Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Thơ tình của Xuân Quỳnh từ góc nhìn văn hóa

Chia sẻ: Khetien Khetien | Ngày: | Loại File: DOC | Số trang:115

Thêm vào BST

Báo xấu

306
lượt xem 41
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nghiên cứu nhằm thực hiện các mục tiêu: vận dụng kiến thức về văn hóa ứng xử giới để làm nổi bật sự mới mẻ, độc đáo, chất hiện đại, tính đột phá trong diễn ngôn của người phụ nữ trong thơ tình yêu của Xuân Quỳnh; đưa đến một cái nhìn đầy đủ về diện mạo thơ tình Xuân Quỳnh nói riêng và sự nghiệp thơ ca Xuân Quỳnh nói chung;... Mời các bạn cùng tham khảo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Thơ tình của Xuân Quỳnh từ góc nhìn văn hóa

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC DƯƠNG THỊ NGỌC HÀ THƠ TÌNH CỦA XUÂN QUỲNH TỪ GÓC NHÌN VĂN HOÁ LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC VIỆT NAM Thái Nguyên – 2016 1
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC DƯƠNG THỊ NGỌC HÀ THƠ TÌNH CỦA XUÂN QUỲNH TỪ GÓC NHÌN VĂN HOÁ Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 60220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ: VĂN HỌC VIỆT NAM NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS TRẦN NHO THÌN Thái Nguyên – 2016 2
LỜI CAM ĐOAN Trong quá trình được học Cao học và thực hiện Luận văn Thạc sĩ khoa học tại Khoa Ngữ văn Trường Đại học Khoa học Thái Nguyên, tôi đã được sự quan tâm giúp tận tình của Nhà trường, của khoa, của các thầy, cô giáo trực tiếp giảng dạy và của PGS.TS Trần Nho Thìn – người hướng dẫn khoa học. Tôi xin cam đoan đề tài nghiên cứu của tôi là một đề tài mới và chưa từng được công bố! Dương Thị Ngọc Hà Học viên Cao học Ngữ văn Khóa 8 3
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài 1.1. Trong cuốn “Các vấn đề của khoa học văn học”( Nxb KHXH, Hà Nội, 1990, tr361), tác giả M.Bakhtin nhận định: “Văn học là một bộ phận không thể tách rời của văn hóa. Không thể hiểu nó ngoài cái mạch nguyên vẹn của toàn bộ văn hóa một thời đại trong đó nó tồn tại. Không được tách nó khỏi các bộ phận khác của văn hóa”. Như vậy, bất cứ một sự sáng tạo sinh nở nào trong văn chương đều thoát thai từ một bối cảnh văn hoá nhất định. Bất cứ đứa con tinh thần nào của người nghệ sĩ đều được nuôi dưỡng bằng cuống nhau của thời đại, được hấp thu các chất dinh dưỡng từ hiện thực đời sống với tất cả sự phong phú và đa dạng của các giá trị văn hóa. Do đó, mã văn hoá của từng thời kì lịch sử sẽ hắt bóng trong văn chương, ảnh hưởng, chi phối tới cấu trúc nội tại của tác phẩm như cách xây dựng hình tượng nhân vật ở nhiều phương diện: ngôn ngữ, giọng điệu, hành vi ứng xử…Vì vậy, tiếp cận một tác phẩm văn học từ một quan điểm văn hoá, một không gian văn hoá mà tác phẩm đó ra đời sẽ mang lại nhiều ý nghĩa mà các cách nghiên cứu khác không có được. 1.2 Thế giới được tạo thành và duy trì bởi hai giới: nam và nữ (đàn ông và đàn bà). Mọi giá trị của cuộc sống dù là vật chất hay tinh thần đều do con người sáng tạo ra với mục đích để phục vụ chính con người. Vậy nên, là một bộ phận cấu thành của văn hóa, văn hóa giới có ý nghĩa quan trọng đối với sự tồn tại xã hội của con người. Theo đó, văn hoá ứng xử giới (ứng xử giữa nam và nữ) là vấn đề rất cần được quan tâm. Ở Việt Nam, truyền thống văn hoá ứng xử giới mang tính nam quyền. Tư tưởng nam quyền từ bao đời nay đã chi phối hành vi ứng xử của cả nam giới và nữ giới không chỉ trong đời sống xã hội mà cả trong đời sống văn học. 1.3 Người phụ nữ là một nửa nhân loại. Phân tích nhân vật nữ trong văn xuôi hay thơ không thể không chú ý đến đặc điểm giới. Lý luận về nghiên cứu giới trong văn học thế giới có nhiều thành tựu có ích cần được ứng dụng vào 1
