Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Cái mới trong quan niệm của Nguyễn Du về người anh hùng – Khảo sát qua hình tượng nhân vật Từ Hải

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

Thêm vào BST

Báo xấu

60
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nghiên cứu làm rõ cách nhìn mới của Nguyễn Du về người anh hùng qua việc khảo sát hình tượng nhân vật Từ Hải, đồng thời làm rõ hình ảnh người anh hùng lý tưởng và người anh hùng đã thế tục hóa. Mời các bạn tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Cái mới trong quan niệm của Nguyễn Du về người anh hùng – Khảo sát qua hình tượng nhân vật Từ Hải

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ===================== NGUYỄN THỊ THANH CÁI MỚI TRONG QUAN NIỆM CỦA NGUYỄN DU VỀ NGƢỜI ANH HÙNG (KHẢO SÁT QUA HÌNH TƢỢNG NHÂN VẬT TỪ HẢI) LUẬN VĂN THẠC SỸ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Hà Nội, 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ===================== NGUYỄN THỊ THANH CÁI MỚI TRONG QUAN NIỆM CỦA NGUYỄN DU VỀ NGƢỜI ANH HÙNG (KHẢO SÁT QUA HÌNH TƢỢNG NHÂN VẬT TỪ HẢI) Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 01 21 LUẬN VĂN THẠC SỸ Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Trần Nho Thìn Hà Nội, 2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi là Nguyễn Thị Thanh, học viên cao học lớp QH K 2012 – 2015, Khoa Văn học, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội xin cam đoan luận văn này là công trình nghiên cứu cá nhân dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS. TS. Trần Nho Thìn, hiện là giảng viên khoa Văn học, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội. Luận văn là sự trung thực, không sao chép ở bất cứ công trình nào khác, do đó, tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm trước cam kết cá nhân. Hà Nội, tháng 12 năm 2015 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học Học viên cao học PGS.TS Trần Nho Thìn Nguyễn Thị Thanh
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình hoàn thành luận văn này, người viết đã nhận được sự giúp đỡ của các thầy cô giáo thuộc Khoa văn học, Trường đại học Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội và các Viện nghiên cứu khác, đặc biệt là thầy hướng dẫn của tôi. Vì vậy, tôi đặc biệt muốn gửi lời cảm ơn tới thầy hướng dẫn, PGS. TS Trần Nho Thìn, giảng viên khoa Văn học, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội cũng những người đã giúp đỡ cho tôi trong quá trình hoàn thiện luận văn. Cuối cùng, tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thầy cô trong thư viện Trường Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn, Thư viện Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Thư viện Viện Khoa học xã hội và các đồng nghiệp đã giúp tôi trong quá trình sưu tầm tài liệu, hoàn thành bản luận văn này. Hà Nội, tháng 12 năm 2015 Nguyễn Thị Thanh
MỤC LỤC MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 1. Tính cấp thiết của đề tài ................................................................................ 1 2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài .................................................... 2 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn. ............................................. 8 4. Đối tượng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu .............................................. 9 5. Cơ sở lí luận, thực tiễn và phương pháp nghiên cứu .................................... 9 6. Cấu trúc luận văn ........................................................................................ 10 CHƢƠNG 1: TỪ HẢI TRONG HỆ THỐNG NHÂN VẬT CỦA TRUYỆN KIỀU ............................................................................................................... 11 1.1. Về nhân vật Từ Hải trong Truyện Kiều................................................ 11 1.1.1. So sánh Từ Hải của Kim Vân Kiều truyện và Truyện Kiều .................. 11 1.1.2. Vị trí của nhân vật Từ Hải trong Truyện Kiều ...................................... 