Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh (qua Hồ Quý Ly, Mẫu Thượng Ngàn, Đội gạo lên chùa)

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:115

Thêm vào BST

Báo xấu

43
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn không đi sâu vào nghiên cứu tất cả những vấn đề thi pháp mà chỉ tập trung vào một số phƣơng diện cơ bản trong thế giới nghệ thuật của tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh (qua Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa). Luận văn đặc biệt chú ý đến những yếu tố nổi bật nhất về khía cạnh nhân vật, thời gian và không gian trong ba cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh, những yếu tố tạo nên đặc trƣng nghệ thuật và phần nào khẳng định thành công ông.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh (qua Hồ Quý Ly, Mẫu Thượng Ngàn, Đội gạo lên chùa)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- VŨ THỊ THANH TÂM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN XUÂN KHÁNH (QUA HỒ QUÝ LY, MẪU THƢỢNG NGÀN, ĐỘI GẠO LÊN CHÙA) LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Hà Nội - 2013
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- VŨ THỊ THANH TÂM THẾ GIỚI NGHỆ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN XUÂN KHÁNH (QUA HỒ QUÝ LY, MẪU THƢỢNG NGÀN, ĐỘI GẠO LÊN CHÙA) Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 01 21 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. Hà Văn Đức Hà Nội-2013
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ này là công trình nghiên cứu của riêng tôi, không sao chép của ai. Những nội dung của luận văn có tham khảo và sử dụng các tài liệu, thông tin đƣợc đăng tải trên các sách, báo, các trang web, khóa luận tốt nghiệp và luận văn đã đƣợc chú thích theo danh mục tài liệu tham khảo của luận văn. Tác giả luận văn Vũ Thị Thanh Tâm
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện nghiên cứu đề tài Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh (qua Hồ Quý Ly, Mẫu thƣợng ngàn, Đội gạo lên chùa) tôi đã nhận đƣợc sự quan tâm, giúp đỡ nhiệt tình từ rất nhiều phía. Trƣớc hết tôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS Hà Văn Đức – Khoa Văn học, trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học Quốc gia Hà Nội đã tận tình hƣớng dẫn và tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tôi thực hiện đề tài này. Xin chân thành cảm ơn các thầy cô giáo đã có những ý kiến đóng góp chân thành, sâu sắc cho tôi trong quá trình thực hiện luận văn. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến gia đình, bạn bè – những ngƣời đã luôn ủng hộ, động viên tôi nỗ lực để hoàn thành tốt nhất luận văn này. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 12/2013 Tác giả Vũ Thị Thanh Tâm
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN LỜI CẢM ƠN MỞ ĐẦU ........................................................................................................... 3 1. Lý do chọn đề tài ........................................................................................... 3 2. Lịch sử vấn đề ............................................................................................... 5 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................. 9 3.1. Đối tƣợng nghiên cứu: ............................................................................... 9 3.2. Phạm vi nghiên cứu:................................................................................... 9 4. Phƣơng pháp nghiên cứu ............................................................................... 9 5. Mục đích nghiên cứu ..................................................................................... 9 6. Cấu trúc luận văn ........................................................................................ 10 NỘI DUNG ..................................................................................................... 11 CHƢƠNG 1: HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC VÀ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH .................................................................. 