Việt Nam. Tuy vậy, trong sách giáo khoa ngữ văn trung học phổ thông hiện nay, cũng như trong thực tiễn giảng dạy văn học ở trường nói chung, thi ca nói riêng, hầu như chưa có sự quan tâm đến khía cạnh giới của nhân vật văn học là phụ nữ. Trong xã hội nam quyền, các chuẩn mực đạo đức, thẩm mỹ, sinh hoạt… dành cho phụ nữ đều do đàn ông áp đặt. Nhìn vào thực tế cuộc sống chúng ta thấy, các sách “Gia huấn ca” xưa dùng để dạy con cái trong gia đình (trong đó có các cô gái) đều do đàn ông viết (các nhà nho). Lễ ký của nhà nho hiển nhiên cũng do đàn ông soạn. Những quy định lễ giáo ngặt nghèo như “nam nữ thụ thụ bất thân”, thuyết “tam tòng”, “tứ đức” do đàn ông áp đặt lên cuộc đời người phụ nữ. Bước sang lĩnh vực văn học, sáng tác của các nhà nho chủ trương đề cao người phụ nữ trinh tiết, trinh liệt đồng thời “ma quỷ hóa” những phụ nữ có quan niệm phóng khoáng về tình yêu…Môi trường văn hóa đó đã hình thành một áp lực khiến người phụ nữ phải im lặng, giấu kín các ý nghĩ, cảm xúc riêng tư của họ, nhất là cảm xúc về tình yêu, hạnh phúc lứa đôi. Giới nghiên cứu quốc tế gọi đây là hiện tượng người phụ nữ mất ngôn. Trong ca dao và cả văn học trung đại, người phụ nữ truyền thống thể hiện tình yêu một cách e lệ, rụt rè, bị động, thầm kín, coi như đó là vẻ đẹp của nữ tính. Nếu có tiếng nói của nhân vật nữ trong văn học thì đó lại là hiện tượng nhà thơ nam giới hư cấu giọng nữ, nói hộ người phụ nữ tâm tình riêng tư, tình yêu, tình vợ chồng. Những hiện tượng có sự trùng hợp tác giả và nhân vật trữ tình trong thơ ca về tình yêu (như thơ tình Xuân Quỳnh) thường là hiện tượng đột xuất cần chú ý phân tích nhưng tiếc là chưa được giới nghiên cứu phê bình quan tâm. Do vậy, lựa chọn điểm nhìn từ bối cảnh văn hoá, chúng tôi quan tâm đến văn hoá ứng xử giới, văn hoá diễn ngôn của phụ nữ trong đề tài tình yêu. 1.4 Như trên chúng tôi đã nói, do áp lực của văn hóa nam quyền mà suốt mười thế kỉ văn học trung đại Việt Nam cho đến trước năm 1945, nam nhân hầu như độc chiếm thi đàn tình yêu. Lịch sử văn hóa diễn ngôn của người phụ nữ ở 2
địa hạt thơ tình dường như luôn là mảnh đất trống. Dám chủ động thể hiện những cảm xúc yêu đương, những khát khao con gái thầm kín, đấu tranh đòi quyền yêu và được yêu vẫn chỉ thuộc về bản lĩnh của một nhà thơ nữ duy nhất trong suốt thời kì văn học dân gian và mười thế kỉ văn học trung đại Việt Nam là Hồ Xuân Hương. Nhưng thực ra cái tôi trữ tình của Hồ Xuân Hương cũng chỉ lên tiếng với tư cách nói lên tiếng nói của người phụ nữ làm lẽ phê phán chế độ đa thê và thân phận chua chát chứ không phải là nói tiếng nói của cô gái yêu đương. Mãi đến giữa thế kỉ XX, thơ tình Việt Nam mới lại được đón nhận “những nữ thi nhân đồng thời là nữ tình nhân trực tiếp nói lên cảm xúc yêu đương của họ”(Trần Nho Thìn, văn học Việt Nam từ thế kỉ X đến hết thế kỉ XIX, NXBDG, 2012, tr 486). Gương mặt “nữ thi nhân đồng thời là nữ tình nhân” tiêu biểu, có vị trí quan trọng của nền văn học Việt Nam hiện đại chúng tôi muốn nói đến là người con của làng La Khê nổi tiếng với nghề dệt the, dệt gấm Xuân Quỳnh. 1.5. Bước ra từ khói lửa, đạn bom của cuộc kháng chiến chống Mỹ như bao nhà thơ khác cùng thế hệ nhưng Xuân Quỳnh đã nhanh chóng tạo được một diện mạo riêng, một giá trị riêng cho sự nghiệp văn học của mình. Gần một phần tư thế kỉ lao động nghệ thuật, thời gian đó không nhiều so với một đời thơ nhưng bằng tấm lòng yêu người, yêu đời tha thiết; bằng khát vọng dâng hiến mãnh liệt; bằng tinh thần lao động nghệ thuật hết mình, Xuân Quỳnh đã kịp để lại cho đời một di sản văn học quý báu. Ở người phụ nữ này, làm thơ dường như không chỉ là một duyên nghiệp kiểu “Trời đày” mà trên hết, thơ ca chính là cứu cánh, là lẽ sống của đời chị. Từ thi phẩm đầu tay cho đến những sáng tác cuối cùng, chúng tôi thấy Xuân Quỳnh thật sự là một tâm hồn đã sống cho thơ, sống trong thơ và sống bằng thơ. Đặc biệt, chị viết nhiều về tình yêu. Dường như tình yêu là mảnh đất hứa cho tài năng của chị được bộc lộ, cho cảm xúc của chị được thăng hoa, cũng là mảng sáng tác mà Xuân Quỳnh bỏ ra nhiều tâm huyết nhất và cũng khiến chị trăn trở nhiều nhất. Do vậy, đề tài tình yêu chiếm một số lượng khá lớn, có vị trí quan trọng trong việc thể hịên diện mạo, bản sắc hồn thơ Xuân 3
