ra đặc điểm của truyện dân gian Khmer.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Khảo sát nguồn truyện dân gian Khmer Nam bộ

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ÑAÏI HOÏC SÖ PHAÏM THAØNH PHOÁ HOÀ CHÍ MINH ----------------- NGUYEÃN THÒ NHÖ UYEÂN KHAÛO SAÙT NGUOÀN TRUYEÄN DAÂN GIAN KHMER NAM BOÄ Chuyeân ngaønh VAÊN HOÏC VIEÄT NAM Maõ soá 60 22 34 LUAÄN VAÊN THAÏC SÓ VAÊN HOÏC Ngöôøi höôùng daãn khoa hoïc TS HOÀ QUOÁC HUØNG Thaønh Phoá Hoà Chí Minh – 2006
MÔÛ ÑAÀU 1. Lyù do choïn ñeà taøi – muïc tieâu nghieân cöùu Vôùi daân soá khoaûng moät trieäu ngöôøi, daân toäc Khmer laø boä phaän toäc ngöôøi chieám moät tæ leä khaù lôùn trong cô caáu daân cö ôû Nam Boä noùi chung vaø ñoàng baèng soâng Cöûu Long noùi rieâng. Xeùt veà maët lòch söû, qua quaù trình coäng cö vôùi caùc daân toäc khaùc, tuy coù tieáp thu nhöõng yeáu toá vaên hoùa cuûa nhöõng daân toäc anh em, chuû yeáu laø ngöôøi Vieät, hoï vaãn giöõ ñöôïc baûn saéc vaên hoùa ñaõ ñònh hình töø raát sôùm cuûa mình maø trong ñoù kho taøng truyeän coå goùp vai troø quan troïng taïo neân saéc thaùi vaên hoùa rieâng bieät cuûa toäc ngöôøi. Ñieàu ñaùng chuù yù nöõa laø töø nhieàu theá kyû qua, Phaät giaùo Tieåu thöøa ñaõ trôû thaønh taäp quaùn aên saâu trong ñôøi soáng tinh thaàn vaø laø ñieåm töïa veà maët taâm linh cuûa ngöôøi Khmer. Noùi ñeán vaên hoùa Khmer cuõng coù nghóa laø noùi ñeán vaên hoùa Phaät giaùo. Ñôøi soáng xaõ hoäi vaø vaên hoùa cuûa ngöôøi Khmer thaám nhuaàn tinh thaàn Phaät giaùo neân vieäc nghieân cöùu vaên hoïc daân gian Khmer noùi chung hay truyeän daân gian Khmer noùi rieâng buoäc phaûi löu yù ñeán lôùp vaên hoùa Phaät giaùo. Bôûi vì xeùt cho cuøng, baûn saéc caù tính cuûa truyeän daân gian Khmer ñöôïc hình thaønh töø nhöõng yeáu toá vaên hoùa ñoù maø ra. Tuy nhieân duø sao thì vaên hoïc daân gian vaãn coù quy luaät phaùt trieån rieâng, neân tìm hieåu ñaëc tröng vaên hoùa trong phaïm vi naøy khoâng theå khoâng ñi töø caáu truùc loaïi hình cuûa noù. Vì nhöõng lyù do treân, chuùng toâi xaùc ñònh muïc tieâu cuûa luaän vaên laø khaûo saùt neùt ñaëc thuø, tieâu bieåu veà: theå loaïi, noäi dung qua kieåu truyeän, maãu ñeà, nhaân vaät … quen thuoäc cuûa truyeän daân gian Khmer Nam Boä trong moät moâi tröôøng khoâng gian vaên hoùa cuï theå ñeå tìm hieåu moái quan heä aûnh höôûng giöõa truyeän daân gian ñoái vôùi vaên hoùa Khmer Nam Boä. 2. Tình hình nghieân cöùu ñeà taøi Haàu nhö caùc coâng trình nghieân cöùu veà ngöôøi Khmer Nam Boä töø tröôùc ñeán nay ñaõ giuùp cho chuùng toâi moät caùi nhìn toång quan veà caùc khía caïnh xaõ hoäi hoïc coù lieân quan ñeán nhöõng vaán ñeà: daân soá, ñòa baøn cö truù, nguoàn goác vaên hoùa toäc ngöôøi, giao löu vaên hoùa, tín ngöôõng –
toân giaùo, tieáng noùi, chöõ vieát … Trong ñoù, caùc taùc giaû ít nhieàu cuõng ñieåm qua moät soá theå loaïi vaên hoïc daân gian. Nhöng xeùt cho cuøng, caùc coâng trình khoa hoïc ñoù chæ döøng laïi möùc ñoä nhaän xeùt sô boä caùc loaïi hình vaên hoùa, ñaët vaán ñeà gôïi môû laø chính. Rieâng veà vaán ñeà khaûo saùt taát caû caùc truyeän daân gian döôùi goùc ñoä lyù thuyeát theå loaïi, cho ñeán nay, chöa coù moät coâng trình naøo nghieân cöùu chuyeân saâu. Nhö vaäy, höôùng ñi cuûa ñeà taøi ñoøi hoûi phaûi khaûo saùt laïi taát caû caùc coâng trình nghieân cöùu tröôùc ñoù, töø caùc lónh vöïc vaên hoùa ñeán loaïi hình truyeän daân gian Khmer , coù lieân quan. Ñeå tieän theo doõi, chuùng toâi taïm phaân chia nguoàn tö lieäu thaønh 3 nhoùm vaø coù khaùi quaùt, nhaän ñònh nhö sau: 2.1. Nhoùm tö lieäu daân toäc hoïc Caùc coâng trình daïng naøy ñöôïc vieát theo hình thöùc ñòa chí cho neân chæ taäp trung mieâu taû neùt ñaëc thuø cuûa Nam Boä veà ñòa lyù, thieân nhieân, caùc tieåu vuøng, thaønh phaàn toäc ngöôøi… Quaù trình hình thaønh lòch söû, söï phaân boá daân cö, söï tích hôïp giöõa caùc truyeàn thoáng tín ngöôõng, taäp tuïc laâu ñôøi, kho taøng vaên hoïc daân gian... laøm neân moät vuøng vaên hoùa Nam Boä. Vuøng vaên hoùa ñoù thoáng nhaát trong caùi chung cuûa quoác gia - daân toäc vaø ña daïng bôûi caùi rieâng cuûa toäc ngöôøi. Töø vaên hoùa vuøng ñoù ta thaáy söï tham gia cuûa caùc yeáu toá vaø ñaëc ñieåm cuûa vaên hoùa ñòa phöông vaø toäc ngöôøi. Rieâng veà toäc ngöôøi Khmer, caùc taøi lieäu ñaõ cung caáp nhöõng kieán thöùc veà ñòa lyù moâi sinh, löôïc söû hình thaønh coäng ñoàng, loaïi hình cö truù … vaø ñôøi soáng tinh thaàn, truyeàn thoáng vaên hoùa cuûa hoï. Taïi Nam Boä, vieäc tuï cö cuûa ngöôøi Khmer ñöôïc Nguyeãn Khaéc Caûnh, trong baøi vieát “Söï hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Khmer vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long” [66, tr. 218], taùi hieän ñaày ñuû haønh trình caùc cuoäc di daân töø thôøi phaùt trieån röïc rôõ ñeán luùc khuûng hoaûng cuûa ñeá cheá Angkor (theá kyûX  XV). Qua ñoù, ta coù cô sôû ñeå xaùc ñònh nguoàn goác cuûa nhöõng caâu chuyeän truyeàn mieäng coù lieân quan ñeán söï kieän di daân naøy. Thí duï: Taïi sao goïi laø chuøa Vua (ôû Myõ Xuyeân – Soùc Traêng), Soùc thuyeàn vôõ (ôû Myõ Tuù – Soùc Traêng), ñòa danh Baïc Lieâu…?