14 1.2. Quan niệm về ngƣời anh hùng trong văn học phƣơng Đông............. 22 1.2.1. Quan niệm về người anh hùng trung nghĩa........................................... 22 1.2.2. Quan niệm về người anh hùng thời loạn ............................................... 24 1.2.3. Đặc điểm giống nhau của các mẫu anh hùng........................................ 25 Tiểu kết chƣơng 1 .......................................................................................... 31 CHƢƠNG 2: TÍNH PHONG PHÚ, PHỨC TẠP, ĐA CHIỀU CỦA NHÂN VẬT TỪ HẢI .................................................................................... 32 2.1. Từ Hải ngƣời anh hùng thời loạn ......................................................... 32 2.2. Từ Hải và những biểu hiện của ngƣời anh hùng theo quan niệm truyền thống ................................................................................................... 35 2.3. Những biểu hiện phá cách, lệch chuẩn của ngƣời anh hùng Từ Hải...... 46 2.3.1. Trân trọng Thúy Kiều dẫu cho nàng là kỹ nữ thanh lâu - cái nhìn của chàng vượt qua định kiến của nhà nho về trinh tiết ........................................ 46 2.3.2. Chất lãng mạn, đa tình của Từ Hải ....................................................... 48 2.3.3. Trân trọng hạnh phúc ân ái với Thúy Kiều. .......................................... 53
Tiểu kết chƣơng 2 .......................................................................................... 59 CHƢƠNG 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT TỪ HẢI ......... 61 3.1. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình nhân vật Từ Hải ................................ 61 3.2. Ngôn ngữ của nhân vật Từ Hải............................................................. 69 3.3. Nghệ thuật miêu tả tâm lý, hành động nhân vật Từ Hải ................... 72 3.4. Không gian hoạt động của Từ Hải trong Truyện Kiều ...................... 75 3.5. Cái nhìn nhiều chiều về nhân vật Từ Hải ............................................ 78 Tiểu kết chƣơng 3 .......................................................................................... 81 KẾT LUẬN .................................................................................................... 83 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................ 85
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Song hành với các công trình nghiên cứu về tác giả Nguyễn Du thì nghiên cứu tác phẩm Truyện Kiều cũng được xem là trong những tiêu chí quan trọng để đánh giá sự nghiệp văn học của ông. Ở tác phẩm này, nhiều nhân vật đã đi vào thơ ca, đời sống thường nhật của người dân Việt Nam và Từ Hải là một nhân vật trong số đó. Về nghiên cứu nhân vật Từ Hải, phải nhấn mạnh ngay là giới nghiên cứu xưa nay phân tích nhân vật Từ Hải thường là từ góc độ xã hội học, quan tâm đấu tranh giai cấp, chống chế độ phong kiến bất công. Hoài Thanh có lẽ là người đầu tiên đưa ra cách nhìn về Từ Hải như người anh hùng chống lại chế độ phong kiến trong cuốn Quyền sống của con người trong Truyện Kiều của Nguyễn Du. Một người anh hùng tất nhiên có sức mạnh, có tài năng, có tư tưởng nghĩa hiệp, hành hiệp cứu đời, chống lại bất công nên được gọi là anh hùng. Nhưng người anh hùng đó còn là một người đàn ông nên chất đàn ông, nam tính, còn thể hiện qua các mối quan hệ với phụ nữ. Chính mối quan hệ, tình yêu với Thúy Kiều là phần đặc sắc của nhân vật Từ Hải, làm nên cái mới của Nguyễn Du. Vì vậy, bên cạnh việc phân tích nhân vật Từ Hải từ góc độ xã hội học, chúng tôi quan niệm rằng không thể không phân tích nhân vật này từ góc độ văn hóa ứng xử giới, để làm nổi bật nên cái mới của Nguyễn Du trong quan niệm về người anh hùng so với cách nhìn truyền thống đã trở thành khuôn mẫu trong các tác phẩm khác. Đề tài luận văn Cái mới trong quan niệm của Nguyễn Du về người anh hùng – Khảo sát qua hình tượng nhân vật Từ Hải sẽ là lời giải đáp cho vấn đề trên. 1
2. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Ngay từ khi Truyện Kiều ra đời, tác phẩm đã có sức thu hút lớn đối với người đọc. Nhân vật Từ Hải do tính hấp dẫn của hình tượng cũng luôn được các nhà nghiên cứu để mắt tới. Tình hình nghiên cứu Từ Hải từ đầu thế kỉ đến năm 1986 Từ Hải là một trong những nhân vật mà Nguyễn Du yêu thích nhất trong tiểu thuyết Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân. Từ nhân vật lịch sử có thật ở triều Minh cho đến văn chương Trung Quốc đời sau, Từ Hải đã dần dần hiện lên với hình ảnh ngày càng hoàn thiện, chiếm được thiện cảm hơn. Đặc biệt khi đến với Truyện Kiều của Nguyễn Du, Từ Hải đã trở thành một hình tượng văn học có sức hấp dẫn lớn đối với giới nghiên cứu. Do tính cách khá phức tạp và vị trí quan trọng của nhân vật trong truyện nên giới nghiên cứu đã có những cái nhìn đa chiều, khác nhau, thậm chí có cả ý kiến đối nghịch hoàn toàn về Từ Hải. Đặc biệt trong giới nghiên cứu văn học, người cho Từ Hải là giặc, kẻ lại cho là bậc anh hùng phi thường, có người lại đánh giá rằng ở trong nhân vật này tiềm ẩn đầy đủ cả hai yếu tố trên. Do đó, để hiểu rõ hơn về đánh giá của các nhà nghiên cứu đối với Từ Hải, tác giả luận văn đã tiến hành khảo sát nhỏ, bắt đầu từ bước đường của nhân vật trong lịch sử triều Minh sang văn học, đến Truyện Kiều và ở các nghiên cứu hiện nay. Thông qua khảo sát này, phần nào chúng ta sẽ có được cách nhìn toàn diện, đánh giá khoa học hơn về nhân vật Từ Hải. Nhìn nhận về hình ảnh người anh hùng Từ Hải, mỗi một thời kỳ các nhà nghiên cứu đều có một cách nhìn khác nhau. Trước hết ở nửa đầu thể kỷ XIX, các nhà nho hiếm khi đề cập đến nhân vật này. Nhưng bắt đầu sang thế kỷ XX, với phương pháp phân tích hiện đại, các nhà trí thức Tân học đã mang đến cho độc giả những ý kiến khá mới lạ về nhân vật Từ Hải. Trong những nghiên cứu này, Từ Hải đã được nói đến với tư cách là một nhân vật chính của tác phẩm, chứ không chỉ được nhắc đến là tuyến nhân vật phụ. Năm 1922, 2
trên Tạp chí Nam phong, Nguyễn Đôn Phục đã dùng thể vấn đáp truyền thống để phân tích tâm lý, bàn luận về các nhân vật của “Truyện Kiều”. Bàn luận về Từ Hải, Nguyễn Đôn Phục cho rằng: Từ Hải là hạng tầm thường, chẳng phải là bậc anh hùng hảo hán. Ngay từ đầu, ông đã nhận định rằng Từ Hải chỉ là một tên giặc “tầm thường” cho dù ông thấy cái cách lên đường của Từ Hải “kể cũng ra cách ánh hào thật đấy! Nhưng xét ra cũng không vì chủ nghĩa gì, chẳng qua là ngốt phú quý mà đi làm giặc” [12; tr 188]. Cũng đồng quan điểm đó, Vũ Đình Long trong loạt bài khảo cứu về Văn chương truyện Kiều trên Tạp chí Nam Phong, đã nhận định về nhân vật Từ Hải: “Đời Gia Tĩnh triều Minh bấy giờ bổn phương phẳng lặng, hai kinh vững vàng, cuộc chính trị nghe ra không có sự gì khuy khuyết; Từ Hải chẳng qua chiêu tập những quân vô lại ở Hải Tần, thừa cơ vào cát cứ mấy tỉnh ở biên phương; anh hùng hào kiệt bấy giờ còn đương lạc quan về chủ nghĩa thái bình, ai dại dột gì mà đi giúp anh Hoàng Sào để nối giáo cho giặc”[12; tr 190]. Vào những năm 30 của thế kỷ XX, khi giới tri thức của ta được tiếp xúc nhiều với nền văn hóa phương Tây, đã xuất hiện một số cách tiếp cận mới trong phân tích nghiên cứu văn học, nên nhân vật Từ Hải được nhìn nhận đa chiều hơn. Mở đầu cho trào lưu này, Nguyễn Bách Khoa đã tiếp cận Truyện Kiều dưới góc độ phân tâm học, ông đã đọc tâm lý nhân vật bằng phương pháp mới ông đã tiếp thu được. Dưới con mắt của học giả này, Từ Hải đích thị là Nguyễn Huệ, là biểu thị giấc mộng của Nguyễn Du, giấc mộng về người anh hùng trong thời loạn. Quan điểm đó đã được ông nêu rõ trong cuốn Nguyễn Du và Truyện Kiều và Truyện Kiều và thời đại Nguyễn Du. Ông cho rằng “Từ Hải hiện ra trong“Truyện Kiều” với tất cả những nét cốt yếu của người anh hùng lãnh tụ nông dân thời phong kiến” [26; tr 174]. Lê Đình Kỵ không hẳn thừa nhận Từ Hải là hình ảnh người anh hùng lý tưởng nhưng cũng không phủ định, tuy nhiên ông lại đi sâu vào phân tích cái chết của Từ Hải, để tìm ra bi kịch của thời đại, gửi gắm về tư tưởng của 3