Quỳnh cũng như định hình phong cách nghệ thuật của chị một “Nữ hoàng thơ tình” – gương mặt thơ nữ xuất sắc của văn học Việt Nam hiện đại. 1.6. Thơ tình Xuân Quỳnh không chỉ có giá trị vì nó chiếm phần lớn trong gia tài thơ của chị mà còn vì vị trí danh dự của nó trong chương trình Ngữ Văn THPT. Sự hiện diện của thơ tình Xuân Quỳnh qua bài thơ “Sóng” đã mang đến cho người đọc những trải nghiệm thẩm mỹ mới về quan niệm tình yêu, về diễn ngôn văn hóa của người phụ nữ trong một đề tài đã quá ư quen thuộc. Đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về thơ tình của Xuân Quỳnh nhưng hầu hết các tác giả mới chỉ tiếp cận mảng sáng tác này hoặc từ góc độ nội dung, hoặc từ góc độ thi pháp học, từ tiểu sử nhà thơ…chứ chưa có một công trình nào tiếp cận thơ tình Xuân Quỳnh từ góc độ văn hóa học. Các quan sát trên giải thích vì sao chúng tôi chọn đề tài “Thơ tình Xuân Quỳnh từ góc nhìn văn hoá” để nghiên cứu. Từ điểm nhìn này, chúng tôi mong muốn rọi thêm tia sáng mới vào thế giới thơ tình Xuân Quỳnh, lí giải sức quyến rũ của thơ tình Xuân Quỳnh, mang đến những khám phá, những cảm nhận đầy đặn, tròn trịa về mảng sáng tác tâm huyết nhất và cũng thành công nhất của chị. Đồng thời, chúng tôi cũng mong muốn qua góc nhìn văn hoá, chỉ ra được vẻ đẹp mang tính “đột phá”, tính “cách mạng” của Xuân Quỳnh ở đề tài tình yêu trong dòng chảy chung của thơ tình dân tộc. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. Thơ tình của Xuân Quỳnh từ khi chào đời đã ám ảnh độc giả ở nhiều thế hệ. Vì vậy, nó không còn là mảnh đất trống, sức mời gọi của mảng sáng tác này đối với những cây bút nghiên cứu, phê bình văn học luôn có một ma lực đặc biệt. Trong quá trình khảo sát, với tài liệu có hạn, chúng tôi nhận thấy có những công trình nghiên cứu sau về thơ tình Xuân Quỳnh: Trong sách giáo viên Văn học lớp 12 Tập một, NXBGD năm 2000, Nguyễn Văn Long trong phần “Gợi ý phân tích cụ thể” bài thơ Sóng có nói: 4
Người phụ nữ yêu trong thơ Xuân Quỳnh mạnh bạo, chân thành bày tỏ những khao khát trong lòng mình, là điều rất mới mẻ, trong đời và cả trong thơ. (Trước đây đã có nàng chinh phụ trong Chinh phụ ngâm khúc cũng đã nói đến những khao khát hạnh phúc lứa đôi, nhưng trong thơ xưa chưa thể có một người phụ nữ bày tỏ trực tiếp tình yêu của mình). Đó là thứ tình yêu hết mình, quên mình, nó cũng đòi hỏi sự duy nhất, sự tuyệt đối, và luôn đi liền với khát khao về mái ấm gia đình, với sự gắn bó lâu bền, thuỷ chung. Điều đó chứng tỏ rằng quan niệm tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh vẫn có gốc rễ trong tâm thức của dân tộc. Ở đây, tác giả bài viết đã chỉ ra điều mới mẻ trong đời và thơ Xuân Quỳnh chính là sự táo bạo, chân thành bày tỏ khát khao tình yêu đôi lứa – điều mà người phụ nữ xưa (trong đời và trong thơ) chưa bao giờ dám nói. Đây là những quan sát chạm đến văn hóa giới nhưng chưa thấy Nguyễn Văn Long triển khai sâu. Vì vậy, Nguyễn Văn Long chưa hoàn toàn chính xác khi chỉ ra nét tương đồng giữa người phụ nữ trong thơ Xuân Quỳnh với nàng chinh phụ trong Chinh phụ ngâm khúc vì tác giả Đặng Trần Côn đã hư cấu giọng nói của người chinh phụ. Nghĩa là ở đây có hiện tượng tác giả nam mượn giọng nhân vật nữ còn trong Sóng nói riêng và thơ tình của Xuân Quỳnh nói chung, nhân vật trữ tình chính là cái tôi tác giả. Hơn nữa, cái đích của bài viết vẫn hướng người đọc vào đặc điểm truyền thống trong quan niệm tình yêu của Xuân Quỳnh. Lưu Khánh Thơ trong bài tựa đề tập sách Xuân Quỳnh Cuộc đời gửi lại trong thơ có nhận định “Trước Xuân Quỳnh có lẽ chưa có người phụ nữ làm thơ nào đã nói về tình yêu bằng những lời cháy bỏng, thiết tha và nồng nàn đến thế”. Đây là một đánh giá rất quan trọng, có tính chất gợi mở và định hướng tiếp nhận cho người đọc khi đến với thơ tình Xuân Quỳnh. Tuy nhiên, đó mới chỉ dừng lại là một nhận xét chung của tác giả bài viết trong quá trình khảo sát cuộc đời và thơ ca của Xuân Quỳnh chứ không phải là kết quả nghiên cứu dành riêng cho mảng thơ tình yêu của nữ sĩ. 5