11 1.1 Hành trình sáng tác và quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh . 11 1.1.1 Vài nét về tiểu sử nhà văn ...................................................................... 11 1.1.2. Các chặng đƣờng sáng tác của Nguyễn Xuân Khánh ........................... 12 1.1.3. Quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh.................................. 17 1.2. Khái niệm về thế giới nghệ thuật và thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết. ... 21 1.2.1. Thế giới nghệ thuật ............................................................................... 21 1.2.2. Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết .................................................... 23 CHƢƠNG 2: THẾ GIỚI NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH ............................................................................ 24 2.1. Nhân vật và phân loại nhân vật trong tiểu thuyết. ................................... 24 2.2.1. Nhân vật trong tiểu thuyết. .................................................................... 24 2.1.2. Phân loại nhân vật trong tiểu thuyết...................................................... 26 2.2. Nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh. ............................. 27 1
2.2.1. Nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh trƣớc Hồ Quý Ly ..... 27 2.2.2. Nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh trong bộ ba tiểu thuyết Hồ Quý Ly, Mẫu thƣợng ngàn, Đội gạo lên chùa........................................... 29 2.2.2.1. Nhân vật luận đề - tƣ tƣởng. .............................................................. 29 2.2.2.2. Nhân vật tính cách - số phận. ............................................................. 40 2.2.2.3. Nhân vật kí hiệu – biểu tƣợng. ........................................................... 44 2.3. Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh ... 49 2.3.1. Nghệ thuật miêu tả nhân vật ................................................................. 49 2.3.2. Nghệ thuật phân tích tâm lý nhân vật ................................................... 55 2.3.3. Ngôn ngữ nhân vật. ............................................................................... 63 CHƢƠNG 3: THỜI GIAN VÀ KHÔNG GIAN NGHỆ THUẬT TRONG TIỂU THUYẾT NGUYỄN XUÂN KHÁNH................................................. 69 3.1. Thời gian và không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết ............................. 69 3.1.1. Thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết .................................................. 69 3.1.2. Không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết. .............................................. 71 3.2. Không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh ........ 73 3.2.1. Không gian thực (không gian lịch sử) .................................................. 73 3.2.2. Không gian ảo (thế giới văn hóa tâm linh) ........................................... 82 3.2.3. Không gian chuyện kể đa tầng .............................................................. 88 3.3. Thời gian nghệ thuật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh ........... 93 3.3.1. Hiện tƣợng thời gian chết ...................................................................... 93 3.3.2. Hiện tƣợng thời gian nén....................................................................... 96 3.3.3 Hiện tƣợng thời gian giãn cách. ........................................................... 100 KẾT LUẬN ................................................................................................... 106 TÀI LIệU THAM KHảO: ............................................................................. 108 2