Nguyễn Du ở nhân vật này. Trong chuyên luận Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực của Nguyễn Du, ông cho rằng: “Nếu chỉ thấy Từ Hải qua việc ra hàng mà không nhìn vào cái cách Từ đã ra hàng và đã thất bại như thế nào thì cũng không hiểu hết Từ Hải và cũng không nhận ra tính bi kịch lớn của thời đại được thể hiện vào nhân vật ấy” [27; tr 12]. Qua đó, có thể thấy tác giả đã quan niệm Từ Hải là nhân vật nửa anh hùng, nửa thời cuộc, chưa phải là nhân vật hoàn hảo, trọn vẹn theo quan niệm về mẫu người anh hùng lý tưởng của Nho giáo, như chúng ta thường gặp trong văn học trung đại Việt Nam. Tiếp theo những nghiên cứu trên là trào lưu xem Từ Hải là hiện thân trực tiếp của các cuộc khởi nghĩa nông dân. Nguyên nhân là trào lưu này muốn phản bác lại một số nghiên cứu trước đó, xem Từ Hải là hình ảnh của người anh hùng dân tộc Nguyễn Huệ. Tác giả Nguyễn Khắc Viện cho rằng “Những nét tả Từ Hải, tuy hào hoa nhưng vẫn không thể đặt Từ Hải ngang hàng với những nhân vật lịch sử thời đại ấy như Nguyễn Hữu Cầu, Nguyễn Huệ” [12; tr 545]. Khi nghiên cứu hiện thực thời đại Nguyễn Du, Đỗ Đức Dục cũng khẳng định “Từ Hải chẳng phải là hình ảnh trực tiếp của Nguyễn Huệ” [8; tr 91]. Học giả người Nga N.I.Niculin cũng nhận định rằng Từ Hải “có phần nào mang bóng dáng hùng vĩ của Nguyễn Huệ” nhưng “Từ Hải chỉ là một cá nhân riêng biệt chứ không phải là một người lãnh tụ của nông dân khởi nghĩa” [12; tr 1016]. Như vậy, phần lớn các nhà nghiên cứu đều thừa nhận Từ Hải chính là “vang bóng”, là một “âm vang”, một “ánh hào quang” của sức phản kháng cũng như những cuộc nổi dậy của nông dân, những cuộc khởi nghĩa nông dân diễn ra dồn dập vào thời cuối Lê đầu Nguyễn. Hay“Chắc chắn là nếu không có những cuộc khởi nghĩa long trời lở đất hồi thế kỷ XVIII thì rõ ràng là không thể có Từ Hải trong Truyện Kiều được” [8; tr 98]. Mối liên quan giữa Từ Hải và nông dân không phải là trực tiếp, hành động, tính cách tâm tư và nguyện vọng của Từ không phải là đã phản ánh chính bản thân các lãnh tụ 4
nông dân khởi nghĩa mà chỉ có thể được ví với “tia hồi quang xa xôi” của những cuộc khởi nghĩa nông dân. Do đó, không thể xem Từ Hải là “một lãnh tụ nông dân khởi nghĩa với ý nghĩa chính xác của danh từ này” vì thực ra Từ Hải mới chỉ là “hình tượng con người yêu tự do và nổi loạn”. Nhấn mạnh quan điểm hình tượng một Từ Hải tự do và nổi loạn, N.I.Niculin đã viết “Từ Hải chẳng qua là hình tượng lãng mạn của một người nổi loạn, thể hiện sự phản kháng của Nguyễn Du đối với cái thực tại thối nát thời bấy giờ, hình tượng của một kẻ ngang tàng đã dám đứng lên chống lại triều đình, quan lại” [12; tr 1017]. Tính chất “nổi loạn” là đặc trưng của Từ Hải, đây là ý kiến mà nhiều nhà nghiên cứu đã đánh giá về nhân vật này. Tuy nhiên đấy là những nghiên cứu của các học giả phía Bắc, sẽ là vô cùng thiếu sót nếu chúng ta không điểm qua các nghiên cứu của học giả Nam Bộ, nhìn nhận như thế nào nhân vật Từ Hải của Nguyễn Du. Tiêu biểu là công trình nghiên cứu Khảo luận Đoạn trường tân thanh của tác giả Nguyễn Khoa trong những năm 60. Với ông, Từ Hải thực sự là người anh hùng ngay từ trong tông tích, nguồn gốc xuất thân. Từ Hải có thân thế và nhân cách của một người anh hùng. Từ diện mạo, chí hướng, tâm tính cho đến cái cách Từ Hải ra đi theo tiếng gọi bốn phương khi đang hạnh phúc bên Kiều. Thậm chí cả cái cách Từ Hải từ chối khi Kiều cầu xin được theo chồng cho vẹn chữ tòng, tất cả đều gián tiếp chỉ rõ: “Nhân cách của khách anh hùng nặng nợ kiếm cung nên nhẹ tình chăn gối. Từ Hải là mẫu người anh hùng lý tưởng bước ra từ cõi mộng, vì thế hình ảnh của Từ càng thêm rực rỡ” [23; tr 219]. Trong cuốn Đọc lại Truyện Kiều, tác giả Vũ Hạnh lại cho chúng ta một cách nhìn mới trong tiếp cận văn học nhìn từ phân tích nhân vật Từ Hải. Vũ Hạnh tìm thấy ở Truyện Kiều, một Từ Hải khác lạ, Từ thiếu một cội nguồn cụ thể, không có một sinh hoạt bình thường như những nhân vật khác, vì vậy Từ Hải là một kẻ phi thường, đồng thời cũng là phi thực: “Từ nhất định không phải là người. Không phải là người nên Từ không sống như người, không yêu 5