Bài viết Thơ tình Xuân Quỳnh Tiếng nói mới của thơ dân tộc của Phan Ngọc có ý nghĩa quan trong với người viết trong qua trình thực hiện luận văn . Tác giả bài viết đã chỉ rõ sự đồng nhất và nét khác biệt của Xuân Quỳnh so với các nhà thơ nữ trước và cùng thời với chị khi viết về đề tài tình yêu. Đồng thời Phan Ngọc còn chỉ ra sự đóng góp to lớn của Xuân Quỳnh ở mảng thơ tình đối với nền văn học dân tộc khi cho rằng thơ tình Xuân Quỳnh là “Tiếng nói mới của thơ dân tộc, tiếng nói phản ánh chiểu sâu của văn hoá dân tộc.” và “Thơ tình của chị khác tất cả mọi thơ tình bởi cái lớn, cái thời đại của nó”. Dù vậy, bài viết mới chỉ dừng lại ở góc độ nhận xét, thiếu sự minh giải cần thiết và những minh chứng cụ thể ở mảng sáng tác này. Đứng từ góc độ nội dung, Trong bài viết Xuân Quỳnh một chồi thơ sắc biếc, Chu Nga có nói “Tình yêu trong thơ Xuân quỳnh là một tình yêu say mê, sôi nổi, bạo dạn và rất chủ động.” Cũng vậy, TS Đoàn Thị Đặng Hương trong bài viết về thơ Xuân Quiỳnh Người đàn bà yêu và làm thơ nhận định “Trong thơ, Xuân Quỳnh đã hát một giọng riêng khác với ngay cả những tác giả nữ khác về tình yêu. Nó có một sắc thái táo bạo và nhiều khi còn dữ dội nữa. (Ở thời kì ấy, thơ tình của chị đôi khi còn làm cho những nhà thơ đàn ông phải nể vì ). Chị là một trong những tiếng thơ rất sớm của một người con gái, một người đàn bà chủ động yêu và đòi quyền được yêu. (ở cái thời mà người ta quen nhìn phụ nữ dẫu là trong văn học một vai trò bị động và yếu đuối.” Nhà nghiên cứu Trần Đăng Suyền trong bài viết Bình bài thơ Sóng của Xuân Quỳnh có viết “Đến Xuân Quỳnh, thơ Việt Nam hiện đại mới có được một tiếng nói bày tỏ trực tiếp những khát khao hồn nhiên, chân thật, vừa mãnh liệt, sôi nổi của một trái tim phụ nữ”. Tác giả của bài viết trên đã chỉ ra vẻ đẹp riêng, độc đáo của tiếng nói tình yêu trong thơ Xuân Quỳnh nhưng kết luận trên vẫn thiên về cảm nhận mà chưa phải là kết quả của một quá trình nghiên cứu có chủ đích từ góc nhìn văn hoá. Hơn nữa, đấy mới chỉ là đánh giá riêng từ bài thơ Sóng. 6
Nguyễn Thị Minh Thái trong bài viết “Một giọng thơ tình ám ảnh”đã nhận xét “ Những câu thơ giống hệt như những giọt nước sau cơn mưa qua, còn đọng lại trên lá cây. Chỉ cần một làn cảm xúc chợt đến, khẽ chạm vào lá, là những câu thơ ấy sẽ rơi rụng ngay xuống vùng tâm thức và mồn một hiện lên giữa lòng ta... có lẽ cái khát vọng tình yêu từng thiêu đốt thơ Xuân Quỳnh cũng thiêu đốt luôn cả người đọc”. - Trong bài viết “Vẻ đẹp thơ Xuân Quỳnh”, Nguyễn Xuân Nam có nhận xét “Xem yêu đương như một khía cạnh của quyền sống của mình, chùm thơ tình yêu của Xuân Quỳnh có tính chất mới, được tuổi trẻ ngày nay ưa thích”. Đồng thời, tác giả bài viết còn nhận ra ở thơ Xuân Quỳnh “vẻ đẹp hồn nhiên, mang đậm nét nữ tính, dịu dàng, đằm thắm, và nhân hậu nhưng lại không vướng mặc cảm cho mình là phái yếu của con người Xuân Quỳnh trong thơ. Với bản tính ấy thơ tình của chị chủ động, bao dung mà cũng thiết tha dữ dội” Như vậy, nhìn lại lịch sử tiếp nhận thơ tình của Xuân Quỳnh, chúng tôi nhận thấy mảng sáng tác này chưa được nghiên cứu từ góc độ văn hoá học, cụ thể là văn hóa ứng xử giới. Nghĩa là khi tiếp cận thơ tình Xuân Quỳnh, chưa có nhà nghiên cứu nào có ý thức triển khai cách tiếp cận giới, chưa lí giải và soi chiếu đối tượng từ văn hóa ứng xử giới. Đây là vẻ đẹp còn bỏ ngỏ, là khoảng trống cần được lấp đầy. Tuy nhiên, từ những bài viết đó, cá nhân người viết đã học tập và tiếp thu được nhiều kiến thức bổ ích giúp cho việc thực hiện luận văn phát triển theo chiều hướng tốt. 3. Đối tượng và mục tiêu nghiên cứu 3.1 Đối tượng nghiên cứu Đề tài là “Thơ tình Xuân Quỳnh từ góc nhìn văn hoá”, vì vậy chúng tôi chỉ tập trung tìm hiểu, nghiên cứu mảng sáng tác về tình yêu của Xuân Quỳnh đặt trong bối cảnh văn hoá giới, văn hóa diễn ngôn của người phụ nữ Việt Nam từ xưa đến nay. 7