Trong soá caùc coâng trình treân, ñaëc bieät chuù yù laø coâng trình Ngöôøi Khmer Cöûu Long cuûa taäp theå taùc giaû Huyønh Ngoïc Traûng, Vaên Xuaân Chí, Hoaøng Tuùc, Ñaëng Vuõ Thò Thaûo, Phan Thò Yeán Tuyeát [71]. Coâng trình naøy coù 4 chöông trong ñoù chöông 3 laø chöông “Vaên hoïc vaø ngheä thuaät cuûa ngöôøi Khmer tænh Cöûu Long”. Ñaây laø chöông caàn thieát cho vieäc khaûo saùt nhöng vì yeâu caàu chính coù tính chaát ñònh höôùng cho noäi dung cuûa taäp saùch laø neâu baät truyeàn thoáng ñoaøn keát Vieät – Khmer neân chöông naøy ít nhieàu chæ ñeà caäp ñeán truyeän keå daân gian Khmer vôùi quaù trình phaùt trieån laâu daøi goùp phaàn taïo neân baûn saéc thaåm myõ rieâng cuûa toäc ngöôøi. Nhìn chung, coâng trình naøy cho ta thaáy thieát cheá xaõ hoäi Khmer truyeàn thoáng ñöôïc xaùc laäp töø taäp quaùn vaên hoùa daân toäc coäng vôùi ñònh cheá Phaät giaùo Tieåu thöøa. Caïnh ñoù, ñoái vôùi ngöôøi Khmer, haáp daãn hôn caû laø khoái vaên vaàn (Kaâmnap = vaàn vaø thô). Noù ngöï ngay trong loøng cuoäc soáng Khmer vaø laø hình thöùc theå hieän cuûa raát nhieàu theå loaïi vaên noùi coù lieân quan ñeán caùc tröôøng hôïp caûm xuùc hay öùng xöû khaùc nhau trong sinh hoaït haèng ngaøy cuûa ngöôøi daân. Söï “roäng ñöôøng” nhö vaäy ñaõ laøm cho tæ leä vaên vaàn (tuïc ngöõ, ca dao, daân ca…) chieám soá löôïng nhieàu vaø ñöôïc xem xeùt, phaân tích kyõ löôõng trong chöông 3 hôn laø lyù giaûi caùc vaán ñeà lieân quan ñeán caáu taïo theå loaïi cuûa caùc taùc phaåm vaên xuoâi daân gian nhö muïc ñích maø luaän vaên ñaët ra. Cho neân vôùi chuùng toâi, chöông naøy chuû yeáu laø tieàn ñeà, cô sôû lyù luaän giuùp chuùng toâi tieán haønh khaûo saùt ñeà taøi. 2.2. Nhoùm tö lieäu ñieàu tra xaõ hoäi hoïc Nhoùm tö lieäu naøy khaù doài daøo, khoâng chæ mieâu taû caùc bieåu hieän vaên hoùa – xaõ hoäi maø coøn ñi saâu tìm hieåu baûn saéc vaên hoùa – xaõ hoäi cuûa toäc ngöôøi Khmer; ñeå roài töø ñoù ta coù theå thaáy yeáu toá beàn vöõng suoát tieán trình lòch söû cuûa ñoàng baøo ngöôøi Khmer… Ñaëc bieät, veà söï aûnh höôûng cuûa toân giaùo trong phong tuïc taäp quaùn cuûa ngöôøi Khmer, hai taùc giaû Thaïch Voi – Hoaøng Tuùc ñaõ nhaán maïnh: “Toå chöùc xaõ hoäi cuûa ngöôøi Khmer laø moät toå chöùc xaõ hoäi Phaät giaùo Tieåu thöøa. Moãi aáp ñeàu coù moät ngoâi chuøa, taát caû daân trong aáp ñeàu chòu söï ñieàu khieån cuûa nhaø chuøa. Do ñoù, phong tuïc taäp quaùn ñaõ lieân quan ñeán toân giaùo vaø aûnh höôûng ñeán moïi sinh hoaït vaên hoùa ngheä thuaät” [74, tr. 85]. Tieác raèng boä phaän tö lieäu naøy chöa quan taâm
ñuùng möùc vai troø truyeän daân gian trong ñôøi soáng tinh thaàn, toân giaùo cuûa ngöôøi Khmer maø vieäc tìm hieåu cuoäc soáng cuûa toäc ngöôøi Khmer ñöôïc xaây döïng, hoaøn thieän theo tinh thaàn Phaät giaùo cuõng laø moät cô sôû khoa hoïc giuùp ta ñaùnh giaù nguoàn truyeän daân gian moät caùch khaùch quan. 2.3. Nhoùm tö lieäu vaên hoïc daân gian 2.3.1. Caùc coâng trình söu taàm truyeän daân gian Vieät Nam noùi chung Töø nöûa ñaàu theá kyû XX coù moät soá coâng trình ñeà caäp ñeán truyeän daân gian Khmer, nhöng phaûi ñeán Kho taøng truyeän coå tích Vieät Nam cuûa Nguyeãn Ñoång Chi [4], ngöôøi ta môùi baét ñaàu quan taâm vaên hoïc daân gian Khmer nhö laø ñoái töôïng nghieân cöùu tröïc tieáp. Veà sau coù theâm moät soá coâng trình nhö Truyeän daân gian Vieät Nam (NXB Giaùo Duïc) [77], Hôïp tuyeån truyeän coå tích Vieät Nam do Löõ Huy Nguyeân vaø Ñaëng Vaên Lung bieân soaïn [47], Truyeän keå daân gian Nam Boä cuûa Nguyeãn Höõu Hieáu [19], Dieän maïo vaên hoïc daân gian Nam Boä cuûa Nguyeãn Vaên Haàu [17]. Caùc coâng trình söu taàm – bieân soaïn treân nhaèm giôùi thieäu moät vuøng vaên hoïc daân gian quan troïng cuûa nöôùc ta: Nam Boä. Haàu heát caùc coâng trình naøy ñeàu taäp trung ñeà caäp ñeán hai heä thoáng theå loaïi lôùn: töï söï vaø tröõ tình. Trong soá ñoù phaûi keå ñeán Chuyeän keå ñòa danh cuûa Vuõ Ngoïc Khaùnh [27] vì noù gôïi cho chuùng toâi moät soá kieán thöùc veà loaïi hình truyeän ñòa danh. Ñoù laø nhöõng truyeän coù giaù trò nhaát ñònh ñeå coù theå töø ñoù maø saép xeáp laïi moät soá truyeän ñòa danh theo ñuùng theå loaïi hôn. Coù theå deã daøng thaáy raèng caùc tö lieäu treân ñaây ñaõ thöïc söï chuù yù ñeán boä phaän töï söï daân gian Khmer nhö truyeàn thuyeát lòch söû, truyeän coå tích, truyeän cöôøi vaø truyeän nguï ngoân. Veø, tuïc ngöõ vaø caâu ñoá thuoäc nhoùm theå loaïi vaên vaàn töï söï cuõng hieän dieän. Caùch nhìn naøy ñaõ baét ñaàu chuù yù cô caáu chung veà maët theå loaïi vaø chuùng toâi cho raèng ít nhieàu caùch nhìn naøy cuõng gôïi leân ñöôïc ñoâi ñieàu veà caù tính cuûa loaïi hình töï söï daân gian. 2.3.2. Nhoùm caùc coâng trình söu taàm veà truyeän daân gian Khmer Nam Boä Nhö ñaõ neâu treân, coù moät soá coâng trình ñaõ ñeà caäp ñeán lónh vöïc heïp – truyeän daân gian vaø trong soá ñoù, nhöõng coâng trình lieân quan tröïc tieáp ñeán ñeà taøi maø chuùng toâi quan taâm laø Thô
Meânh Chaây, Chaøng Cuoäi, Chaøng Cu do Lan Ñình söu taàm [11], Traïng Ñoâng Nam AÙ cuûa Tröông Só Huøng, Nguyeãn Ñöùc Hieàn, Ñaøo Vaên Tieán [23] . Song ñaùng chuù yù hôn caû laø caùc taäp Truyeän daân gian Khmer Nam Boä [60], Truyeän coå Khmer Nam Boä [58], Truyeän daân gian Khmer [59] do Huyønh Ngoïc Traûng söu taàm vaø bieân soaïn. Coù theå noùi ñaây laø caùc coâng trình coù giaù trò khoa hoïc, ñeà caäp tröïc tieáp ñeán töøng theå loaïi truyeän daân gian Khmer Nam Boä. Tuy nhieân, nhö ñaõ noùi treân, caên cöù vaøo caùc nguoàn tö lieäu, vieäc nghieân cöùu moät caùch toaøn dieän vaø cuï theå veà nguoàn truyeän cuûa toäc ngöôøi naøy thì chöa coù coâng trình naøo thöïc hieän. Ngay caû Leâ Trung Vuõ trong “Maáy yù kieán veà vaên hoïc daân gian Khmer Nam Boä” (Taïp chí Vaên Ngheä daân gian 8 -1978) ñaõ chæ ra boái caûnh cuûa neàn vaên hoùa truyeàn thoáng taïo ñieàu kieän cho nguoàn vaên hoïc daân gian bieåu hieän söùc maïnh “baèng tính