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong các thể loại văn học, tiểu thuyết là một thể loại lớn mang chức năng đa dạng nhất và đang biến chuyển nhiều nhất. Đối với quá trình phát triển của văn học, sự vận động của thể loại bao giờ cũng giữ vị trí vô cùng quan trọng. Ngày nay, hơn bao giờ hết, tiểu thuyết đã và đang tiên phong trong quá trình cách tân, đổi mới thể loại để nỗ lực tìm hƣớng phát triển cho nền văn học. Ở Việt Nam, chỉ trong vòng chƣa đầy ba mƣơi năm kể từ năm 1986 đến nay, với sự ra đời của hàng loạt tác phẩm có giá trị, tiểu thuyết là một trong những thể loại đóng góp tích cực nhất vào thành công của văn học thời kỳ Đổi Mới. Trong quá trình tìm tòi đổi mới thể loại, khuynh hƣớng tiểu thuyết lịch sử kiểu mới nổi lên nhƣ một khuynh hƣớng độc đáo bên cạnh các khuynh hƣớng tiểu thuyết vết thƣơng, khuynh hƣớng tiểu thuyết triết lý và khuynh hƣớng tiểu thuyết hiện thực huyền ảo. Nguyễn Xuân Khánh là một trong số ít những nhà văn thành công với tiểu thuyết lịch sử của văn học đƣơng đại. Cùng thế hệ với những nhà văn nhƣ Nguyễn Minh Châu, Nguyên Ngọc, Ma Văn Kháng… với tài năng văn chƣơng của mình, lẽ ra Nguyễn Xuân Khánh đã sớm có đƣợc vị trí xứng đáng trong đời sống văn học cùng với những cây bút đồng trang lứa trên. Tuy vậy, trong suốt một thời gian dài, vì nhiều lý do ông “mất tích” trên văn đàn chính thống. Phải đến thời kỳ Đổi mới, ông mới có điều kiện để công bố sáng tác và tập trung thời gian cho việc viết văn. Khi tác phẩm đầu tiên đƣợc công bố sau một thời gian dài - Hồ Quý Ly (xuất bản năm 2000) đã trở thành cú huých vô cùng ngoạn mục cho sự tái xuất chói sáng của Nguyễn Xuân Khánh trên văn đàn chính thống. Hai tác phẩm ra đời liên tiếp sau đó (Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa) cũng mang lại thành công liên tiếp với doanh thu lớn, đạt kỷ lục 3
về số lần tái bản, nối bản cũng nhƣ đem lại cho tác giả liên tiếp các giải thƣởng văn học quan trọng vào các năm 2000 và 2006. Các tác phẩm của ông khi đƣợc đánh giá đều nhận đƣợc đa số phiếu đồng thuận từ Hội đồng tuyển chọn. Và từ đây, Nguyễn Xuân Khánh đƣợc nhắc đến nhƣ người đưa lịch sử vào tiểu thuyết, người tự do trên “sân chơi” tiểu thuyết lịch sử. Với những thành công vang dội trên, không khó khăn để nhận thấy rằng những tác phẩm của ông theo khuynh hƣớng tiểu thuyết lịch sử không chỉ là những tác phẩm quan trọng nhất trong sự nghiệp cầm bút của nhà văn lão làng mà còn là chìa khóa đƣa ông vào vị trí danh dự nhất của những nhà văn tiên phong đổi mới văn xuôi Việt Nam nói chung và tiểu thuyết Việt Nam nói riêng. Ông khẳng định vị trí của mình nhƣ một trong những nhà viết tiểu thuyết đáng kính nhất của văn xuôi Việt Nam đƣơng đại. Bộ ba tiểu thuyết Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa là những tác phẩm lớn, có giá trị nghệ thuật khẳng định vị trí của Nguyễn Xuân Khánh khi trở lại văn đàn sau nhiều năm vắng bóng. Ra đời ở chặng cuối trên con đƣờng sáng tác của một nhà văn có nhiều kinh nghiệm cả trong đời sống thực lẫn trên văn đàn với nhiều vấp váp, các tác phẩm này cho thấy sự “đằm duyên” hơn rất nhiều cả trong lối kể và trong tƣ tƣởng so với các tác phẩm trƣớc đó của ông. Hồ Quý Ly, Mẫu Thượng Ngàn, Đội gạo lên chùa luôn đƣợc nhắc đến nhƣ một bộ ba bởi tính xuyên suốt trong cả nội dung và hình thức nhƣ chính Nguyễn Xuân Khánh đã từng nhận định trong bài phỏng vấn Chúng ta là những người nhà quê (đăng tải trên website tuoitre.vn): đời mỗi nhà văn chỉ có thể quan tâm đến một, hai vấn đề mà thôi. Trong những tác phẩm chính của ông, Trư cuồng, Miền hoang tưởng chính là vấn đề thứ nhất: những điều nóng bỏng của thời hiện đại; Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn và sau này là Đội gạo lên chùa chính là mối quan tâm thứ hai: mối quan tâm về lịch sử - văn hóa Việt. Sự xuất hiện trở lại của ông với bộ ba tác phẩm đồ sộ làm 4
xôn xao văn đàn đủ thấy sức hút của những tác phẩm này nhƣ thế nào. Không chỉ dày dặn về số trang, ba tác phẩm còn thể hiện những quan điểm nghệ thuật và định hƣớng sáng tạo rất riêng của Nguyễn Xuân Khánh. Những giải thƣởng văn học lớn, chính thống mà ông giành đƣợc từ những tác phẩm này cho thấy sự thành công và thừa nhận, đền đắp lại những nỗ lực trong sáng tạo tiểu thuyết của ông. Lựa chọn đề tài Thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh (qua Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa), ngƣời viết muốn khám phá một phƣơng trời rất riêng mà nhà văn lão thành đã tạo nên ở cái tuổi xƣa nay hiếm, cái tuổi mà không ai có thể nghĩ rằng đó là thời sáng tạo sung sức nhất của nhà văn. 2. Lịch sử vấn đề Nổi lên nhƣ một hiện tƣợng trong những năm gần đây, Nguyễn Xuân Khánh và các tác phẩm của ông đăch biệt là bộ ba tiểu thuyết Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa đƣợc giới nghiên cứu đặc biệt quan tâm. Rất nhiều cuộc tọa đàm, hội thảo về Nguyễn Xuân Khánh và tác phẩm của ông đƣợc tổ chức với sự tham gia của đông đảo nhà phê bình uy tín và độc giả yêu văn học. Tiêu biểu nhƣ: Cuộc Hội thảo về tiểu thuyết Hồ Quý Ly ngày 21/09/2000 do Nhà xuất bản (Nxb) Phụ nữ kết hợp với Hội Nhà văn Hà Nội tổ chức, tại đây đã có rất nhiều ý kiến đánh giá của các nhà văn: Vũ Bão, Trần Thị Trƣờng, Châu Diên, Phạm Xuân Nguyên, Trịnh Đình Khôi… nhìn chung các ý kiến đều đi đến khẳng định những thành công của cuốn tiểu thuyết này; Tọa đàm về Lịch sử và văn hóa trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh do Viện Văn học và Nxb Phụ nữ tổ chức với gần 30 tham luận của các nhà văn, các nhà lý luận - phê bình với những cách tiếp cận đa chiều về tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh - hiện tƣợng đáng chú ý của tiểu thuyết Việt Nam đầu thế kỷ XXI. Cuộc tọa đàm đã khẳng định những nỗ lực tìm kiếm cũng nhƣ chỉ 5
ra đƣợc hạn chế trong nghệ thuật trong các sáng tác của tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh, đặc biệt là ba cuốn tiểu thuyết gần đây nhất của ông. Trong một khoảng thời gian không dài sau khi xuất hiện trở lại (năm 2000 đến nay), Nguyễn Xuân Khánh đã cho thấy vị trí đặc biệt của mình trong dòng tiểu thuyết Việt Nam hiện đại. Công trình mới nhất và đáng chú ý nhất do nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp chủ biên: Lịch sử và văn hóa cái nhìn nghệ thuật Nguyễn Xuân Khánh do Nxb Phụ nữ kết hợp với Viện Văn học xuất bản năm 2012, đây có thể đƣợc coi là một công trình dầy dặn nhất tổng hợp những bài nghiên cứu về bộ ba tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh. Công trình gồm 25 bài viết của các nhà nghiên cứu hàng đầu hiện nay về nhiều phƣơng diện từ nội dung đến nghệ thuật của các tác phẩm. Cuốn sách chủ yếu chọn lọc các tham luận tham gia tọa đàm về tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh do Viện Văn học và Nxb Phụ nữ phối hợp tổ chức nhân dịp nhà văn tròn 80 tuổi. Công trình gần 500 trang giúp ngƣời đọc có những đánh giá khách quan hơn về những thành công và hạn chế của tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh. Ngoài ra, những nghiên cứu này cũng mở ra những cách hiểu mới về diễn ngôn lịch sử và những chuyển động của tiểu thuyết Việt Nam thời kỳ Đổi mới khi đặt các tác phẩm của Nguyễn Xuân Khánh trong tƣơng quan với các tác phẩm khác cùng thời. Sự xuất hiện trở lại của Nguyễn Xuân Khánh và các tác phẩm của ông nhƣ đã đề cập ở trên trở thành một nét mới khuấy động đời sống văn học đƣơng đại, thu hút sự quan tâm của dƣ luận, giới truyền thông và đặc biệt là các nhà nghiên cứu. Thời gian gần đây có rất nhiều những bài viết về Nguyễn Xuân Khánh cũng nhƣ các tác phẩm của ông đƣợc đăng tải rộng rãi trên các báo, tạp chí và các website, đặc biệt là các bài viết về bộ ba tác phẩm hoặc một trong ba tác phẩm này. Các bài viết rất đa dạng, từ đơn giản ở mức nêu cảm nhận, đến những phân tích của các chuyên gia có sự đầu tƣ về những 6
kiến thức chuyên môn cũng nhƣ nỗ lực khám phá. Mối quan tâm đặc biệt của độc giả càng khẳng định độ nóng của Nguyễn Xuân Khánh và tiểu thuyết của ông. Ở những mức độ, phƣơng diện khác nhau, các bài viết đều khẳng định giá trị và những cách tân độc đáo của tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh. Trong khuôn khổ của các bài viết nhỏ, các tác giả chỉ có thể đề cập tới một vài phƣơng diện nhất định trong thế giới nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh, song đây cũng là những gợi ý quan trọng để chúng tôi tìm tòi, triển khai, mở rộng các vấn đề nghiên cứu trong luận văn này. Những bài viết đáng chú ý nhất có thể kể tới: Suy nghĩ về những tiểu thuyết mang chủ đề lịch sử của nhà nghiên cứu Phạm Xuân Thạch đăng trên website Vietnamnet.vn; Về tiểu