3.2 Mục tiêu nghiên cứu Thực hiện đề tài “Thơ tình Xuân Quỳnh từ góc nhìn văn hoá”, chúng tôi nhằm thực hiện 3 mục tiêu sau: Vận dụng kiến thức về văn hóa ứng xử giới để làm nổi bật sự mới mẻ, độc đáo, chất hiện đại, tính đột phá trong diễn ngôn của người phụ nữ trong thơ tình yêu của Xuân Quỳnh. Đưa đến một cái nhìn đầy đủ về diện mạo thơ tình Xuân Quỳnh nói riêng và sự nghiệp thơ ca Xuân Quỳnh nói chung. Những đóng góp của thơ tình Xuân Quỳnh đối với thơ tình Việt Nam nói riêng (đặc biệt trong bối cảnh văn học, thơ ca thời kì chống Mỹ) và nền văn học Việt Nam hiện đại nói chung. 4. Nhiệm vụ và phương pháp nghiên cứu 4.1. Nhiệm vụ nghiên cứu: Để đạt được các mục tiêu nghiên cứu, chúng tôi thực hiện các nhiệm vụ sau: Khảo sát, phân loại mảng thơ tình yêu của Xuân Quỳnh. Khảo sát các công trình nghiên cứu về thơ tình của Xuân Quỳnh. Thu thập những tài liệu có liên quan đến cuộc đời của Xuân Quỳnh, đến các sáng tác thơ ca của nữ sĩ, đặc biệt là mảng thơ viết về tình yêu. Thu thập và nghiên cứu những tài liệu viết về văn hoá giới, về xã hội nam quyền. 8
Sưu tầm và nghiên cứu những tác phẩm thơ tình Việt nam nói chung và diễn ngôn phụ nữ trong thơ tình nói riêng tiêu biểu ở các giai đoạn văn học khác nhau Xác định những nét nổi bật của bối cảnh văn hóa (đặc biệt là văn hoá ứng xử giới, văn hoá diễn ngôn ) và ảnh hưởng của nó đến văn học, đến cách xây dựng hình tượng người phụ nữ trong văn học xưa và nay. Từ đó xác định cái mới, đóng góp, cách tân của Xuân Quỳnh qua những sáng tác về đề tài tình yêu. 4.2. Phương pháp nghiên cứu: Để triển khai đề tài, chúng tôi đã sử dụng những phương pháp nghiên cứu chính sau: Phương pháp thống kê, phân loại. Phương pháp tiếp cận từ góc nhìn văn hoá học. Phương pháp so sánh văn học (Được áp dụng ở nhiều cấp độ: so sánh các tác phẩm ở các thời kì sáng tác khác nhau, so sánh thơ tình của Xuân Quỳnh với thơ tình của các tác giả nữ và tác giả nam trước và cùng thời với chị.) Phương pháp tiếp cận trên tinh thần thi pháp học. Ngoài ra, để luận văn có tính khoa học và hệ thống, chúng tôi còn vận dụng kết hợp một số phương pháp khác như: phân tích, bình giảng, chứng minh, liên văn bản… 5. Phạm vi nghiên cứu. Để đạt được mục tiêu nghiên cứu, chúng tôi tiến hành khảo sát toàn bộ mảng thơ tình của Xuân Quỳnh. Đồng thời liên hệ so sánh với một số tác phẩm 9
thơ tình Việt Nam ở nhiều giai đoạn văn học khác nhau nhằm làm sáng tỏ các vấn đề cần trình bày. 6. Cấu trúc của luận văn Luận văn của chúng tôi ngoài phần mở đầu , phần kết luận, thư mục tham khảo, phần nội dung gồm có 3 chương: Chương 1: Thơ tình Việt Nam và phương pháp tiếp cận văn hóa học. Chương 2: Nội dung thơ tình Xuân Quỳnh từ góc nhìn văn hóa Chương 3: Thi pháp thơ tình Xuân Quỳnh nhìn từ góc nhìn văn hóa 7. Đóng góp của luận văn. Về mặt lí luận: Luận văn chứng minh sự cần thiết phải áp dụng phương pháp tiếp cận văn hóa học trong nghiên cứu văn học, kể cả với các tác phẩm văn học hiện đại. Về mặt thực tiễn: Mang đến một cách tiếp cận mới cho thơ tình của Xuân Quỳnh, từ đó chỉ ra những vẻ đẹp còn tiềm ẩn của mảng sáng tác này cũng như những đóng góp quan trọng của Xuân Quỳnh đối với nền văn học Việt Nam hiện đại điều khiến chị được tôn vinh là “ Nhà thơ nữ hàng đầu của nửa cuối thế kỉ XX ” ( Vũ Quần Phương ). 8. Những chú giải kí hiệu, viết tắt trong luận văn. Kí hiệu trích dẫn: + Số đầu: Sách tham khảo (theo thứ tự những đề mục tài liệu trong bảng tài liệu tham khảo) + Số sau: số trang. Viết tắt: + Nxb : Nhà xuất bản. 10
+TP. HCM: Thành phố Hồ Chí Minh. + SGV: Sách giáo viên. + NXBGD: Nhà xuất bản giáo dục. PHẦN NỘI DUNG Chương 1: Thơ tình Việt Nam và phương pháp tiếp cận văn hóa học. Ra đời giữa những vui buồn của loài người, bước những bước đồng hành tri kỉ, thơ ca ( chúng tôi muốn nói tới thơ trữ tình) đã trở thành bầu sữa tinh thần không thể thiếu trong cuộc đời của mỗi chúng ta. Có người tìm đến thơ như tìm về chốn nương náu bình yên nhất của tâm hồn. Có người lại dùng thơ như một sự giải thoát. Ai đó lại tìm đến thơ ca để được sẻ chia, được thấu hiểu. Và với sức mạnh tinh thần vô song của mình, thơ ca có khả năng rịt lành, băng bó, làm hồi sinh… những trái tim khô héo, rụi tàn. Phải chăng thơ đã trở thành “Rượu của thế gian”(Huy Trực). Thơ đã, vẫn và sẽ mãi mãi: “là một sức đồng cảm mãnh liệt và quảng đại”(Hoài Thanh – Hoài Chân Thi nhân Việt Nam). Giá trị tinh thần to lớn ấy của thơ đã khiến cho nó luôn hiện diện bằng nhiều cách khác nhau trong cuộc sống của con người. Là một bộ phận hữu cơ của thơ trữ trình, thơ tình lại có một đời sống riêng, sức hấp dẫn riêng trong lòng nhân loại. Có lẽ chưa có một người nghệ sĩ nào lại chưa từng một lần cầm bút viết về tình yêu – một thứ tình cảm thiêng liêng, cao đẹp và giàu tính nhân văn này. Dường như đề tài tình yêu ở thời kì văn học nào cũng có, nó xuất hiện dưới nhiều dạng thức khác nhau, với những mức độ và vẻ đẹp khác nhau khiến thơ tình trở thành một dòng chảy liên tục và bền bỉ trong lịch sử thi ca Việt Nam. Do vậy, tìm hiểu khái niệm thơ tình là một khâu quan trọng đầu tiên của qúa trình thực hiện đề tài 1.1. Khái niệm thơ tình. Để làm sáng tỏ khái niệm này, chúng tôi bắt đầu từ việc khảo sát hai chữ ái tình. Theo từ điển Tiếng Việt do tác giả Hoàng Phê chủ biên – NXb Đà 11
Nẵng, năm 2002, chữ Tình được hiểu theo ba nghĩa: thứ nhất là chỉ tình cảm nói chung , thứ hai chỉ sự yêu mến, gắn bó giữa con người với con người, thứ ba chỉ sự yêu đương giữa nam và nữ. Chữ ái tình được hiểu là tình yêu nam nữ. Qua lăng kính Phật giáo, ái nghĩa là sự yêu mến, là sự thèm khát, ham muốn xuất phát từ sự tiếp xúc của giác quan với đối tượng của các giác quan đó. Theo PGS.TS. Trần Nho Thìn, khái niệm tình được một số học giả phương Tây dịch là emotion – cảm xúc. Tổng hợp các cách hiểu trên, trong phạm vi quan tâm của đề tài, chúng tôi tạm đưa ra cách hiểu về thơ tình như sau: Thơ tình yêu nam nữ là những sáng tác thơ thể hiện tiếng nói khám phá và diễn tả những trạng thái cảm xúc, những khát khao yêu đương, những rung động thầm kín của con người trong quan hệ tình yêu nam nữ. Những tình cảm cá nhân, riêng tư ấy được biểu đạt, được mã hóa bằng những tín hiệu thẩm mỹ mang đặc trưng riêng nhằm thể hiện được tình cảm nam nữ chứ không phải là tình cảm yêu mến giữa con người với con người nói chung. Từ cách hiểu trên về thơ tình, nhìn lại lịch sử thơ ca nước nhà, như trên chúng tôi đã nói, có cả một dòng chảy thơ tình xuyên suốt các thời kì văn học. Lí do trước hết và duy nhất để văn học ra đời và tồn tại là vì con người. Với tư cách là một thực thể văn hóa, trong tiến trình phát triển của mình, con người không ngừng tìm kiếm, xác lập nguyên tắc cho các ứng xử trong quan hệ với môi trường tự nhiên, quan hệ với xã hội và quan hệ với chính bản thân mình. Đến lượt mình, các nguyên tác ứng xử ấy luôn chi phối các phương diện thi pháp của một tác phẩm văn học. Xin nhắc lại nhận định của M.Bakhtin mà chúng tôi đã nói ở phần mở đầu: “Văn học là một bộ phận không thể tách rời của văn hóa. Không thể hiểu nó ngoài cái mạch nguyên vẹn của toàn bộ văn hóa một thời đại trong đó nó tồn tại. Không được tách nó khỏi các bộ phận khác của văn hóa”. Đứng trên tư cách kép, vừa là chủ thể tiếp nhận, thừa hưởng các giá trị văn hóa, vừa là chủ thể sáng tạo, người nghệ sĩ chính là người phản ánh qua văn chương mình những đặc trưng của văn hóa dân tộc. Do đó chúng tôi muốn đứng từ góc độ văn hóa, lựa chon cách tiếp cận văn hóa học để nghiên cứu thơ tình của nữ sĩ 12
Xuân Quỳnh mong phát hiện được những vẻ đẹp còn tiềm ẩn trong mảng sáng tác mà chị gần như dành nhiều tâm huyết nhất. Tuy nhiên, thơ tình Xuân Quỳnh lại ra đời và tồn tại trực tiếp trong cái nôi của thơ tình Việt Nam, bởi vậy khảo sát thơ tình Việt Nam từ chiều sâu văn hóa dân tộc là một việc làm cần thiết. 1.2. Đặc điểm của thơ tình Việt Nam trong bối cảnh văn hoá truyền thống (văn hóa nam quyền) Xuân Quỳnh là một nữ tác giả tiêu biểu của thơ tình Việt Nam. Do vậy ở đề tài này, chúng tôi muốn soi chiếu sáng tác của chị từ điểm nhìn văn hóa giới để có cơ sở khoa học so sánh với thơ tình của những tác giả cùng giới cũng như khác giới trong lịch sử thơ tình nước nhà. Từ đó mới thấy được điểm giống và khác, đâu là sự kế thừa, đâu là sự cách tân của Xuân Quỳnh ở lĩnh vực thơ tình yêu. Từ xuất phát điểm đó, chúng tôi cũng muốn tìm hiểu đặc điểm thơ tình Việt Nam từ góc độ giới qua các giai đoạn để có những cứ liệu khoa học cho việc triển khai đề tài. 1.2.1 Quan điểm văn hoá giới ở Việt Nam thời trung đại Với tư cách là một nửa của nhân loại, người phụ nữ đã cùng với