ña daïng vaø söï coù maët ñaày ñuû theå loaïi” nhöng sau khi lieät keâ ra caùc theå loaïi, taùc giaû chæ ñi saâu vaøo phaân tích, trình baøy söï phaùt trieån veà theå taøi, ñeà taøi cuûa daân ca Khmer. Ñoái vôùi nguoàn truyeän daân gian thì taùc giaû chæ tìm hieåu veà caùc daïng toàn taïi vaät chaát cuûa vaên baûn (treân laù thoát noát, treân maët goái, trong ngheä thuaät taïo hình), hình thöùc dieãn xöôùng (trong lao ñoäng, nghi leã…). Trong luùc ñoù thi phaùp theå loaïi laïi khoâng ñöôïc chuù troïng nghieân cöùu. Theo chuùng toâi, ñaùng löu yù hôn caû laø baøi “Vaøi neùt veà truyeän coå Khmer Nam Boä” cuûa Huyønh Ngoïc Traûng ñaêng trong Vaên Ngheä Thaønh Phoá Hoà Chí Minh soá 165 (20.03.1981). ÔÛ ñaây, taùc giaû chuù troïng caùch phaân loaïi vaø ñaõ phaân bieät raát cuï theå caùc loaïi truyeän: truyeän veà khai thieân laäp ñòa(1), truyeän ma quæ hoang ñöôøng(2) ; truyeän veà toân giaùo thì coù tieân thoaïi(3), toân giaùo thoaïi(4), tieåu söû caùc Boà taùt, Phaät Thích Ca(5) … Baøi vieát naøy, thöïc söï ñaõ ñaët ra höôùng tieáp caän truyeän daân gian Khmer. 3. Muïc ñích – nhieäm vuï nghieân cöùu 3.1. Muïc ñích Treân cô sôû khaûo saùt nguoàn tö lieäu neâu treân, luaän vaên taäp trung ñi saâu vaøo truyeän daân gian Khmer ôû Nam Boä. Chuùng toâi xaùc ñònh muïc ñích nghieân cöùu cuûa luaän vaên laø: xaây döïng
dieän maïo cuûa truyeän daân gian Khmer moät caùch coù heä thoáng töø caùch phaân loaïi ñeán heä thoáng coát truyeän, moâtíp vaø chæ ra caùc ñaëc ñieåm cuûa truyeän daân gian Khmer. 3.2. Nhieäm vuï Chuù thích: Ngöôøi Khmer goïi laø Ñeå thöïc hieän muïc ñích treân, luaän vaên seõ giaûi quyeát caùc nhieäm vuï sau: (1): röông a-sti-tieáp (2): röông pô-ro-ñích - (3): röông teâ-voâk-tha (4): röông pa-paëc-caêm - (5): röông saác-sa-na - Khaûo saùt toaøn boä caùc truyeän daân gian ñöôïc choïn loïc töø caùc nguoàn tö lieäu; so saùnh – ñoái chieáu giöõa caùc tö lieäu ñeå tìm xem quaù trình vaän ñoäng cuûa theå loaïi taùc phaåm. Vieäc ñoái chieáu so saùnh giöõa caùc theå loaïi laø nhaèm ñeå tìm haït nhaân chi phoái caùc ñaëc ñieåm veà noäi dung, hình thöùc ngheä thuaät cuûa noù. - Phaân loaïi theo caùc heä thoáng: theå loaïi, ñeà taøi, kieåu truyeän, … ñeå tìm xem cô caáu cuûa noù treân caùc caáp ñoä khaùc nhau. 4. Ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu 4.1. Tröôùc heát, luaän vaên taäp trung khaûo saùt caùc heä thoáng theå loaïi truyeän daân gian Khmer. Do ñoù, chuùng toâi ñaëc bieät chuù troïng ñeán nguoàn taøi lieäu veà truyeän daân gian Khmer ñöôïc coâng boá töø tröôùc ñeán nay töø nguoàn trung öông ñeán nguoàn ôû ñòa phöông. Vôùi nhöõng truyeän söu taàm, tuyeån choïn vaø dòch trong thôøi gian thöïc hieän ñeà taøi, chuùng toâi seõ khaûo saùt vaø ñoái chieáu vôùi tö lieäu saün coù. Song ñoái vôùi ngöôøi Khmer, bôûi caùc hình thöùc vaên vaàn ñöôïc öa chuoäng vaø söû duïng roäng raõi trong cuoäc soáng cho neân khi xaùc ñònh ñoái töôïng nghieân cöùu laø nguoàn truyeän daân gian, chuùng toâi chuû yeáu khai thaùc caùc vaên baûn truyeän maø chöa coù ñieàu kieän so saùnh, tham khaûo theâm hình thöùc dieãn ñaït cuûa noù baèng vaên vaàn. 4.2. Chuùng toâi choïn khu vöïc nghieân cöùu laø ñòa baøn cö truù cuûa ngöôøi Khmer ôû mieàn Taây Nam Boä vaø ñeå tìm ñieåm tham chieáu cuï theå töø moät ñòa baøn tieâu bieåu cho khoâng gian vaên hoùa cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä neân vôùi ñòa baøn roäng lôùn naøy chuùng toâi taäp trung ñi saâu vaøo moät ñieåm _ tænh Traø Vinh. Tænh lî naøy laø moät vuøng tuï cö lôùn vaø oån ñònh khaù sôùm cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä, khaù ñaëc tröng veà maët vaên hoùa so vôùi caùc coäng ñoàng Khmer ôû ñòa baøn khaùc.
Nhö vaäy, treân thöïc teá, ñeà taøi naøy chæ ñi saâu khaûo saùt truyeän daân gian cuûa moät ñòa baøn cö daân Khmer tieâu bieåu. Chuùng toâi cho raèng coù theå töø ñaáy hình dung theâm ñöôïc nhöõng toå chöùc, cô caáu vaên hoùa ñoàng daïng chung cuûa ngöôøi Khmer ôû Nam Boä. 4.3. Veà caùc baûn dòch, chuùng toâi toân troïng nhöõng teân rieâng tieáng Khmer (ôû ñaàu ñeà cuõng nhö trong noäi dung truyeän) vaø chaáp nhaän nhöõng baûn dòch coù vaøi choã “thoaùt nghóa” do coù nhieàu töø coå khoâng theå chuyeån ngöõ ñöôïc trong quaù trình dòch thuaät. Caùc Phaät thoaïi, tích truyeän veà Ñöùc Phaät hay coù lieân quan ñeán ñaïo Phaät, ít nhieàu mang yù nghóa hoaèng giaùo cuõng seõ ñöôïc löu yù trong quaù trình khaûo saùt. 5. Phöông phaùp nghieân cöùu 5.1. Phöông phaùp ñieàu tra xaõ hoäi hoïc khaùch quan Trong quaù trình laøm luaän vaên, chuùng toâi ñaõ thöïc hieän nhöõng chuyeán ñieàn daõ, thöïc ñòa. Chuùng toâi taäp trung khai thaùc khía caïnh sôû tröôøng cuûa caùc ñoái töôïng nhö: daân thöôøng, cö só, trí thöùc … ngöôøi Khmer baèng caùch phoûng vaán, quan saùt, tham döï. Ngoaøi nguoàn truyeän daân gian Khmer ñöôïc löu giöõ qua vaên baûn vieát, chuùng toâi coá gaéng tìm hieåu theâm maët bieåu hieän sinh ñoäng cuûa truyeän daân gian trong sinh hoaït. Vôùi phöông phaùp naøy, chuùng toâi coù theå boå sung, tham khaûo theâm moät soá tö lieäu môùi, moät soá quan ñieåm khaùc ñeå coù theå thuaän tieän cho vieäc nhaän xeùt, ñaùnh giaù. 5.2. Phöông phaùp thoáng keâ – phaân loaïi Coù nhieàu heä thoáng tieáp caän. ÔÛ ñaây, chuùng toâi choïn phöông phaùp khaûo saùt theo ñeà taøi, kieåu truyeän ñeå tìm hieåu ñaëc thuø cuûa truyeän daân gian Khmer. 5.3. Phöông phaùp so saùnh Ngoaøi ra chuùng toâi cuõng tieán haønh so saùnh truyeän daân gian Khmer Nam Boä vôùi truyeän Campuchia vaø truyeän ngöôøi Vieät ñeå tìm nhöõng töông ñoàng vaø dò bieät trong saùng taùc daân gian. Ñoàng thôøi, chuùng toâi cuõng tham chieáu theâm nhöõng neùt ñaëc tröng vaø phoå bieán veà vaên hoùa Phaät giaùo trong caùc neàn vaên hoùa cuûa coäng ñoàng vaên hoùa Ñoâng Nam AÙ ñeå treân cô sôû aáy coù theå thaáy roõ theâm ñaëc thuø vaên hoïc daân gian toäc ngöôøi Khmer ôû Nam Boä.