như người, không chết như người” [16; tr 42]. Theo quan điểm của Vũ Hạnh, Nguyễn Du đã “quá trớn” khi xây dựng hình tượng Từ Hải. Đó là do “Nguyễn Du không ngăn nổi một sức tràn dồn ép bên trong” [16; tr 45]. Sự “quá trớn” ấy hiện lên bàng bạc, tỏa khắp con người Từ, khiến cho Từ vụt cao lạ thường so với thực tại. Nguyễn Văn Trung, một học giả khác của miền Nam Bộ đã phản đối trào lưu cho rằng Từ Hải là hiện thân giấc mộng của Nguyễn Du theo quan điểm của nhiều nhà nghiên cứu Bắc Bộ như đã phân tích trên đây. Ông nhận định: “Người ta không còn tìm hiểu giấc mơ của Nguyễn Du qua Từ Hải nữa mà chỉ tìm hiểu ngay chính giấc mơ của Từ Hải. Giấc mơ của Nguvễn Du, bao giờ tìm được tài liệu liên quan tới hẵng hay” [16; tr 46]. Câu kết này khép lại cho trào lưu nghiên cứu về Từ Hải cùng những luồng quan điểm khác nhau của các nhà phê bình văn học trước thời kỳ đổi mới. Tình hình nghiên cứu Từ Hải từ 1986 đến nay Đất nước thống nhất, bước vào thời kỳ đổi mới đồng thời cũng mở ra một thời kỳ mới cho lịch sử tiếp nhận Truyện Kiều. Lúc này nghiên cứu Truyện Kiều lại mang một diện mạo mới. Những công trình nghiên cứu thành công nhất về phương diện hình thức Truyện Kiều đã xuất hiện. Phan Ngọc trong cuốn Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều chỉ ra “Từ Hải chính là phản ảnh những anh hùng của nhân dân đã từng nổi dậy chống lại triều đình” [42; tr 92]. Tiếp theo trong cuốn Thi pháp Truyện Kiều tác giả Trần Đình Sử bằng phương pháp tiếp cận hình thức, đã đưa ra được những phát hiện mới về nhân vật Từ Hải trong Truyện Kiều. Ông cho rằng: Từ Hải là một nhân vật đầy phức tạp, thể hiện ở việc Thúy Kiều khuyên Từ Hải ra hàng. Tiếp cận phân tích nhân vật Từ Hải bằng phương pháp thi pháp học, trong Thi pháp hiện đại, Đỗ Đức Hiểu có một cách nghiên cứu Từ Hải khá mới. Ông tìm hiểu phong cách Nguyễn Du khi xây dựng nhân vật Từ Hải như 6
một anh hùng và cách kể chuyện về hành động anh hùng của Từ Hải. Ông khẳng định “Từ Hải, người anh hùng, là điều hiển nhiên” [18; tr 95]. Ông đã phân tích từ ngữ mà Nguyễn Du sử dụng để xây dựng nhân vật này. Từ ngữ “anh hùng” được sử dụng nhiều lần qua lời người kể chuyện, lời Thúy Kiều, lời Hồ Tôn Hiến..., đặc biệt từ “anh hùng” được sử dụng mười lần, trong đó chính Từ Hải đã dùng đến năm lần để tự xưng và đánh giá mình. Theo ông trong “thời loạn ly lúc bấy giờ, con người cần tự khẳng định; cá tính xuất hiện với khát vọng tự do và lòng tự tin, tự hào của nó” [18; tr 95]. Tác giả Trần Nho Thìn đã tiếp cận nhân vật Từ Hải bằng phương pháp nhân học văn hóa. Cách tiếp cận nhân vật theo hướng nhân học văn hóa của Trần Nho Thìn đã mang tới cho người đọc thêm một cách hiểu về người anh hùng này. Theo hướng tiếp cận nhân học văn hóa, dưới khái niệm chữ “thân” về vấn đề quyền sống của thân xác, những anh hùng hào kiệt theo quan niệm xưa là những người nghĩa hiệp, sống vì sứ mệnh xã hội lớn lao, dẹp trừ gian ác, đổi trị thành loạn, thiết lập cho đời một nền công lý. Những người anh hùng này thường có thái độ nghiêm khắc, lạnh lùng với phụ nữ. Từ trước tới nay, ai cũng khẳng định Từ Hải là một người anh hùng, tuy nhiên ở đây Từ không hề lạnh lùng trước sắc đẹp như các đấng nam nhi truyền thống. Có thể thấy, thi pháp văn học trung đại thường chủ trương dùng quan hệ tình dục để “hạ bệ”,“giải thiêng” một nhân vật và gạt bỏ đời sống tình dục để ngợi ca một nhân vật khác. Theo Trần Nho Thìn thì trên cái nền chung đó, nhân vật Từ Hải có những nét khác biệt. Trong Truyện Kiều, Nguyễn Du đã sử dụng những từ ngữ, cách diễn đạt gợi liên tưởng đến sự say mê không kém phần lãng mạn của Từ Hải: “Tấm lòng nhi nữ cũng xiêu anh hùng” hay“Hai bên cùng liếc, hai lòng cùng ưa”. Hay những từ ngữ diễn tả cảnh sống lứa đôi hạnh phúc như:“buồng riêng”, “giường”,“màn”,“hương lửa”,“nồng” v.v…[39]. Theo Trần Nho Thìn, Nguyễn Du đã thoát khỏi nhị nguyên luận truyền thống để 7
