Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Tiểu thuyết Lê Lựu thời kỳ đổi mới

Chia sẻ: Minh Lộ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:130

Thêm vào BST

Báo xấu

21
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn tiến hành khảo sát, phân tích, tìm hiểu đặc điểm tiểu thuyết của Lê Lựu qua 4 tác phẩm Thời xa vắng (1984), Chuyện làng Cuội (1990), Sóng ở đáy sông (1995), hai nhà (2000); từ đó làm nổi bật sự đổi mới, cách tân và đóng góp của Lê Lựu, đối với thể loại tiểu thuyết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học Việt Nam: Tiểu thuyết Lê Lựu thời kỳ đổi mới

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- ĐỖ THỊ THU TRANG TIỂU THUYẾT LÊ LỰU THỜI KỲ ĐỔI MỚI LUẬN VĂN THẠC SĨ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Hà Nội - 2013
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ----------------------------------------------------- ĐỖ THỊ THU TRANG TIỂU THUYẾT LÊ LỰU THỜI KỲ ĐỔI MỚI Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60 22 34 Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Mai Hương Hà Nội - 2013
MỤC LỤC PHÇN Më §ÇU ................................................................................................... 1 I. LÝ do chän ®Ò tµi............................................................................................ 6 II. LÞch sö vÊn ®Ò. ............................................................................................. 7 3. Giíi h¹n ®Ò tµi: ........................................................................................... 10 4. Ph-¬ng ph¸p nghiªn cøu. .......................................................................... 10 5. §ãng gãp cña luËn v¨n............................................................................... 11 6. KÕt cÊu cña luËn v¨n. ................................................................................. 11 PhÇn néi dung ............................................................................................. 12 Ch-¬ng 1: TiÓu thuyÕt cña Lª Lùu trong bèi c¶nh ............ 12 tiÓu thuyÕt ViÖt Nam ®-¬ng ®¹i .................................................... 12 1.1 Kh¸i l-îc vÒ tiÓu thuyÕt ViÖt Nam thêi k× ®æi míi .. Error! Bookmark not defined. 1.1.1 Những tiền đề của công cuộc đổi mới văn học Việt Nam sau 1975 12 1.1.2.Khái lược về tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới ........................... 15 1.1.2.1. Những nét chung về thể loại tiểu thuyết...................................... 15 1.1.2.2. Khái lược về tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới ...................... 16 1.2. Tiểu thuyết Lê Lựu từ sau 1975 ............................................................. 22 1.2.1. Khái lược về tiểu thuyết của Lê Lựu thời kì đổi mới ...................... 22 1.2.2. Những đổi mới, cách tân của tiểu thuyết Lê Lựu ........................... 26 Ch-¬ng 2: Nh÷ng nguån c¶m høng chñ ®¹o cña tiÓu thuyÕt Lª Lùu thêi k× ®æi míi .......................................................... 28
2.1. C¶m høng nhËn thøc l¹i lÞch sö ............................................................. 28 2.2. C¶m høng bi kÞch .................................................................................... 35 2.3. C¶m høng thÕ sù ...................................................................................... 50 Ch-¬ng 3: NghÖ thuËt tiÓu thuyÕt Lª Lùu thêi k× ®æi míi .............................................................................................................................. 69 3.1. NghÖ thuËt tæ chøc cèt truyÖn ................................................................ 69 3.2. NghÖ thuËt x©y dùng kh«ng gian ........................................................... 76 3.2.1. Không gian nông thôn nghèo khổ, tăm tối, lạc hậu ........................ 77 3.2.2. Không gian đô thị ngột ngạt, bức bối ............................................... 81 3.2.3. Không gian tâm tưởng ...................................................................... 