6. Ñoùng goùp môùi cuûa luaän vaên Keá thöøa coù choïn loïc nhöõng coâng trình cuûa nhöõng ngöôøi ñi tröôùc, cuøng quaù trình khaûo saùt thöïc ñòa vuøng daân toäc Khmer Traø Vinh, chuùng toâi mong coù ñöôïc moät soá ñoùng goùp nhö sau: - Treân cô sôû nhöõng tö lieäu söu taàm ñöôïc, coù theå boå sung, ñính chính vaø nhaát laø xaùc ñònh nguoàn goác cuûa moät soá truyeän daân gian Khmer maø ôû caùc taøi lieäu tröôùc chöa ñöôïc roõ raøng. Luaän vaên hy voïng seõ goùp theâm nguoàn tö lieäu môùi, giuùp cho vieäc nghieân cöùu vaên hoïc daân gian Khmer theo phöông phaùp tích hôïp caùc ngaønh khoa hoïc nhaân vaên. - Giôùi thieäu moät soá bieåu hieän vaên hoùa theå hieän qua caùc nguoàn truyeän cuûa toäc ngöôøi Khmer Nam Boä. - Böôùc ñaàu xaùc laäp neùt ñaëc thuø cuûa nguoàn truyeän Khmer ôû Nam Boä so vôùi nguoàn truyeän coå cuûa caùc daân toäc anh em khaùc treân ñòa baøn cö truù phía Nam. 7. Keát caáu cuûa luaän vaên Theo nhieäm vuï ñaët ra, ngoaøi caùc phaàn môû ñaàu, keát luaän, danh muïc taøi lieäu tham khaûo vaø phuï luïc, luaän vaên goàm coù 3 chöông taäp trung vaøo caùc vaán ñeà sau: - Chöông 1: Moät soá ñaëc ñieåm veà vaên hoùa cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä. - Chöông 2: Tình hình tö lieäu. - Chöông 3: Khaûo saùt nguoàn truyeän daân gian Khmer Nam Boä.
CHÖÔNG 1 MOÄT SOÁ ÑAËC ÑIEÅM VEÀ VAÊN HOÙA CUÛA NGÖÔØI KHMER NAM BOÄ Töø xöa, caùc daân toäc Vieät, Hoa, Chaøm, Khmer ñaõ cuøng cö truù beân nhau, khai thaùc ñaát ñai, xaây döïng coäng ñoàng … vaø phaùt trieån baûn saéc vaên hoùa cuûa daân toäc mình treân vuøng ñaát Nam Boä. Ñaây laø vuøng ñaát coù vò trí ñòa lyù ñaëc bieät quan troïng ñöôïc xem laø ñaàu caàu, cöûa ngoõ cuûa Thaùi Bình Döông vaø AÁn Ñoä Döông, cuûa luïc ñòa vaø haûi ñaûo neân raát sôùm trôû thaønh ñòa baøn sinh tuï cuûa caùc toäc ngöôøi naøy trong lòch söû. Chuùng ta bieát raèng beân caïnh khoái coäng ñoàng ngöôøi Vieät ñoâng ñaûo, ñeán cö truù muoän ôû caùc vuøng Traø Vinh, Soùc Traêng, Baïc Lieâu, Tri Toân, ñoàng baøo Khmer voán ñöôïc xem laø cö daân baûn ñòa sinh tuï töø laâu ñôøi. Ngöôøi Khmer quaàn tuï trong caùc phum – soùc ñöôïc thieát laäp treân caùc gioàng ñaát cao, bao quanh caùc ngoâi chuøa Phaät giaùo Tieåu thöøa giöõa nhöõng haøng caây sao cao vuùt. Toäc ngöôøi naøy ñaõ coù moät beà daøy lòch söû vaên hoùa, toå chöùc xaõ hoäi vaø chöõ vieát Pali laâu ñôøi, aûnh höôûng saâu saéc töø neàn vaên hoùa AÁn Ñoä. Töø theá giôùi quan coøn mang ñaäm maøu saéc Phaät giaùo Tieåu thöøa vaøø tö duy löôõng nguyeân, ngöôøi Khmer ñaõ taïo neân moät truyeàn thoáng vaên hoùa phong phuù. Nhöõng kieán truùc ñeàn chuøa nguy nga theå hieän caùc moâtip Reahu, töôïng troøn, töôïng 4 maët, chim thaàn, raén thaàn, caùc daïng thöùc phuø ñieâu cuûa ngöôøi Khmer mang caù tính vaø phong caùch rieâng. Ngoaøi ra, ngöôøi Khmer coøn saùng taïo ra nhieàu loaïi hình ca vuõ, ñieäu haùt, kòch muùa, kòch haùt ñoäc ñaùo. Taát caû caùc daïng thöùc vaên hoùa treân vaãn coøn hieän toàn ñeán ngaøy nay nhö moät baèng chöùng soáng ñoäng. Trong soá vaên hoùa vaät theå vaø phi vaät theå ñoù, ñaùng löu yù laø caùc vaên baûn coå treân laù thoát noát coøn taøng tröõ ôû caùc chuøa Khmer vaø vieäc löu truyeàn heä thoáng truyeän daân gian noåi tieáng nhö heä truyeän Thmeânh-Chaây, heä truyeän chaâm bieám xoay quanh nhaân vaät Aleâu, nhaân vaät Thoû… Chuùng maõi maõi ñöôïc löu giöõ trong taâm thöùc cuûa nhöõng ngöôøi con Khmer duø ôû baát cöù nôi ñaâu.
1.1. Moät soá ñaëc ñieåm veà vaên hoùa cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä Vaên hoùa laø toång hoøa caùc moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi con ngöôøi, giöõa con ngöôøi vôùi thieân nhieân, moâi tröôøng. Ñoù laø nhöõng giaù trò vaät chaát, tinh thaàn do con ngöôøi saùng taïo ra. Trong phaïm vi tieát naøy, chuùng toâi xin pheùp phaùc qua moät soá neùt ñaïi cöông veà vaên hoùa truyeàn thoáng cuûa toäc ngöôøi Khmer Nam Boä. Ñaàu tieân laø vaên hoùa vaät chaát, nhöõng vieäc aên, ôû, toå chöùc cö truù … Sau ñoù, chuùng toâi seõ giôùi thieäu veà ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn vôùi vai troø ñoäc toân cuûa toân giaùo. Theo chuùng toâi, taát caû nhöõng bieåu hieän naøy taùc ñoäng raát lôùn vaøo söï hình thaønh baûn saéc truyeän daân gian. 1.1.1. Ñaëc ñieåm vaên hoùa vaät chaát cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä Veà söï hình thaønh coäng ñoàng ngöôøi Khmer ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long, theo Nguyeãn Khaéc Caûnh, töø theá kyû X trôû ñi, nhöõng ngöôøi daân Khmer ngheøo ôû Campuchia khi tìm caùch troán chaïy söï boùc loät haø khaéc vaø naïn lao dòch naëng neà cuûa giai caáp phong kieán thuoäc ñeá cheá Angkor ñaõ di cö veà vuøng chaâu thoå soâng Cöûu Long (Taây Nam Boä) [66, tr.218]. Taïi ñaây, hoï chieám cöù nhöõng gioàng caùt lôùn – do bieån ruùt daàn maø noåi leân ñeå sinh soáng. Ñeán cuoái theá kyû XV ñaàu theá kyû XVI ñaõ hình thaønh 3 vuøng daân cö cuûa ngöôøi Khmer ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long: - Vuøng Soùc Traêng – Baïc Lieâu – Caø Mau - Vuøng An Giang – Kieân Giang - Vuøng Traø Vinh – Vónh Long Nhöõng vuøng cö truù vôùi nhöõng gioàng caùt noåi nhö theá ñaõ xuaát hieän trong thaàn thoaïi Nguoàn goác vuõ truï vaø muoân loaøi. Noù phaûn aùnh neùt ñaëc thuø cuûa truyeän thaàn thoaïi veà vieäc giaûi thích thôøi khai thieân laäp ñòa cuûa ngöôøi Khmer vaø löu laïi daáu aán veà khoâng gian sinh toàn cuûa hoï. Ngöôøi Khmer coù taäp quaùn cö truù taäp trung theo moái quan heä doøng hoï vaø gia ñình. Hoï ôû trong nhöõng ngoâi nhaø neàn ñaát maùi laù. Kieåu nhaø naøy coù hai loaïi: loaïi nhoû chæ coù 2 maùi: maùi tröôùc ngaén, maùi sau daøi; loaïi lôùn coù 2 maùi chính, 2 maùi phuï. Vieäc baøi trí trong nhaø theå hieän