thuyết Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh của nhà nghiên cứu Đinh Công Vĩ (2006); những nhận định sắc sảo trong bài viết Đọc Hồ Quý Ly của nhà nghiên cứu Phạm Xuân Nguyên (2001); Một cuốn tiểu thuyết thật hay về văn hóa Việt của nhà văn Nguyên Ngọc (2006); Nhà văn Nguyễn Xuân Khánh: về từ miền hoang tưởng của Nguyễn Thị Thanh Bình… Nhìn chung những bài viết cũng nhƣ tham luận tại các tọa đàm, hội thảo vẫn dừng lại ở những tìm tòi, cách tân hay hạn chế trong sáng tác của Nguyễn Xuân Khánh ở những khía cạnh nhỏ và chƣa có hệ thống. Ngoài ra, các tác phẩm và sự nghiệp văn chƣơng của Nguyễn Xuân Khánh cũng trở thành đối tƣợng nghiên cứu của rất nhiều sinh viên, học viên các trƣờng Đại học, Viện nghiên cứu chuyên ngành từ đề tài nhỏ nhƣ tiểu luận đến Khóa luận tốt nghiệp và Luận văn. Trong đó có thể kể đến những công trình nghiên cứu nhƣ: Luận văn thạc sĩ của Hoàng Thị Hiền Lƣơng – Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn, Hà Nội năm 2010 với đề tài Tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh qua góc nhìn trần thuật học. Luận văn đã khái quát về sự nghiệp văn chƣơng của Nguyễn Xuân Khánh, tìm hiểu nghệ thuật trần thuật của ông từ góc độ kết cấu và điểm nhìn trần thuật, ngôn ngữ trần 7
thuật qua ba tác phẩm Miền hoang tưởng, Hồ Quý Ly và Mẫu thượng ngàn; Luận văn Thạc sĩ của Tống Thị Thanh - Đại học Khoa học Xã hội và Nhân Văn, Hà Nội năm 2010 với đề tài Những đóng góp của Nguyễn Xuân Khánh vào tiến trình đổi mới tiểu thuyết Việt Nam đương đại qua hai tác phẩm Hồ Quý Ly và Mẫu thượng Ngàn. Đề tài trong đó tìm hiểu những cách tân về mặt hình thức thể loại và nét độc đáo trong nội dung tƣ tƣởng tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh trong tƣơng quan với các tác giả tiểu thuyết khác nhƣ Dƣơng Hƣớng, Lê Lựu, Phạm Thị Hoài, Bảo Ninh… qua hai tác phẩm Mẫu thượng ngàn và Hồ Quý Ly; Tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh cũng đƣợc nghiên cứu trong tƣơng quan với các tác phẩm khác cùng thể loại. Xét riêng trong trƣờng Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Hà Nội đã có một số lƣợng đáng kể các Khóa luận, Luận văn Thạc sĩ nhƣ: Khóa luận tốt nghiệp Tiểu thuyết lịch sử của Hoàng Quốc Hải và Nguyễn Xuân Khánh của Nguyễn Thùy Dƣơng năm 2004; Hư cấu nghệ thuật trong tiểu thuyết lịch sử (qua khảo sát Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh và Giàn thiêu của Võ Thị Hảo) của Đinh Việt Hà, Khóa luận tốt nghiệp năm 2004; Một số lý luận về tiểu thuyết lịch sử qua Hồ Quý Ly của Nguyễn Xuân Khánh và Sông Côn mùa lũ của Nguyễn Mộng Giác của Nguyễn Thị Liên, Luận văn Thạc sĩ năm 2006… Những công trình nghiên cứu này đã ít nhiều tìm hiểu sáng tác của Nguyễn Xuân Khánh ở mức hệ thống với những vấn đề đƣợc các cá nhân cho là nổi cộm. Tuy vậy có thể thấy hầu hết các công trình đều hạn chế phạm vi nghiên cứu ở một đến hai tác phẩm. Và dù có đề cập tới cả bộ ba tác phẩm Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa cùng với sự trùng lặp trong phạm vi nghiên cứu, luận văn này vẫn mong muốn tìm đƣợc hƣớng đi riêng và những phát hiện mới trong thế giới nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh ở bộ ba tác phẩm để đời của ông. 8
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu: Bộ ba tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh: Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa. 3.2. Phạm vi nghiên cứu: Luận văn không đi sâu vào nghiên cứu tất cả những vấn đề thi pháp mà chỉ tập trung vào một số phƣơng diện cơ bản trong thế giới nghệ thuật của tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh (qua Hồ Quý Ly, Mẫu thượng ngàn, Đội gạo lên chùa). Luận văn đặc biệt chú ý đến những yếu tố nổi bật nhất về khía cạnh nhân vật, thời gian và không gian trong ba cuốn tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh, những yếu tố tạo nên đặc trƣng nghệ thuật và phần nào khẳng định thành công ông. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu Với luận văn này, chúng tôi sử dụng đan xen nhiều phƣơng pháp nghiên cứu, trong đó có ba phƣơng pháp đƣợc sử dụng nhiều nhất đó là: - Phƣơng pháp loại hình - Phƣơng pháp tiếp cận văn hóa học - Phƣơng pháp tiếp cận thi pháp học Ngoài ra, luận văn còn sử dụng một số phƣơng pháp khác nhƣ: Phƣơng pháp tiểu sử, phƣơng pháp thống kê, phƣơng pháp lịch sử xã hội… nhằm làm rõ những vấn đề đƣợc đƣa ra. 5. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu một số vấn đề thi pháp trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh, chúng tôi nhằm mục đích làm rõ hơn những nét riêng trong thế giới nghệ thuật trong tiểu thuyết của ông. Từ những tìm tòi này, chúng tối muốn góp phần tạo nên cái nhìn đầy đủ và toàn diện hơn về những đóng góp của Nguyễn Xuân Khánh trong nền văn học văn học Việt Nam nói chung và khuynh hƣớng tiểu thuyết lịch sử nói riêng. 9
6. Cấu trúc luận văn Luận văn gồm 3 phần: Mở đầu, Nội dung và Kết luận Phần nội dung gồm 3 chƣơng: Chƣơng 1: Hành trình sáng tác và quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh Chƣơng 2: Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh Chƣơng 3: Thời gian và không gian nghệ thuật trong tiểu thuyết của Nguyễn Xuân Khánh 10
NỘI DUNG CHƢƠNG 1: HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC VÀ QUAN NIỆM NGHỆ THUẬT CỦA NGUYỄN XUÂN KHÁNH 1.1 Hành trình sáng tác và quan niệm nghệ thuật của Nguyễn Xuân Khánh 1.1.1 Vài nét về tiểu sử nhà văn Nguyễn Xuân Khánh sinh năm 1932 tại Phố Huế, Hà Nội. Ông quê gốc ở làng Cổ Nhuế nằm ở vùng Nam Thăng Long bây giờ, nơi có nghề may nổi tiếng thuộc ngoại ô thành phố. Sớm thiếu vắng tình cảm của ngƣời cha khi ông mới 5,6 tuổi, cuộc sống cùng mẹ và gần gũi với những ngƣời phụ nữ luôn yêu thƣơng mình đã tạo nên trong tâm hồn nhạy cảm của Nguyễn Xuân Khánh những hình ảnh chan chứa yêu thƣơng. Sự đồng cảm của ông dành cho những ngƣời phụ nữ sau này trở thành một trong những điểm nhấn đặc biệt trong các sáng tác nổi tiếng của ông. Là ngƣời rất say mê âm nhạc và tham gia tích cực vào các hoạt động văn nghệ nhƣng không theo học nghệ thuật, ông từng đỗ Tú tài ngành Toán, học Đại học Y khoa Hà Nội. Những năm tháng đầu của tuổi hai mƣơi Nguyễn Xuân Khánh dành trọn cho nghiệp quân nhân và môi trƣờng mới ấy đã tạo điều kiện cho ông chạm ngõ văn chƣơng. Trong quãng thời gian quân ngũ này, ông đã sáng tác những tác phẩm đầu tiên năm. Năm 1957, truyện ngắn Một đêm đem đến cho ông thành công đầu tiên với giải thƣởng cuộc thi viết truyện ngắn của Tạp chí Văn nghệ Quân đội (giải nhì, không có giải nhất) và từ đây, văn chƣơng đã gắn với ông nhƣ một duyên nghiệp. Sau thời gian quân ngũ (khoảng năm 1960), Nguyễn Xuân Khánh về làm việc cho Tạp chí Văn nghệ Quân Đội và sau đó có thời gian làm cho Báo 11
Thiếu niên Tiền phong. Một tai nạn nghề nghiệp khiến nhà văn phải về hƣu sớm và không xuất hiện trong đời sống văn học. Đây là quãng thời gian ông sống ẩn dật, tuy có viết một số tác phẩm và lấy bút danh khác nhƣng không đƣợc in. Ông lao vào cuộc sống mƣu sinh với đủ mọi nghề từ những nghề “cao sang” cho đến “mạt hạng” nhất nhƣ: Dịch thuật, nghề may, nuôi lợn, bảo vệ, thợ khóa thậm chí là bán máu. Tuy vậy, có thể nói chính thời gian này đã tạo điều kiện cho Nguyễn Xuân Khánh có nhiều trải nghiệm cuộc sống, trau dồi vốn kiến thức văn hóa và điểm lùi để suy tƣ. Đây là quãng thời gian tuy sóng gió, gian nan nhƣng là điều không thể thiếu tạo nên độ chín của cây bút tiểu thuyết đƣợc biết đến rộng rãi sau này. Chịu nhiều sóng gió và thiệt thòi trong cả sự nghiệp và đời tƣ, nhƣng ở Nguyễn Xuân Khánh ta luôn nhận thấy một ý chí cố gắng và phấn đấu không mệt mỏi để nuôi dƣỡng tình yêu văn chƣơng dƣờng nhƣ chƣa bao giờ dứt. Chính những cố gắng ấy đã đem lại cho ông những thành công của hiện tại, dù số lƣợng tác phẩm đã công bố không nhiều. Hiện nay ông sống cuộc sống yên bình cùng gia đình trong ngôi nhà số 36 trên đƣờng Trần Khát Chân thuộc quận Hai Bà Trƣng, ngôi nhà cũ mới tu sửa lại từ tiền giải thƣởng và tiền xuất bản sách của mình. Đó nhƣ là một sự bù đắp dù có hơi chút muộn màng dành cho những cố gắng không biết mệt mỏi của nhà văn. Tới tuổi 70 mới trở thành hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, và ở cái tuổi thất thập cổ lai hy, có khi nào Nguyễn Xuân Khánh lại một lần nữa khiến bạn đọc ngỡ ngàng với những trang viết mới của mình. Bạn đọc luôn chờ đón một ngày “cội mai già” ấy sẽ lại lặng lẽ nở hoa. 1.1.2. Các chặng đường sáng tác của Nguyễn Xuân Khánh Nhìn vào sự nghiệp văn chƣơng của Nguyễn Xuân Khánh, không quá khó khăn để chúng ta thấy đƣợc ba chặng đƣờng khá riêng biệt thể hiện từng bƣớc chân của ông trên văn đàn Việt. 12