xây dựng những nhân vật có khả năng kết hợp các phẩm chất đối lập. Dù là người thư sinh hào hoa phong nhã hay người anh hùng nghĩa hiệp đều có những khát khao, ham muốn bản năng của con người. Đó là cách nhìn rất nhân văn, nhân bản do Nguyễn Du không coi vấn đề thân xác bản năng là xấu, là ác mà xem đó là sự thể hiện tự nhiên của con người, cho nên dù nhân vật Từ Hải là một người anh hùng lý tưởng thì nhân vật ấy vẫn sống động, hấp dẫn và gần gũi với người đọc. Như vậy, dù được nhìn nhận dưới lăng kính nào đi thì ở Truyện Kiều, Từ Hải vẫn là một trong những nhân vật được các học giả, các nhà nghiên cứu quan tâm nhiều chỉ sau Thúy Kiều. Dù là hình ảnh một tướng giặc, người nông dân nổi loạn hay là người anh hùng theo quan điểm truyền thống của Nho giáo, trong luận văn này tác giả muốn tập trung làm rõ hình ảnh người anh hùng Từ Hải trượng nghĩa, hào hiệp, chí khí nhưng vô cùng phức tạp trong tính cách. Hình ảnh người anh hùng thế tục hóa, chính nhân quan tử, không khắc kỉ vô dục, biết say sưa thưởng thức hạnh phúc ái ân với nàng Kiều. Đây là cách nhìn mới, nhân văn về người anh hùng của Nguyễn Du. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu của luận văn. Mục đích của luận văn Luận văn nghiên cứu làm rõ cách nhìn mới của Nguyễn Du về người anh hùng qua việc khảo sát hình tượng nhân vật Từ Hải, đồng thời làm rõ hình ảnh người anh hùng lý tưởng và người anh hùng đã thế tục hóa. Nhiệm vụ đặt ra cho nghiên cứu đề tài: 1. Làm rõ vị trí của người anh hùng Từ Hải trong hệ thống các nhân vật “Truyện Kiều”. 2. Làm rõ tính cách phức tạp đa chiều trong nhân vật người anh hùng Từ Hải. Thông qua phân tích nghệ thuật miêu tả hành động, ngôn ngữ, tâm lý, vị trí nhân vật làm rõ hơn hình tượng người anh hùng Từ Hải. Trên cơ sở đó làm rõ được sự khác biệt so với những nghiên cứu trước đây là gì, và đó là cái 8
mới của luận văn, xem xét anh hùng Từ Hải như một nam nhân, một người đàn ông. 3. Thông qua việc phân tích một số nhân vật khác từ đó làm nổi bật hơn hình tượng người anh hùng Từ Hải. 4. Đối tƣợng nghiên cứu và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn: là “nhân vật Từ Hải” trong tác phẩm Truyện Kiều của Nguyễn Du. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu tìm ra cái mới trong quan niệm người anh hùng của Nguyễn Du thông qua việc khảo sát nhân vật Từ Hải làm trọng tâm nghiên cứu. 5. Lý luận thực tiễn và phƣơng pháp nghiên cứu Chúng tôi áp dụng các phương pháp sau: - Phương pháp tiếp cận văn hóa học: Chúng tôi vận dụng phương pháp tiếp cận văn hoá học để giải mã hình tượng người nam nhi anh hùng, tìm ra nền tảng văn hóa lịch sử của chúng. Trong xã hội phong kiến, giá trị đạo đức được coi là thước đo chuẩn mực người đàn ông chính là những giáo lí Nho gia. Nho giáo chủ trương xây dựng con người xã hội theo lí tưởng thành ý, chính tâm, tu thân, tề gia, trị quốc, bình thiên hạ, con người nội thánh ngoại vương, tu kỉ trị nhân. Quan điểm văn hoá này đã chi phối đến cách xây dựng hình tượng người nam nhi anh hùng trong các tác phẩm văn học trong đó có nhân vật Từ Hải. - Phương pháp phân tích: Trên cơ sở phân tích nhân vật dưới các phương diện miêu tả ngoại hình, tâm lý, nghệ thuật hành động, ngôn từ của nhân vật Từ Hải để làm rõ tính mới trong quan niệm về người anh hùng của Nguyễn Du. - Phương pháp so sánh: Chúng tôi lựa chọn phương pháp so sánh để thấy được các mối liên hệ đa dạng, đa chiều cũng như nét chung, nét riêng độc đáo của nhân vật Từ Hải trong hệ thống các nhân vật khác của “Truyện 9
Kiều” từ đó làm nổi bật được cái mới trong quan niệm về người anh hùng của tác giả Nguyễn Du. - Thi pháp học: Dựa trên việc bám sát văn bản gốc, thấm nhuần tư tưởng của tác giả, từ không gian nghệ thuật đến thời gian nghệ thuật để làm rõ nội dung. Ý nghĩa thực tiễn của luận văn: Luận văn tìm ra được cái mới trong quan điểm của Nguyễn Du về hình tượng người anh hùng, ông đã cách tân quan niệm con người nói chung, quan niệm anh hùng nói riêng. Vấn đề tình yêu và dục tính có ở tất cả mọi nhân vật, đó là quan niệm về con người đời thường, con người trần thế. Đó là đóng góp lịch sử của Nguyễn Du .Đặc biệt thông qua việc nghiên cứu và khảo sát nhân vật Từ Hải, đây là điểm mới mà các nghiên cứu trước đây ít hoặc gần như không đề cập đến. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần: Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn gồm 3 chương. Chương 1: Từ Hải trong hệ thống nhân vật của Truyện Kiều Chương 2: Tính phức tạp phong phú, đa chiều của nhân vật Từ Hải Chương 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật Từ Hải 10