roõ tính caùch daân toäc vaø ñaëc ñieåm kinh teá xaõ hoäi cuûa ngöôøi Khmer: nhaø treân coù chöùc naêng tín ngöôõng vaø giao tieáp vôùi beân ngoaøi, nhaø kho chöùa duïng cuï canh taùc, hai beân laø nôi nguû cuûa ñaøn oâng vaø phía sau laø buoàng cuûa phuï nöõ. Veà maët naøy ta thaáy coù nhöõng töông ñoàng vôùi ngöôøi Vieät. Sau naøy, vôùi caùc caáu truùc nhaø hieän ñaïi, vieäc baøi trí vaãn khoâng thay ñoåi nhieàu. Caùch phuïc söùc cuûa toäc ngöôøi naøy mang saéc thaùi cö daân noâng nghieäp vöøa phuø hôïp vôùi phong tuïc, taäp quaùn laâu ñôøi vöøa gaàn vôùi ngöôøi Vieät trong sinh hoaït. Ñaøn oâng maëc quaàn coäc, aùo baø ba ñen (hay ôû traàn) vaø quaàn aâu, aùo sô-mi. Phuï nöõ thì maëc boä baø ba ñen, buùi toùc hay quaán khaên raèn. Ngaøy nay, beân caïnh trang phuïc truyeàn thoáng, nam nöõ thanh nieân coøn maëc aâu phuïc (sô-mi vaø quaàn taây) nhö quaàn aùo cuûa thanh nieân Vieät. Trang phuïc truyeàn thoáng thuaàn tuùy chæ coøn xuaát hieän dòp leã hoäi hay treân saân khaáu Zukeâ vaø ôû nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi nhö aùo sraây (aùo daøi coå truyeàn) maøu ñen maëc vôùi quaàn ñen vaø chieác khaên traéng quaán coå. Saø roâng thaûng hoaëc vaãn thaáy xuaát hieän trong phum soùc. Löông thöïc chính laø gaïo vì moät ñieàu deã hieåu: ngöôøi Khmer laø cö daân noâng nghieäp chuû yeáu troàng luùa nöôùc. Töø gaïo hoï cheá bieán thaønh côm, chaùo, xoâi vaø xay thaønh boät laøm baùnh. Cô caáu böõa aên haèng ngaøy laø côm – rau – caù – teùp – thòt – maém. Trong ñoù khoâng theå khoâng noùi ñeán moùn aên ñaëc tröng daân toäc Khmer laø: maém prahoùc (coøn goïi laø boà hoùc) vaø buùn nöôùc leøo. Maém prahoùc laø loaïi maém ngon maø ngöôøi Khmer raát öa chuoäng, ñöôïc laøm baèng caù linh, teùp vaø côm nguoäi. Taát caû troän vôùi nöôùc muoái vaø ñöôïc neùn chaët trong moät caùi khaïp ñaäy kín ñem phôi naéng töø 3 thaùng trôû leân. Maém naøy caøng giöõ laâu caøng aên ngon. Noù duøng ñeå neâm trong caùc moùn canh, nhaát laø neâm vaøo nöôùc leøo cuûa moùn buùn nöôùc leøo. Vôùi kyõ thuaät laøm raát kheùo tay, ngöôøi Khmer coù theå cheá bieán haøng chuïc loaïi baùnh töø caùc nguyeân lieäu nhö: boät gaïo, boät neáp, ñaäu, ñöôøng, döøa… thaønh baùnh teùt (chrut), baùnh döøa (xoøm), baùnh uù tro (kropong)… Moät moùn cuõng raát quen thuoäc vôùi ngöôøi Khmer, laø coám deïp. Ñoù laø vaät phaåm duøng ñeå cuùng trong leã Thvai Pres khe (leã cuùng traêng), moät trong nhöõng leã hoäi truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Khmer. Ngoaøi muïc ñích vaø yù nghóa laø theå hieän taám loøng bieát ôn cuûa con ngöôøi ñoái vôùi hieän töôïng töï nhieân sau moãi vuï muøa, theo truyeàn thuyeát, leã cuùng traêng
cuûa ñoàng baøo Khmer xuaát phaùt töø caâu truyeän Söï tích hình thoû treân maët traêng, moät söï tích keå veà tieàn kieáp cuûa Ñöùc Phaät Thích Ca. Neáu phöông tieän vaän chuyeån coå truyeàn treân boä cuûa ngöôøi Khmer laø xe boø thì hoï vaän chuyeån treân thuyû baèng xuoàng ba laù, ghe tam baûn. Vaø neáu coám deïp laø moùn khoâng theå thieáu trong leã Ok ombok thì ghe ngo cuõng khoâng theå thieáu trong ngaøy vui naøy. Leã ñua ghe ngo mang maøu saéc Phaät giaùo. Coù caâu chuyeän keå raèng ngaøy xöa caùc vò sö ñi khaát thöïc gaëp möa gioù, nöôùc noåi meânh moâng khoâng veà kòp giôø ngoï, ñoàng baøo trong phum ñua nhau ngaõ caây ñoùng beø ñeå ñöa caùc vò veà vôùi quan nieäm ai laøm vieäc thieän, nhaát laø giuùp caùc vò sö vöôït khoù khaên, seõ thaønh ngöôøi coù phöôùc. Ngöôøi Khmer ôû Nam Boä vôùi ngöôøi Khmer ôû Campuchia laø nhöõng nhoùm toäc ngöôøi coù chung nguoàn goác. Do nhöõng bieán ñoäng lòch söû töø nhieàu theá kyû tröôùc maø vieäc phaân boá ngöôøi Khmer raõi ra töø Campuchia ñeán vuøng Nam Boä nöôùc ta. Ngöôøi Khmer voán thaät thaø, chaát phaùc, coù khieáu thaåm myõ, coù moät quaù trình lòch söû oanh lieät keùo daøi töø thôøi vaên hoùa OÙc Eo ñeán thôøi ñaïi Angkor … Hoï say meâ ca muùa nhaïc, ñaëc bieät laø kòch muùa coå ñieån. Hoï coù tieáng noùi chung laø tieáng Khmer nhöng do soáng taùch bieät laâu daøi vôùi ngöôøi Khmer ñoàng toäc ôû Campuchia vaø quaù trình coäng cö laâu ñôøi vôùi ngöôøi Vieät neân ngöôøi Khmer Nam Boä, coøn goïi laø Khmer Krom hay Khmer Döôùi (ñeå phaân bieät vôùi Khmer Kandal hay Khmer Giöõa laø ngöôøi Khmer ôû Campuchia) coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng vaø trong taâm lyù caûm nhaän coù neùt khaùc bieät vôùi ngöôøi Khmer Campuchia. 1.1.2. Ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä 1.1.2.1. Phong tuïc, taäp quaùn Hình thaùi cö truù cuûa ngöôøi Khmer ôû Nam Boä laø phum, soùc. Ñaây chính laø moät toå chöùc xaõ hoäi truyeàn thoáng cuûa hoï ôû vuøng noâng thoân maø Nguyeãn Khaéc Caûnh trong coâng trình nghieân cöùu Phum Soùc Khmer ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long [2] ñaõ trình baøy raát roõ. Töø toå chöùc coäng cö truyeàn thoáng naøy, ta coù theå hieåu theâm caùc quan heä huyeát thoáng, hoân nhaân, gia ñình, cô sôû kinh teá vaø söï phaân hoùa xaõ hoäi, caùc nghi leã sinh hoaït coäng ñoàng cuûa cö daân Khmer.