Chặng đƣờng đầu tiên đƣợc đánh dấu bằng lần đầu bén duyên văn nghiệp khi Nguyễn Xuân Khánh ngoài hai mƣơi tuổi. Ông chính thức ra mắt làng văn miền Bắc vào đầu năm 1959 với truyện ngắn Một đêm đăng trên Tạp chí Văn nghệ Quân đội số 2/1959. Ông lập tức đƣợc thừa nhận với giải thƣởng đầu tiên trong sự nghiệp của mình (giải nhì cuộc thi viết truyện ngắn trên tạp chí đăng tải, không có giải nhất). Tiếp đó tuyển tập các truyện ngắn từ năm 1958 đến 1962 của ông đƣợc in thành tập Rừng sâu do Nxb Văn học ấn hành năm 1963. Có thể thấy rằng, những sáng tác của Nguyễn Xuân Khánh trong giai đoạn đầu này vẫn gói gọn trong trƣờng phủ sóng của phƣơng pháp sáng tác hiện thực xã hội chủ nghĩa. Dù đƣợc công nhận là nhà văn có lối viết khá sinh động nhƣng mạch văn của ông vẫn nằm trong khuôn khổ của cảm hứng khẳng định, ngợi ca cuộc sống, nhƣ nhiều tác phẩm của các tác giả đƣơng thời khác có thể kể đến: Đất nước của Mai Ngữ, Gánh vác của Vũ Thị Thƣờng, Xóm mới của Hồ Phƣơng… Điều này cũng thật dễ hiểu khi chàng thanh niên chập chững bƣớc vào nghề văn đang sống trong trung tâm của nền văn học miền Bắc với hai chủ đề chính xuyên suốt các tác phẩm trên văn đàn chính thống đó là: xây dựng miền Bắc và đấu tranh thống nhất đất nƣớc. Hơn nữa, cây bút trẻ ấy đang đƣợc rèn luyện trong môi trƣờng quân đội, viết cho Tạp chí Văn nghệ Quân đội thuộc Tổng cục Chính trị và sau khi xuất ngũ là phóng viên của tờ báo thuộc Trung ƣơng đoàn Thanh niên Lao động Việt Nam. Trong giai đoạn này, tên tuổi của Nguyễn Xuân Khánh chƣa thực sự đƣợc biết đến rộng rãi. Chặng thứ hai là chặng đƣờng gian nan và sóng gió trong nghiệp văn của Nguyễn Xuân Khánh cũng là khởi đầu cho cuộc sống đời thƣờng nhiều vất vả của ông. Thời kỳ này gắn với hai tác phẩm lớn là Trư cuồng và Miền hoang tưởng. Trư cuồng viết xong năm 1982 không đƣợc xuất bản và công nhận trên văn đàn chính thống mà đƣợc truyền nhau trong một “không gian 13
hẹp” của những ngƣời trong giới. Đây cũng là một tác phẩm thể hiện nhiều tâm huyết của Nguyễn Xuân Khánh trong hành trình sáng tạo nghệ thuật. Ngay cả khi không đƣợc xuất bản, những tƣ tƣởng táo bạo của ông trong tác phẩm này cũng trở thành đề tài bàn tán xôn xao và dƣờng nhƣ vẫn là một cú sốc với ngƣời tiếp nhận. Vắng bóng trên văn đàn chính thống suốt 20 năm (1969 – 1989), những năm 1973 – 1974, Nguyễn Xuân Khánh hoàn thành tác phẩm Hoang tưởng trắng, đến năm 1990 công bố trên văn đàn công khai với tên gọi Miền hoang tưởng và bút danh Đào Nguyễn. Cuốn sách dài 220 trang do Nxb Đà Nẵng ấn hành đã vấp phải sự phản ứng mạnh của dƣ luận. Sự ra đời của cuốn sách cũng có thể gọi là một scandal trong ngành xuất bản khi những ngƣời liên quan đến việc xuất bản bị kỷ luật và bản thân tác giả và tác phẩm bị đè bẹp bởi những lời lẽ nặng nề từ văn đàn chính thống. Phan Tứ, một tác giả tiêu biểu của văn học chính thống lúc bấy giờ đã thốt lên sau khi đọc Miền hoang tưởng, ông cảm thấy: rúng xương và vã mồ hôi lạnh. Một loạt các bài phê phán đăng trên tuần báo Công an Quảng Nam – Đà Nẵng nhƣ: Mai Lĩnh với Miền hoang tưởng, cuốn sách không chỉ bôi đen, phủ nhận thành quả của chủ nghĩa xã hội, mà còn kêu gọi phản kháng chế độ (Công an Quảng Nam - Đà Nẵng số 39 ra ngày 29/09/1990); Thấy gì qua cuốn Miền hoang tưởng Phan Tứ (Công an Quảng Nam – Đà Nẵng số 44 ra ngày 03/11/1990); ngoài ra còn có hẳn một cuộc thảo luận tại báo văn nghệ với những đánh giá khác nhau trong đó có nhiều ý kiến trái chiều về tác phẩm này. Có thể thấy điểm chung của hai sáng tác ở giai đoạn này đó là đều đề cập đến những vấn đề nóng bỏng của thời cuộc. Chúng thể hiện những quan điểm của tác giả qua lối viết đậm tính huyền hoặc và giàu triết lý, tuy nhiên, các tác phẩm đều không đƣợc công chúng đón nhận. Sau những cú “sốc” trên con đƣờng văn nghiệp, phải mất một thời gian dài Nguyễn Xuân Khánh mới trở lại văn đàn chính thống. Trong quãng thời 14