CHƢƠNG 1: TỪ HẢI TRONG HỆ THỐNG NHÂN VẬT CỦA TRUYỆN KIỀU 1.1. Về nhân vật Từ Hải trong Truyện Kiều 1.1.1. So sánh Từ Hải của Kim Vân Kiều truyện và Truyện Kiều 1.1.1.1. Từ Hải trong Minh sử Theo như sử sách ghi lại, Từ Hải xuất thân là một nhà sư tu ở chùa Hổ Bào, đất Hàng Châu, với pháp danh là Minh Sơn hòa thượng. Tuy nhiên Minh Sơn không phải là hạng chân tu, y bước vào cửa phật với tư thế của một anh hùng mạt lộ bán vi tăng, ở chùa với mục đích núp bóng từ bi đợi thời. Do đó, y ngoài công việc tụng kinh, gõ mõ để có thêm tiền lui tới chốn thanh lâu nên có thêm nghề trộm cướp. Một hôm, do thua bạc, bị con nợ đuổi bám nên đã chạy trốn với nhà hát của nàng Kiều trốn, sau đó không về lại chùa mà đã tìm đường nhập bọn với bọn cướp, cầm đầu là Vương Trực. Từ đó, y trở thành người đứng hàng đầu trong số các danh tướng của Trực. Trong thời gian làm cướp, Từ đánh vào đất liền, chiếm Thác Lâm làm căn cứ để tấn công những nơi khác, quân triều đình thua chạy. Nhưng trong vòng một năm, khi Tô Châu và Hàng Châu trong cơn biến loạn, triều đình đã cử Hồ Tôn Hiến đi dẹp Từ Hải. Tôn Hiến biết mình nếu dùng binh không thể thắng nên đã dùng mưu gạt Từ ra hàng và Kiều là một trong những công cụ giúp tổng đốc hoàn thành trọng trách của mình. Nhưng ngược lại ở sử ký Kỷ tiễu trừ Từ Hải bản mạt của Mao Khôn, Từ Hải đã hiện lên với hình ảnh đa chiều hơn, một con người vừa dũng mãnh, khôn ngoan, đến nghe chiêu dụ vẫn mặc giáp trụ, nhưng tham lam, lại thiển cận, hèn nhát, kết quả là bị tiêu diệt. Theo nhận định của tổng đốc Hồ Tôn Hiến, Từ Hải là kẻ không thể lấy nghĩa mà thuyết, chỉ có thể lấy lợi mà câu, vì thế nên khi được người của tổng đốc mang lễ hậu đến dụ, quả nhiên Từ 11
mắc lừa do tham. Bên cạnh đó, hai thị nữ của Từ là Thúy Kiều và Lục Muội, do bị mua chuộc nên cũng ra sức khuyên bảo Từ. Bên cạnh đó, Tôn Hiến còn dùng cách kế ly gián đồng đảng, gây nghi kị lẫn nhau. Vì vậy, nội bộ của Từ ngày càng mâu thuẫn, nội bộ lủng củng, dẫn đến thất bại phải quy hàng. Khi nhận rõ bộ mặt thật của Tôn Hiến, không còn cách nào khác, Từ đã nhảy xuống sông tự vẫn, khép lại cuộc đời của một tên cướp. Từ các cơ sở biện chứng trên, cho thấy Từ Hải là một nhân vật có thực trong lịch sử Trung Quốc. Nhưng nhân vật ấy đã bước vào văn học như thế nào, khảo sát dưới đây sẽ là bằng chứng cụ thể làm sáng tỏ nhận định trên. 1.1.1.2. Từ Hải trong Kim Vân Kiều truyện Trước khi tìm hiểu về Từ Hải trong Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân, chúng ta có thể khảo sát nhân vật này qua hai tác phẩm Lý Thúy Kiều truyện của Đới Sĩ Lâm và Vương Thúy Kiều truyện của Dư Hoài. Trong cả hai tác phẩm này, Từ Hải đơn giản chỉ là một tên tướng giặc, không khác nguyên mẫu trong lịch sử. Từ Hải của hai tác giả Đới Sĩ Lâm và Dư Hoài vẫn ẩn mình trong bộ áo cà sa, là thủ lĩnh dưới cờ của Vương Trực, đưa giặc Nụy vào cướp phá Giang Nam. Tuy nhiên, Từ đã được dựng vượt quá nguyên mẫu, không còn nhỏ nhen vì một người đàn bà mà lục đục với đồng đảng, vì “vật chất” vàng bạc của Hồ Tôn Hiến mà vội vã quy hàng, một Từ có vinh, có bại trong những trận chiến với triều đình. Trong hai tác phẩm này, Từ hiện lên oai hùng hơn, ôm ấp nhiều chí lớn và xa sự thực lịch sử hơn. Ta gặp ở đây một Từ Hải “ranh khôn, khinh bạc”, một “tráng sĩ” [41; tr 75]. Đến tác phẩm Hồ Thiếu Bảo bình Nụy tấu tích của Trần Thụ Cơ và Thu hổ khưu của Vương Lung, Từ Hải không còn là tên giặc Nụy đơn thuần, hành động một cách ích kỉ, mù quáng. Đằng sau những hành động ngang tàng, chọc trời khuấy nước đã thấy thấp thoáng sự chính nghĩa. Từ Hải nổi dậy với lý do: “Chúng nó (bọn quan lại) trúng được cái tiến sĩ, hưởng bao nhiêu ân huệ triều đình, bổng lộc to lớn. Đã tiêu dùng bừa bãi, lại một mực tham tàn, 12