Trong phaïm vi ñeà taøi, chuùng toâi xin noùi moät caùch ngaén goïn veà hình thöùc coâng xaõ noâng thoân (mang daáu veát coâng xaõ gia toäc) naøy nhö sau: ñoù laø nhöõng ñôn vò cö truù vaø xaõ hoäi töï quaûn truyeàn thoáng baùm saùt theo moät khu ñaát troàng troït nhaát ñònh, chuùng khoâng phaûi laø nhöõng ñôn (6) vò haønh chính. Ñöùng ñaàu phum laø Meâphum . Nhaân vaät quan troïng, ñöôïc ngöôøi daân coâng nhaän vaø kính troïng trong phum laø A-Cha, ngöôøi trôû veà nhaø sau khi tu laâu naêm ôû chuøa, raát thaïo kinh keä, am hieåu caùc nghi thöùc thôø cuùng. Hoï laøm trung gian giöõa tín ñoà vaø thaàn thaùnh, giöõa sö saõi vaø daân cö trong khu vöïc. Giuùp ñôõ nhau laø taäp quaùn cuûa ngöôøi Khmer qua nhöõng coâng vieäc nhö: laøm nhaø, caøy caáy, gaët haùi, cöôùi xin, tang leã … Hoï theå hieän söï meán khaùch, duø thaân hay sô, vôùi caùch ñoái ñaõi töû teá, chu ñaùo. Phong tuïc toát ñeïp, maø ngaøy nay coøn löu ôû vaøi nôi, laø vieäc döïng moät ngoâi nhaø khaùch ôû bìa laøng ñeå khaùch lôõ ñöôøng coù choã truù qua ñeâm vaø caùc nhaø ngöôøi Khmer ôû ven ñöôøng caùi thöôøng ñaët moät thuøng nöôùc ñeå ngöôøi qua laïi uoáng khi khaùt. Caùch chaøo hoûi cuõng raát ñaëc thuø, gioáng ngöôøi Thaùi vaø ngöôøi Laøo, ngöôøi Khmer ít khi baét tay maø chaép hai tay tröôù(6) c Meâ ngöïcoùc nghóa laø meï ñeå chaø o., tröôû Troângng raát lòch söï vaø chaân tình! Quan heä xaõ hoäi thì theá, coøn trong gia ñình? Moät gia ñình thöôøng coù boá meï vaø con chöa ñeán tuoåi thaønh hoân. Con trai hay con gaùi ñeàu ñöôïc quyù nhö nhau, khoâng coù tình traïng troïng nam khinh nöõ cho neân phaân coâng lao ñoäng cuõng bình ñaúng giöõa hai vôï choàng nhö gaët luùa, caáy luùa, doïn deïp, laáy nöôùc... Ñoái vôùi daân toäc Khmer, caùc leã hoäi vaø phong tuïc taäp quaùn thöôøng gaén keát vaøo nhau, gaén vôùi sinh hoaït haøng ngaøy, vôùi tín ngöôõng daân gian, vôùi nghi thöùc cuûa Baø la moân giaùo vaø cuûa Phaät giaùo Tieåu thöøa. Chuùng toâi coù theå lieät keâ ra ñaây moät soá leã hoäi truyeàn thoáng cuûa ñoàng baøo Khmer Nam Boä: Bund Choâl Chhnam thmaây (Leã Vaøo naêm môùi), Bund Sen ñoân ta (Leã Cuùng oâng baø), Bund Thvai praê khe (Leã Cuùng traêng), Bund Kom San Sroùc (Leã Caàu an), Pithi A pea pi pea (Leã cöôùi), Bund Sop (Leã tang)…Phaàn lôùn nghi thöùc toân giaùo trong caùc leã hoäi ñaõ ñöôïc daân toäc hoùa. Goïi laø “daân toäc hoùa”, bôûi vì ngoaøi yeáu toá tín ngöôõng daân gian, caùc leã hoäi coøn theå hieän saéc thaùi daân toäc, söï gaén boù vôùi cuoäc soáng, saûn xuaát, sinh hoaït gia ñình vaø
coäng ñoàng. Thí duï nhö leã Vaøo naêm môùi (Teát cuûa ngöôøi Khmer) ñöôïc cöû haønh ôû chuøa trong 3 ngaøy. Ngaøy thöù nhaát coù leã röôùc Maha Saâng Kran (7) vôùi vieäc moïi ngöôøi ñi voøng quanh chính ñieän 3 voøng laø theo moät huyeàn thoaïi Phaät giaùo Thoâmabal vaø Kabil Maha Prum (coøn goïi laø Thaàn boán maët). Vaøo ngaøy thöù nhì, sau leã daâng côm cho sö saõi, tín ñoà theo höôùng daãn cuûa Acha ñaõ ñaép nhöõng nuùi caùt chung quanh ñeàn thôø Phaät. Taäp tuïc naøy cuõng theo moät söï tích ñaõ laâu ñôøi vaø ñoàng baøo Khmer vaãn giöõ cho ñeán ngaøy nay. Leã taém töôïng Phaät, taém cho sö saõi cao nieân vaø oâng baø cha meï roài ñoïc kinh caàu sieâu cho ngöôøi ñaõ cheát … dieãn ra vaøo ngaøy thöù ba. Yeáu toá “daân toäc hoùa” roõ neùt hôn qua hai leã cuûa toân giaùo laø: Bund Kathanh (Leã Daâng y caø sa), Bund Bon chooás Seima (Leã keát giôùi). Leã Daâng y caø sa xuaát phaùt töø truyeàn thuyeát Phaät giaùo: Ñöùc Phaät quy ñònh cho caùc tín ñoà Phaät töû laøm leã Daâng y caø sa cho caùc vò sö ñuû tö caùch laø giöõ ñuùng luaät nhaäp haï vaø coù boä y caø sa quaù cuõ, raùch röôùi. Trong thôøi gian leã, ôû caùc chuøa coøn toå chöùc caùc troø chôi daân gian, caùc ñieäu muùa, caùc ñoaøn Zukeâ, Roâbaêm dieãn ñeå phuïc vuï, taïo sinh khí vui veû vaø khi caàn huy ñoäng tieàn ñeå xaây döïng moät coâng trình naøo ngöôøi ta toå chöùc Leã Daâng boâng (nhöõng caây boâng coù gaén tieàn do baø con trong phum soùc ñoùng goùp). Leã hoäi cuûa ñoàng baøo Khmer coøn nhaèm goùp phaàn giaùo duïc cho con ngöôøi höôùng thieän, hieáu thaûo trong gia ñình, ñoaøn keát trong phum soùc vaø trong xaõ hoäi, vui veû trong cuoäc soáng. Vieäc giöõ gìn, baûo toàn nhöõng leã hoäi truyeàn thoáng phuø hôïp vôùi nhaän thöùc khoa hoïc cuûa thôøi ñaïi giuùp hoï maïnh daïn xoùa boû nhöõng nghi thöùc laïc haäu, toán keùm. Leã cöôùi vaø leã tang cuûa ngöôøi Khmer cuõng coù nhieàu neùt raát ñaëc thuø. Sau tang leã taïi nhaø, ngöôøi cheát ñöôïc ñem ñeán chuøa thieâu xaùc thaønh tro vaø ñeå tro vaøo loï saønh, ñaët ôû ngay trong nhöõng thaùp ôû quanh chuøa, goïi laø Stupa. Leã cöôùi thì phöùc taïp hôn, keùo daøi ñeán 3 ngaøy. AÂm nhaïc ñöôïc coi laø moät nghi thöùc baét buoäc cuûa ñaùm cöôùi vôùi khoaûng 130 baøi nhaïc cöôùi. Chi tieát: vaøo buoåi chieàu ngaøy thöù 3, khi coâ daâu vaøo phoøng rieâng cuûa mình, chuù reå caàm daûi khaên quaøng cuûa vôï ñi ñaèng sau cuõng gaén lieàn vôùi truyeàn thuyeát: vua Preah Thoâng (AÁn Ñoä) yeâu coâng chuùa Neak (Khmer), con cuûa raén thaàn Na-ga. Coâng chuùa muoán ñöa Preah Thoâng