gian ẩn dật, ông chỉ xuất hiện thấp thoáng qua những tác phẩm dịch thuật khi cộng tác với các nhà xuất bản. Công việc dịch thuật có thể coi là một công việc cao quý (so với những việc ông phải làm để mƣu sinh trong thời gian này) không chỉ giúp ông kiếm thêm thu nhập mà còn là cách để ông bớt nhớ nghề - cái nghề viết đã đem lại cho ông không ít đắng cay. Qua dịch thuật, Nguyễn Xuân Khánh cũng tích lũy và học hỏi đƣợc nhiều điều không những về tri thức mà còn cả về văn hóa nƣớc ngoài, sự tích lũy ấy cũng là một trong những yếu tố tạo nên thành công của các tác phẩm sau này. Những tác phẩm dịch thuật của ông khi cộng tác với Nxb Phụ nữ những năm 90 có thể kể đến nhƣ: George Sand, nhà văn của tình yêu in năm 1994; tiểu thuyết Những quả vàng in năm 1996 của nhà văn Nathalie Sarraute; Lời nguyện cầu cho kẻ vắng mặt in năm 1996 của nhà văn Tahar Ben Jolloun…. Cộng tác với Nxb Kim Đồng dịch một số tác phẩn cho trẻ em nhƣ: Năm tuần trên khinh khí cầu in năm 2003 của tác giả Anne Francosie Loseau; Hoàng hậu Sicile (tiểu thuyết của Pamela Schoenewaldt, Nxb Kim Đồng, Hà Nội, 1999). Cộng tác với Nxb Tri thức: Tâm lý học đám đông (tiểu luận của Gustave le Bon, Nxb. Tri thức, Hà Nội, 2006)… bên cạnh đó ông còn công bố một số tác phẩm viết cho thiếu nhi của mình, đó là tập truyện ngắn Hai đứa trẻ con và con chó Mèo xóm núi in năm 2002, Nxb Kim Đồng; Mưa quê, Nxb Kim Đồng, Hà Nội, 2003. Chặng đƣờng thứ ba trong sự nghiệp văn chƣơng của Nguyễn Xuân Khánh chỉ thực sự bắt đầu với sự ra đời của Hồ Quý Ly đƣợc Nxb Phụ nữ ấn hành năm 2000. Tác phẩm đã có đƣợc thành công vang dội và đƣợc độc giả yêu văn chƣơng cũng nhƣ các nhà nghiên cứu chào đón nồng nhiệt. Quả là sau hồi “bĩ cực” đến ngày “thái lai”, tác phẩm đƣa về cho Nguyễn Xuân Khánh hàng loạt giải thƣởng của Hội Nhà văn Việt Nam và Hội Nhà Văn Hà Nội. Năm 2000, Hồ Quý Ly giành đƣợc 4 giải: – Giải thưởng Cuộc thi tiểu thuyết (1998 – 2000) của Hội Nhà văn Việt Nam, – Giải thưởng của Hội Nhà 15
văn Hà Nội, 2001, – Giải thưởng Mai vàng của báo Người lao động, 2001, – Giải thưởng Thăng Long của Uỷ ban nhân dân thành phố Hà Nội, 2002. Hồ Quý Ly đƣợc công nhận nhƣ là đòn bẩy để ông tiếp tục đƣa ra những kiến giải về lịch sử và văn hóa của mình trong hai tác phẩm tiếp theo: Mẫu Thượng ngàn năm 2005 và Đội gạo lên chùa năm 2011. Cả hai tác phẩm đều tiếp tục đƣợc đón nhận nồng nhiệt và đem lại cho nhà văn những vinh quang từ giải thƣởng cũng nhƣ từ sự tin yêu từ phía ngƣời đọc. Mẫu Thượng ngàn (2005): có 2 giải: – Giải thưởng Hội Nhà văn Hà Nội, 2006, – Giải thưởng văn hoá Doanh nhân, 2007. Đội gạo lên chùa xuất bản đầu năm 2011, đầu năm 2012 đã đƣợc trao ngay Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam. Cả ba tác phẩm đều đƣợc tái bản nhiều lần với số lƣợng lớn: Hồ Quý Ly đã tái bản 11 lần. Mẫu Thượng ngàn: tái bản 7 lần, gần nhƣ lần nào cũng in với số lƣợng lớn. Đội gạo lên chùa phát hành hồi tháng 6 năm 2011 đến nay cũng đã tái bản 4 lần. Những con số trên cũng đủ cho thấy sức hút, độ nóng của tiểu thuyết Nguyễn Xuân Khánh ở thời điểm hiện tại. Bộ ba tác phẩm trong giai đoạn sáng tác thứ 3 này của Nguyễn Xuân Khánh thể hiện mối quan tâm của ông đến vấn đề lịch sử văn hóa – phong tục, chúng thể hiện những suy tƣ gắn liền với niềm tin về bản sắc văn hóa dân tộc. Nguyễn Xuân Khánh trở lại khi ông không còn trẻ, nhƣng bù lại những kiến giải của ông về dân tộc và lịch sử đã đằm chín hơn nhiều. Đó có thể coi nhƣ là độ lùi lịch sử cần thiết để một “trí thức chịu nạn” có bản lĩnh (theo cách nói của nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Điệp) vƣợt qua khoảng dài ẩn mình để vƣơn tới một “chỗ đứng dƣới ánh mặt trời”. Ông trở thành một trong những nhà văn tiêu biểu nhất của văn xuôi Việt Nam đầu thế kỷ XXI. Nhìn lại chặng đƣờng đời cũng nhƣ nghiệp văn của Nguyễn Xuân Khánh chúng ta thấy rằng ông là ngƣời phải chịu nhiều thiệt thòi, vất vả. Tuy vậy, ta luôn thấy ở ông nghị lực vƣơn lên mọi khó khăn và tấm lòng tràn đầy 16