đàn ông góp phần quan trọng trong việc tạo ra mọi giá trị của cuộc sống và duy trì sự sống. Thực tiễn lịch sử cả nhân loại đã phản ánh rõ nét vai trò tạo dựng thế giới không kém gì đàn ông nhưng người phụ nữ lại chưa bao giờ được nhìn nhận trong quan hệ ngang hàng, bình đẳng với đàn ông cả. Họ bị xếp vào “giới thứ hai”, bị xem là “Tha nhân”(The Other) và bị đặt ra bên lề xã hội trong suốt chiều dài của lịch sử . Sự bất bình đẳng giới này có thể thấy trong xã hội nhiều quốc gia thời kì trung đại, ngay cả với các nước được coi là tiến bộ nhất như Pháp và Mỹ. Các nhà nữ quyền trong cuộc cách mạng nữ quyền ở phương Tấy cuối thập niên 60 đầu thập niên 70 của thế kỉ XX chỉ ra thực trạng rằng, suốt một thời kì dài, nam giới luôn đồng nghĩa với nhân loại, đồng nhất với lịch sử, còn phụ nữ 13
phụ thuộc vào nam giới. Phụ nữ không chỉ phụ thuộc vào nam giới trong các vai trò xã hội mà còn trong cái nhìn về thế giới: họ nhìn theo những quy chuẩn đã được người đàn ông định ra. Triết gia cổ đại Hy Lạp Aristotle từng nhìn phụ nữ từ phương diện không hoàn thiện của giới tính: “Phụ nữ chỉ là một người đàn ông khiếm khuyết”. Tư tưởng này đã có những tác động, ảnh hưởng mạnh mẽ và lâu bền ở phương Tây. Simone de Beauvoir – Nhà hiện tượng học, nhà triết học hiện sinh, người “chị cả” của chủ nghĩa nữ quyền Pháp cũng đã kết luận rằng hầu hết các xã hội trong lịch sử phương Tây từ cổ đại đến hiện đại dưới sự chi phối của hệ thống phụ hệ nên đã xem phụ nữ chỉ là kẻ lệ thuộc vào đàn ông, chỉ duy nhất đàn ông mới có tự do lựa chọn để xác lập bản chất và tính chủ thể của mình, còn phụ nữ chỉ là hệ quả của sự lựa chọn ấy. Bà còn khẳng định trong hầu hết các thể chế hôn nhân, phụ nữ là kẻ lệ thuộc, thứ yếu và ký sinh, sự bình đẳng trong hôn nhân sẽ vẫn là ảo tưởng chừng nào đàn ông vẫn nắm quyền chi phối về kinh tế của gia đình. Ở phương Đông, Khổng Tử và nhà Nho của các thế hệ cũng luôn bảo thủ quan điểm “trọng nam khinh nữ”, họ đặt người phụ nữ ở vị trí thấp kém so với đàn ông: “Nhất nam viết hữu, thập nữ viết vô”, họ cho rằng “nữ nhân nan hóa” nghĩa là dưới cái nhìn của Nho giáo, đàn bà thật khó dạy vì ngu muội, dốt nát, thiếu năng lực, không có khả năng tiếp thu cái hay, cái mới. Nho giáo đã kìm chân người phụ nữ quanh quẩn trong những công việc gia đình , ngăn cách họ với thế giới bên ngoài để họ ngoan ngoãn đến mức đánh mất luôn cả bản ngã của mình để làm tròn bổn phận của một “nô tỳ”, toàn tâm toàn ý phụng sự đàn ông. Nằm trong nền văn hóa phương Đông, xã hội Việt Nam trong một thời kì lịch sử lâu dài cũng vận hành theo kiểu xã hội nam quyền, người đàn ông đã thống ngự nữ giới và áp đặt các chuẩn mực của họ về cái đẹp, về hành vi, về đức hạnh …cho người phụ nữ. Và chính cái nhìn của đàn ông của xã hội nam quyền đã trở thành một thứ xiềng xích, một thứ gông cùm trói buộc, đè nặng lên 14
cuộc đời người phụ nữ nhiều thế kỉ qua. Dưới đây, chúng tôi sẽ khảo sát quan điểm văn hóa về nữ giới ở Việt Nam trong xã hội xưa. 1.2.1.1 Nữ giới dưới cái nhìn của xã hội nam quyền. Trong lịch sử văn hóa nhiều nước trên thế giới, ban đầu phụ nữ và đàn ông có vai trò bình đẳng như nhau. Nam nữ là sự phối kết tự nhiên của vũ trụ. Thậm chí, chế độ Mẫu hệ đã chứng minh đàn bà đã là chủ nhân thống ngự thế giới đầu tiên. Nằm trong khu vực nông nghiệp lúa nước thuộc nền văn hóa phương Đông với vùng văn minh Đông Nam Á, Việt Nam bắt đầu lịch sử văn hóa của mình bằng văn hóa Mẫu hệ. Tuy nhiên, các giá trị văn hóa không phải là một thực thể bất biến, nó có sự vận động, thay đổi theo thời gian, qua các giai đoạn lịch sử khác nhau dưới những tác động của các yếu tố như lịch sử, chính trị…Do nằm trong “vùng văn hóa Hán”, Việt Nam là nước đã chịu ảnh hưởng sâu sắc của văn hóa Khổng Nho, xã hội Việt nam dần chuyển sang chế độ phụ quyền, theo đó, thân phận người phụ nữ cũng hoàn toàn bị thay đổi. Có nguồn gốc từ Trung Hoa cổ đại, Nho giáo được đưa vào Việt Nam và trở thành học thuyết chính thống được nhiều triều đại Phong Kiến Việt Nam áp dụng để trị quốc. Đặc biệt từ thế kỉ XV trở đi, tư tưởng