giôùi thieäu vôùi vua cha, Preah Thoâng phaûi baùm vaøo daûi khaên cuûa coâng chuùa ñeå xuoáng ñöôïc döôùi loøng ñaát. Baûn nhaïc cöôùi Preah Thoâng coù maët cuõng töø tuïc leä naøy. Toå chöùc xaõ hoäi cuûa ngöôøi Khmer laø moät toå chöùc xaõ hoäi Phaät giaùo. “Theo tuïc leä baát cöù ngöôøi con trai naøo cuõng phaûi vaøo chuøa tu moät thôøi gian, ít nhaát laø moät thaùng, hoaëc tu ñeán suoát ñôøi. Vieäc tu hoïc ôû chuøa gioûi hay dôû, laâu hay mau coù quan heä ñeán phaåm giaù vaø ñòa vò xaõ hoäi cuûa ngöôøi aáy. Ngöôøi khoâng vaøo chuøa seõ bò moïi ngöôøi khinh thöôøng; ngöôïc laïi, ngöôøi tu laâu thì ñöôïc troïng voïng, kính neå” (8). Vieäc ñi tu laø moät taäp tuïc, moät saéc thaùi vaên hoùa laâu ñôøi. Tröôùc heát, tu laø ñeå traû ôn sinh thaønh nuoâi döôõng cuûa cha meï, sau laø ñeå haáp thuï kinh saùch Phaät giaùo, vaên chöông, ngoân ngöõ, vaên hoùa, phong tuïc cuûa daân toäc. Tu cuõng laø moät ñieàu kieän ñeå chaøng trai loït vaøo maét xanh cuûa moät coâ gaùi Khmer! Thöû töôûng töôïng xem: qua haøng döøa vaø vöôøn caây xanh möôït, nhoâ leân moät noùc chuøa thaùp maøu saéc röïc rôõ vaø kieán truùc thanh thoaùt. “Kon-leânh-na-mean Khmer, Kon-leânh-nöng- mean-Wuat” (Nôi naøo coù ngöôøi Khmer, nôi ñoù coù chuøa). Ngöôøi Khmer xem ngoâi chuøa laø nôi thieâng lieâng nhaát vaø daønh phaàn lôùn cuûa caûi cuùng vaøo vieäc xaây döïng vaø truøng tu ngoâi chuøa nôi hoï sinh soáng. Ngoâi chuøa voán trôû thaønh trung taâm giaùo duïc cuûa taát caû coäng ñoàng Khmer ôû caùc phum, soùc. Moät hieän töôïng raát phoå bieán laø nhaø cöûa cuûa nhieàu gia ñình ôû caùc phum, soùc Khmer tuy vaãn coøn ñôn sô, taïm bôï nhöng ôû giöõa laïi moïc leân moät ngoâi chuøa khang trang, loäng laãy. Chaùnh ñieän ñeå thôø Phaät vaø tieán haønh caùc nghi leã toân giaùo. Xung quanh chuøa laø saân ñeå toå chöùc leã hoäi, vaên ngheä, theå thao, coù hoäi tröôøng ñeå hoäi hoïp, tònh xaù, thö vieän, tröôøng hoïc. Taát caû cho thaáy veà maët caáu truùc, boá trí, toå chöùc, chuøa Khmer laø moät toång theå haøi hoøa phuø hôïp vôùi sinh hoaït caû ñaïo vaø ñôøi. Coù raát nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà vai troø cuûa Phaät giaùo Tieåu thöøa ñoái vôùi ngöôøi Khmer, trong phaïm vi ñeà taøi naøy, chuùng toâi muoán nhaán maïnh raèng: ngoâi chuøa chi phoái maïnh meõ ñôøi soáng cuûa nhaân daân vaø taïo neân nhöõng ñöôøng neùt cô baûn trong neàn vaên hoùa cuûa ngöôøi Khmer. Theo ñaïo Phaät, ngöôøi Khmer chæ cuùng baùi ôû chuøa. Ngaøy gioã, ngaøy Teát hoï ñeàu ñeán chuøa cuùng. Cuùng ôû nhaø thì hoï coù moät baøn thôø nhoû vôùi maùi che ñaët treân moät caây coät ôû saân (8) Huyønh Ngoïc Traûng, Tìm hieåu noäi dung giaùo duïc cuûa nhaø chuøa Khmer ôû ñoàng baèng soâng Cöûu Long
tröôùc nhaø. Ñoù laø baøn thôø neakta (thoå thaàn), vò thaàn giöõ ñaát coù nhieäm vuï troâng nom söùc khoeû vaø haïnh phuùc cho gia chuû. Thôø Neakta laø tín ngöôõng thôø ñaù maø bieåu töôïng ñeå thôø laø nhöõng vieân ñaù hoa cöông ñöôïc ñaët trang troïng giöõa beä thôø. Toùm laïi, noùi ñeán vaên hoùa ngöôøi Khmer laø noùi ñeán ngoâi chuøa. Phum, soùc cuõng chính laø ñôn vò cö daân cuûa chuøa. Ngoâi chuøa laøm troïn 2 chöùc naêng: ñaïo vaø ñôøi, taâm linh vaø traàn theá trong ñôøi soáng cuûa ngöôøi Khmer. 1.1.2.2. Ngoân ngöõ – vaên hoïc Tieáng Khmer laø tieáng noùi phoå thoâng cuûa ngöôøi Khmer, duø laø Khmer ñoàng hoùa hay Khmer Thöôïng. Noù ñöôïc duøng roäng raõi trong ngöõ heä Moân – Khmer vaø coù quan heä nguoàn goác vôùi nhieàu ngoân ngöõ khaùc nhö tieáng Vieät, tieáng Chaøm, tieáng Mieán, tieáng AÁn Ñoä... Chöõ vieát Khmer ra ñôøi raát sôùm, töø theá kyû XII. Nhöõng bia kyù coøn laïi cho thaáy roõ ñieàu ñoù. Tôùi nay, heä thoáng chöõ vieát Khmer ñaõ caûi tieán daàn daàn, caû veà hình daùng laãn qui taéc chính taû theå hieän roõ trình ñoä vaên minh laâu ñôøi, coù vai troø to lôùn ñoái vôùi söï phaùt trieån vaên hoùa Khmer, ñöôïc nhaân daân gìn giöõ qua nhieàu thaêng traàm cuûa lòch söû toäc ngöôøi. Trong ngoân ngöõ Khmer, coù nhöõng töø baûn ñòa vaø nhöõng töø vay möôïn cuûa tieáng Sancrit vaø Pali (9). Tieáng Khmer coù nhöõng töø gaàn gioáng tieáng Vieät nhö: coân (con), chau (chaùu), meâ (meï), chông (chaân), ñay (tay), ao (aùo)… Hieän töôïng naøy coù theå do quaù trình giao löu vôùi ngöôøi Vieät neân bò Vieät hoùa chaêng? Ngoaøi ra, nhôø coù chöõ vieát, di saûn vaên hoïc laâu ñôøi cuûa ngöôøi Khmer (chuû yeáu laø Kinh Phaät, truyeän coå tích) ñöôïc löu giöõ baèng caùch vieát treân bia ñaù, treân da nai, treân laù thoát noát vaø treân giaáy suùc. Noù ñaõ laøm neân nieàm töï haøo daân toäc cho ngöôøi Khmer. Töø nhöõng ñaëc ñieåm treân, coù theå thaáy vaên hoùa Khmer laéng laïi trong hình thaùi vaên hoïc khaù ñaäm neùt. Vaên hoïc vieát Khmer khoâng nhieàu nhöng vaên hoïc truyeàn mieäng raát ña daïng. Trong vaên hoïc daân gian Khmer, truyeän coå phong phuù vaø haáp daãn voâ cuøng. Noäi dung cuûa truyeän daân gian Khmer ví nhö moät böùc tranh khaù sinh ñoäng, minh hoïa cuoäc soáng lao ñoäng vaø sinh hoaït tinh thaàn cuûa nhaân daân, maët khaùc noù laø taám göông phaûn aùnh khaù trung thöïc nhöõng (9): Sancrit vaø Pali laø nhöõng daïng chöõ coå vuøng Nam AÁn.
maâu thuaãn giai caáp, nhöõng quan heä xaõ hoäi cuûa daân toäc Khmer. Ñoàng thôøi noù cuõng laø tieáng noùi cuûa tình yeâu nam nöõ trong saùng, tình ngöôøi moäc maïc, chaân thaät, ñeïp ñeõ cuûa nhaân daân. Söï toàn taïi cuûa truyeän daân gian Khmer cuõng mang nhöõng tính chaát chung nhö caùc neàn vaên hoïc daân gian cuûa caùc daân toäc khaùc. Ñoù laø söï löu truyeàn baèng mieäng trong quaàn chuùng maø chuû yeáu laø caùc Acha, Meâphum, ngöôøi giaø, sö saõi … Maët khaùc, nguoàn truyeän coøn ñöôïc löu truyeàn döôùi hình thöùc laø nhöõng Phaät thoaïi cuûa caùc nghi leã, tín ngöôõng. Moät ñieàu ñaùng chuù yù laø kho truyeän ñöôïc ghi cheùp laïi baèng chöõ Khmer treân laù thoát noát. Nhöõng thö tòch naøy thöôøng ñöôïc löu giöõ ôû caùc chuøa chieàn Khmer. Chính nhôø nhöõng hình thöùc löu truyeàn aáy maø truyeän daân gian Khmer cho ñeán ngaøy nay vaãn coøn phong phuù. Ngoaøi söï phong phuù veà noäi dung, noù coøn raát ña daïng veà caùc theå loaïi. Maûng töï söï daân gian naøy cuûa daân toäc Khmer bao goàm ñaày ñuû caùc theå loaïi truyeän: thaàn thoaïi, truyeàn thuyeát, coå tích, truyeän nguï ngoân vaø truyeän cöôøi. Nhö caùc daân toäc khaùc, moãi khuùc soâng, ngoïn nuùi, moãi hieän töôïng thieân nhieân hay söï vaät ñeàu coù söï tích (Baõi Xaøu; Möa-Gioù-Maët trôøi-Maët traêng, Ao Baø Om, …). Ñaëc bieät, truyeän veà quan toøa Thoû cuûa ngöôøi Khmer raát noåi tieáng. Thoû trôû thaønh moät quan toøa thoâng minh, saùng suoát, xöû kieän cho caû ngöôøi, beânh vöïc keû yeáu, choáng laïi keû maïnh nhö hoå, caù saáu. Ñöôïc bieát, ôû Campuchia, daáu hieäu cuûa caùc toøa aùn ngaøy xöa ñeàu duøng bieåu töôïng con thoû. Ngöôøi ta nhaän thaáy ngöôøi Khmer coù moät caùi “gu” töï nhieân, mang daáu aán roõ raøng, bay böôùm trong thô ca vaø nhöõng cuoäc ñoái thoaïi phoùng taùc raát nhaïy beùn, taøi tình. Khoâng nhöõng theá, hoï coøn thöøa höôûng tính haøi höôùc, chaâm bieám saâu cay cuûa Thmeânh Chaây (töông töï nhaân vaät Traïng Quyønh cuûa Vieät Nam vaø Xieâng Mieâng cuûa Laøo). Nhöõng maåu chuyeän veà Thmeânh Chaây raát nhieàu, moãi thôøi laïi theâm thaét vaøi chi tieát laøm cho nhaân vaät naøy soáng maõi trong truyeän keå daân gian Khmer vaø döôøng nhö cuõng goùp phaàn taïo neân tính caùch Khmer ñaäm neùt . 