không chịu làm người tốt, một mực hại dân, không chịu sống cho công minh” [41; tr 77]. Từ nổi dậy chống lại triều đình vì nó quá thối nát, tuy nhiên Từ cũng sẵn sàng “bãi bình” khi cơ hội đến. Do đó, Từ Hải trong tác phẩm trở nên lợi hại hơn, không đơn giản là một tên cướp mà ít nhiều đã phảng phất phong thái của một anh hùng, hào kiệt. Trong Sinh báo Hoa Ngạc ân, tử tạ Từ Hải nghĩa, dưới ngoài bút của tác giả, người đọc đã quên hẳn gốc gác xuất thân của Từ, đọng lại trong họ chỉ còn hình ảnh một con người anh hùng. Nối tiếp hình tượng đó, vào cuối triều Minh, Thanh Tâm Tài Nhân do yêu mến nàng Kiều nên đã viết Kim Vân Kiều truyện. Trong tác phẩm này, Từ - một tên “giặc cỏ” bỗng trở thành một đại vương, cai quản trong tay trăm vạn tinh binh. Nhà văn đã đưa Từ Hải thành anh hùng “siêu phàm”, “một dị nhân”, một người luôn khát khao cuộc đời tự do, phóng khoáng, nhưng lại lụy tình, sẵn sằng vì Kiều thực hiện công lý. Tuy nhiên trong Từ vẫn tồn tại tính “gian hùng” của tên trộm cướp. Do đó hình ảnh Từ trong tác phẩm của Thanh Tâm Tài Nhân là một tay anh hùng hảo hán, pha tạp với tính cách của một tên tướng cướp tầm thường, giặc cỏ và ít nhiều mang tính phản diện. 1.1.1.3. Từ Hải trong Truyện Kiều Từ Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân đến Truyện Kiều là gần ba trăm năm lịch sử, hình ảnh người anh hùng Từ Hải một lần nữa lại được tái hiện dưới ngòi bút của đại thi hào họ Nguyễn. Theo nhà nghiên cứu Nguyễn Lộc, trong Truyện Kiều, Thúy Kiều và Từ Hải không những là hai nhân vật chính diện trung tâm, mà về một phương diện nào đó, cũng là quan niệm của cuộc sống: bản thân Thúy Kiều là cuộc sống và Từ Hải là ước mơ về cuộc sống. Bản thân cuộc sống là hiện thực, còn ước mơ về cuộc sống lãng mạn nên hình ảnh Từ Hải là lãng mạn. Vì vậy ý nghĩa của hình tượng Từ Hải chính là tính chất lãng mạn ấy, là sự đối lập của nó với toàn bộ xã hội phong kiến [36; tr 358 - 360]. Từ Hải là hiện thân của giấc mơ giang dở của 13
Nguyễn Du, ông gửi vào đó khát khao hoài bão tuổi trẻ. Vì vậy, trong Truyện Kiều, Từ Hải đã trở thành một nhân vật anh hùng với nhiều màu sắc lý tưởng, đa chiều trong tính cách. Sự biến đổi của nhân vật này ở nhiều cấp bậc, mức độ, khi thì thể hiện trong tính cách, hành động, khi thì ở ngôn ngữ, cử chỉ, suy nghĩ của nhân vật. Nhà thơ, bằng sự tài tình trong ngòi bút của mình đã xây dựng một hình ảnh Từ Hải đầy màu sắc, vượt trên cả nguyên mẫu, một người anh hùng theo cảm quan, nhận thức, quan điểm của chính ông. Người anh hùng của Nguyễn Du phi thường về diện mạo, hành động, ý nghĩ, tình cảm v.v…, và cả đến quá khứ sự nghiệp. Sự phi thường làm nên nét tính cách đặc trưng lớn nhất của Từ Hải. Ngay trong lần đầu ra mắt, Nguyễn Du đã muốn xây dựng nhân vật Từ thành một con người của đời sống thực, một người anh hùng của hiện thực nhưng lại mang đầy nét lãng mạn như chính tác giả. Như vậy, đi từ Từ Hải của Thanh Tâm Tài Nhân đến họ “Từ” của Nguyễn Du là một sự phát triển vượt bậc, biến đổi về phương diện tính cách. Khi xây dựng nhân vật này, nhà thơ đã tô đậm những nét lý tưởng, lược bỏ những nét pha tạp trong tính cách nhân vật. Ông xây dựng Từ Hải trở thành một nhân vật chính diện, một người anh hùng có tính chất lý tưởng hơn so với hình tượng gốc ở tác phẩm Kim Vân Kỉều truyện. Qua đó chúng ta có thể thấy rõ sự sáng tạo của nhà thơ trong khi xây dựng nhân vật. 1.1.2. Vị trí của nhân vật Từ Hải trong Truyện Kiều 1.1.2.1. Những nhân vật chính diện Hệ thống nhân vật của Truyện Kiều được chia ra làm mấy tuyến nhân vật, đó là nhân vật chính diện, phản diện và trung gian. Trong đó, tuyến nhân vật chính diện mà đại diện tiêu biểu là Thúy Kiều, Kim Trọng, Từ Hải v.v…; đây là những nhân vật được quan tâm nghiên cứu nhiều nhất. Nhân vật “Thúy Kiều” là người con gái tài sắc và có mối tình đầu tuyệt đẹp với chàng Kim, nhưng cuộc đời nàng lại là một chuỗi ngày dài chìm trong bể trầm luân, mười năm năm lưu lạc. Từ một cô gái sống trong cảnh “êm đềm trướng rủ màn 14