Khổng Tử và chế độ nam quyền với những “Tam tòng”, “Tứ đức”, “Tam cương”, “Ngũ thường” đã trở thành một thế lực trói buộc, đàn áp phụ nữ, biến họ trở thành những sinh thể đứng thấp hơn đàn ông, phụ thuộc hoàn toàn vào đàn ông. Dưới cái nhìn của xã hội nam quyền, người phụ nữ bị coi thường, bị hạ thấp, bị khinh miệt. Họ bị đánh đồng với hạng tiểu nhân: “những người không thể dạy, không thể chỉ dẫn, đó là phụ nữ và thái giám” ( Kinh Thi); “Nước lũ và thú dữ có thể chế ngự được. Chỉ có đàn bà và tiểu nhân thì không sao chế ngự được”( Khổng Tử). Điểm nổi bật trong hệ thống quan điểm văn hóa về nữ giới ở Việt Nam thời trung đại là tư tưởng “Tam tòng”, “Tứ đức”. Chế độ phong kiến đã dùng nó như một thữ vũ khí đầy công năng để áp bức nữ giới cũng là để bảo vệ cho quyền lợi của nam giới . Thuyết “Tam tòng”( Tại gia tòng phụ, xuất giá tòng 15
phu, phu tử tòng tử) trong “Gia ngữ” được giải thích cụ thể như sau: “Người phụ nữ là những người nghe theo sự dạy bảo của người đàn ông. Bởi vậy, đối với họ, không có sự tự chủ vốn có mà chỉ có đạo “tam tòng”. Khi còn nhỏ theo cha và những người anh trai trong gia đình, khi đã kết hôn đi theo chồng và khi chồng chết đi theo con trai của mình mà không tái giá”. Như vậy, xã hội phong kiến Việt Nam đã lấy tư tưởng đầy khắc nghiệt này để quy chiếu và định danh cho phẩm chất đạo đức của người phụ nữ, đẩy họ vào một cuộc sống không có quyền tự chủ, mất tiếng nói trong gia đình và ngoài xã hội. Thậm chí nhiều phụ nữ đã phải chôn vùi cả cuộc đời trong nước mắt, trong nhục nhằn, cay đắng. Không chỉ bị trói buộc trong tư tưởng “Tam tòng”, cuộc đời người phụ nữ còn bị đè nặng bởi “Tứ đức” bao gồm công, dung, ngôn, hạnh. Trong đó, công được hiểu là sự khéo léo của người phụ nữ trong các công việc gia đình; dung là vẻ đẹp hình thức đoan trang; ngôn là lời nói dịu dàng; hạnh là những phẩm chất như yêu chồng, thương con, giàu đức hi sinh…Như vậy, cùng với “Tam tòng”, “Tứ đức” đã trở thành công cụ để xã hội nam quyền nhào nặn ra mẫu người phụ nữ “chuẩn mực” về phẩm chất đạo đức nhằm phục vụ những người được coi là “giới thứ nhất”: Phận làm gái này lời giáo huấn Lắng tai nghe cổ truyện mới nên Hãy xem xưa những bậc dâu hiền Kiêm tứ đức: Dung, công, ngôn, hạnh. Công là đủ mùi xôi, thức bánh Nhiệm nhặt thay đường chỉ mũi kim Dung là mặt ngọc trang nghiêm Không tha thiết, không chiều lả tả. 16
Ngôn là dạy trình thưa vâng dạ Hạnh là đường ngay thảo kính tin Xưa nay mấy kẻ dâu hiền Dung, công ngôn, hạnh là tiên phàm trần. (Gia hu ấn ca) Trong xã hội nam quyền, phụ nữ chưa bao giờ được nhìn nhận ở góc độ giới, họ chỉ được đánh giá trong các mối quan hệ bổn phận, trách nhiệm, nghĩa vụ với gia đình, dòng tộc. Theo đó, đời sống bản năng cũng không được coi trọng. Họ gần như bị “đánh cắp” bản ngã, không được là mình, không thể sống cho mình. Đúng hơn, họ phải sống một cuộc đời theo sự áp đặt của cái nhìn đàn ông, ý muốn đàn ông cũng như những quan niệm giá trị của văn hóa nam quyền. Không nhìn nhận và coi trọng người phụ nữ ở góc độ giới kéo theo thái độ rất đáng bị lên án của Nho giáo khi khinh miệt, kì thị với sắc đẹp của người con gái. Xã hội xưa quan niệm sắc đẹp là mầm mống gây họa, gieo rắc bất hạnh cho gia đình và quốc gia. PGS.TS Trần Nho Thìn trong cuốn “Văn học trung đại Việt Nam, tr 38”, khi nhận định về sự xung đột giữa nhà nho và sắc đẹp đã viết: “Nghiêm khắc với sắc đẹp phụ nữ hầu như là một nét tính cách tiêu biểu của Khổng Tử và đã trở thành một phẩm chất không thể thiếu nơi những người hiền nhân quân tử, anh hùng trong văn hóa phương Đông. Với ông, không thể có sự dung hòa giữa đạo nhân với sắc đẹp”. Như vậy, trong xã hội nam quyền, bản ngã của người phụ nữ dường như bị xóa bỏ hoàn toàn dưới cái nhìn áp đặt của người đàn ông về vị trí, vai trò trong gia đình và ngoài xã hội, về phẩm chất đạo đức, về đời sống bản năng…Vậy nữ giới ứng xử như thế nào trước những quan niệm giá trị đầy khắt khe và phần nhiều bất công mà xã hội nam quyền đã quàng lên cuộc đời của họ? 1.2.1.2 Văn hóa ứng xử giới trong xã hội nam quyền. 17