1.1.2.3. Caùc loaïi hình ngheä thuaät daân gian khaùc Nhôø lòch söû giao löu vaø tieáp bieán vôùi vaên hoùa AÁn Ñoä, Chaêm Baø la moân, Vieät, Hoa … vôùi boái caûnh töông ñoàng Phaät giaùo Tieåu thöøa Ñoâng Nam AÙ, kho taøng vaên hoùa daân gian cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä raát phong phuù vaø ñaëc saéc, bao chöùa nhieàu neùt rieâng. Ngoaøi nhöõng
truyeän keå, phong tuïc taäp quaùn coøn phaûi keå ñeán nhöõng ñieäu muùa Zukeâ, saân khaáu Roâbam, nhöõng laøn ñieäu daân ca daân vuõ, nhöõng nhaïc cuï ñieån hình (nhö: daøn nhaïc Paân-pieät, Mô-ho-ri, ñieäu haùt A-giay, ñieäu muùa Apsara, Rom-voâng…). Ñeán caùc ngoâi chuøa Khmer ta môùi thaáy heát söï hoaøn chænh vaø tinh vi cuûa ngheä thuaät taïo hình maø tieâu bieåu laø thaùp Bayyon – treân ñænh laø töôïng Phaät 4 maët, moãi maët coù moät nuï cöôøi khaùc nhau – ñöôïc caùc nhaø Ñoâng phöông hoïc ngöôøi Phaùp goïi laø nuï cöôøi Bayyon. Noù theå hieän keát quaû lao ñoäng saùng taïo cuûa nhöõng trí tueä coù oùc thaåm myõ cao, taøi tình. 1.2. Söï hoøa ñoàng cuûa saéc thaùi vaên hoùa Khmer vôùi caùc neàn vaên hoùa khaùc Daân toäc Khmer, vôùi nhöõng khía caïnh vaên hoùa ñoäc ñaùo, ñaõ laøm neân moät kieåu vaên hoùa toäc ngöôøi tieâu bieåu. Trong phaïm vi luaän vaên naøy, chuùng toâi ñeà caäp ñeán moät trong nhöõng vaán ñeà coù lieân quan ñeán vaên hoùa toäc ngöôøi Khmer – vaán ñeà giao löu vaên hoùa. Bôûi vì giao löu vaên hoùa coù theå xaûy ra trong moät khu vöïc roäng lôùn giöõa caùc quoác gia, caùc chuûng toäc… neân ôû ñaây chuùng toâi baøn ñeán söï vay möôïn, giao thoa cuûa vaên hoùa Khmer Nam Boä vôùi vaên hoùa AÁn Ñoä, noùi caùch khaùc, laø söï hieän dieän cuûa vaên hoùa AÁn Ñoä, qua ngöôøi Khmer, ôû Nam Boä. Tö lieäu khaûo coå – lòch söû cho thaáy ngay töø ñaàu Coâng nguyeân, vaên hoùa AÁn Ñoä ñaõ xaâm nhaäp vaøo vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long thoâng qua Baø la moân giaùo vaø Phaät giaùo. Nhôø söï saøng loïc cuûa tính caùch Khmer, noù khoâng chieám lónh maø coøn bò baûn ñòa hoùa maø truyeàn thuyeát noùi veà cuoäc hoân nhaân giöõa vöông coâng AÁn Ñoä Preah Thoâng vaø coâng chuùa raén Khmer Neang Neak laø daãn chöùng(10). Ñoù laø truyeàn thuyeát khôûi nguyeân cho neàn vaên hoùa Khmer hieän nay . Phaät giaùo Tieåu thöøa ñaõ thay theá Baø la moân giaùo – vôùi theá giôùi quan phöùc taïp vaø heä thoáng ñaúng caáp chaët cheõ – nhôø söï gaàn guõi, deã caûm thoâng, chaáp nhaän dung hoøa vôùi nhöõng yeáu toá vaên hoùa baûn ñòa vaø taäp quaùn ñòa phöông (nhö söï hieän dieän cuûa laù phöôùn caù saáu – taøn dö cuûa Toâtem giaùo-hay mieáu Neakta Watt… trong chuøa). Ñaïo Phaät Tieåu thöøa ñaõ khaùc xa vôùi ñaïo Phaät chính thoáng ôû AÁn Ñoä vaø thaønh toân giaùo chuû ñaïo cuûa ngöôøi Khmer Nam Boä töø theá kyû XIII.
ÔÛ moät möùc ñoä heïp hôn, giao löu vaên hoùa cuõng coù theå xaûy ra ôû nhöõng vuøng trong moät quoác gia nhaát laø khi coù nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh. Ñoái vôùi vieäc giao löu vaên hoùa cuûa toäc ngöôøi Khmer ôû Nam Boä, chuùng toâi ñeà caäp ñeán moâi tröôøng hay khung caûnh ñòa lyù nôi ngöôøi Khmer cö truù laø vuøng ñoàng baèng soâng Cöûu Long vaø xem ñaây laø ñieàu kieän quan troïng taùc ñoäng moät caùch saâu saéc ñeán quaù trình giao löu vaên hoùa toäc ngöôøi. Ñaàu tieân laø söï giao löu veà sinh hoaït kinh teá vaø vaên hoùa vaät chaát. Vôùi hình thaùi kinh teá noâng nghieäp luùa nöôùc, ngöôøi Khmer tìm ra haøng traêm gioáng luùa coå truyeàn chòu pheøn maën coøn ngöôøi Vieät thì ñaøo keânh, xeû möông, thaùo caïn ñaàm laày, ngöôøi Hoa buoân baùn, trao ñoåi, laøm ngheà thuû coâng vaø ngöôøi Chaêm thì deät luïa, deät vaûi… Cheäc baùn ñaäu huõ cuøng töông Con Meân baùn reá, baùn ñöôøng caø om (Veø Thaát Sôn) Söï giao löu coøn ñi vaøo phong tuïc taäp quaùn vaø vaên hoùa tinh thaàn cuûa caùc toäc ngöôøi nhö loaïi hình nhaø saøn, taäp tuïc mai taùng, vieäc aên 2 caùi Teát lôùn (Teát Nguyeân Ñaùn vaø Teát Choâl Chnam Thmaây) cuûa 3 toäc ngöôøi… Quan troïng nhaát laø hieän töôïng song ngöõ vaø tam ngöõ trong cö daân Nam Boä. Ngöôøi Khmer, Hoa, Vieät nghe – noùi ñöôïc tieáng cuûa nhau vaø chuyeån töø ngoân ngöõ naøy sang ngoân ngöõ kia moät caùch töï nhieân. Lì xì, theøo leøo, taøi coâng… (tieáng Hoa), caø raøn, caø roøn, xaø quaàng, mình eân… (tieáng Khmer) ñaõ laø lôøi aên tieáng noùi haøng ngaøy cuûa ngöôøi Vieät. Ñieàu ñoù theå hieän moái giao hoøa, quan nieäm laøm giaøu cho voán töø cuûa mình qua caùch vay möôïn voán töø cuûa daân toäc anh em. Söï giao löu veà toân giaùo tín ngöôõng giöõa caùc toäc ngöôøi cuõng raát roõ neùt. Ngöôøi Khmer khoâng chæ thôø cuùng oâng baø ôû chuøa nhö tröôùc ñaây maø cuõng nhö ngöôøi Vieät, ngöôøi Hoa, hoï laäp baøn thôø ôû nhaø. Baøn thôø Phaät ñöôïc ngöôøi Khmer ñaët ngay giöõa nhaø theo loái ngöôøi Hoa chöù khoâng nhaát thieát quay veà höôùng maët trôøi moïc nhö xöa kia. Hoï coù tín ngöôõng Arak cuõng nhö ngöôøi Vieät coù tuïc cuùng thaày phaùp, ngöôøi Hoa coù tuïc thôø Baø meï Sanh… Ta vaãn thöôøng thaáy (10): Preah Thoâng – Neang Neak ñöôïc xem laø truyeàn thuyeát laäp quoác cuûa daân toäc Khmer