87 3.3. NghÖ thuËt trÇn thuËt ............................................................................. 91 3.3.1. §iÓm nh×n trÇn thuËt ........................................................................ 91 3.3.2. Giäng ®iÖu trÇn thuËt ........................................................................ 96 3.3.3. Ng«n ng÷ ......................................................................................... 101 3.5. Nghệ thuật xây dựng nhân vật ............................................................. 106 3.5.1. Nghệ thuật tạo tình huống thử thách ............................................ 106 3.5.2. Nghệ thuật miêu tả ngoại hình nhân vật ....................................... 113 PhÇn kÕt luËn ........................................................................................... 121 Danh mỤc Tµi liÖu tham kh¶o ........................................................ 124
PHẦN MỞ ĐẦU I. Lí do chọn đề tài 1.1.Với chiến thắng vĩ đại mùa xuân 1975, dân tộc ta đã giành đƣợc độc lập, tự do trên toàn cõi Tổ quốc thống nhất. Chiến tranh kết thúc, đất nƣớc trở về cuộc sống bình thƣờng, lịch sử văn học bƣớc sang một giai đoạn mới. Nếu văn học 1945 - 1975 mang đến những hình tƣợng con ngƣời lí tƣởng, những con ngƣời " quyết tử cho Tổ quốc quyết sinh" thì văn học sau 1975 đến nay đã mang một diện mạo mới. Hoàn cảnh thay đổi, lịch sử thay đổi thì hệ quả tất yếu là tâm tƣ, tình cảm, nhận thức của con ngƣời cũng thay đổi. Văn học không nằm ngoài quy luật phát triển đó. Cuộc chiến đấu giành quyền sống, quyền tự do cho cả dân tộc đã kết thúc thắng lợi thì giờ đây cuộc chiến đấu giành quyền sống, quyền hạnh phúc của từng cá nhân con ngƣời đƣợc đặt lên hàng đầu. Con ngƣời với muôn vàn sự phức tạp đa chiều, nhiều phƣơng diện đã mang đến một đòi hỏi tất yếu là văn học phải thay đổi để phản ánh nó. Đây cũng chính là nguyên nhân khiến khuynh hƣớng sử thi và cảm hứng lãng mạn của văn học giai đoạn trƣớc 1975 mờ nhạt dần, thay vào đó là cảm hứng đời tƣ, thế sự. Đất nƣớc cần đƣợc đổi mới toàn diện và sâu sắc, văn học cũng đòi hỏi nhƣ vậy. Báo cáo chính trị của Ban Chấp hành Trung ƣơng Đảng Cộng sản Việt Nam tại Đại hội đại biểu Toàn quốc lần thứ VI của Đảng khẳng định " Đổi mới đang là yêu cầu bức thiết", " có ý nghĩa sống còn". Đại hội Đảng lần thứ VI là một sự kiện lịch sử trọng đại đã cắm một cột mốc lớn đánh dấu sự đổi mới mạnh mẽ của nền văn học nƣớc nhà. Một phong trào nói thẳng, nói thật, những vấn đề về cuộc sống, giá trị đạo đức, ý thức về cái tôi... đã trở thành chủ đề nổi bật. Những vấn đề này thể hiện rõ nét ở tất cả các thể loại văn học trong đó có tiểu thuyết. 1.2. Trên dòng chuyển đổi mạnh mẽ ấy, chúng ta bắt gặp Lê Lựu - một cây bút xuất sắc, một trong những ngƣời đi tiên phong góp phần to lớn vào sự đổi mới của nền văn học Việt Nam đƣơng đại. Trƣớc Thời xa vắng ngƣời đọc đã biết đến Lê Lựu với
những truyện ngắn: Trong làng nhỏ, Nguời cầm súng, Người về đồng cói... và tiểu thuyết đầu tay: Mở rừng. Nhƣng phải đến Thời xa vắng Lê Lựu mới chính thức trở thành một hiện tƣợng, trở thành trung tâm của nhiều cuộc tranh cãi, nhiều bài phê bình, đánh giá, tìm hiểu. Sau thành công vang dội của Thời xa vắng, Lê Lựu không ngủ yên trên vinh quang, ông tiếp tục cho ra đời những tác phẩm gây nhiều tiếng vang: Đại tá không biết đùa (1989); Chuyện làng Cuội (1990); Sóng ở đáy sông (1995); Chuyện hai nhà (2000). Tất nhiên không phải tác phẩm nào cũng là đỉnh cao của văn học, nhƣng có thể khẳng định các tác phẩm trên là minh chứng cho tinh thần lao động hăng say, miệt mài, nghiêm túc và phong cách sáng tạo độc đáo của tác giả. 1.3. Lê Lựu từng đoạt nhiều giải thƣởng văn học cao quý nhƣ Giải thƣởng Nhà nƣớc về Văn học nghệ thuật, Giải thƣởng của Hội Nhà văn Việt Nam. Nhiều tác phẩm nổi tiếng của ông nhƣ Thời xa vắng, Sóng ở đáy sông đã đƣợc chuyển thể điện ảnh và tạo đƣợc tiếng vang lớn, rộng rãi trong công luận. 1.4. Hành trình tiểu thuyết của Lê Lựu sau 1975 cũng phản ánh khá rõ tiến trình vận động, đổi mới của tiểu thuyết Việt Nam đƣơng đại. Tìm hiểu hành trình tiểu thuyết của Lê Lựu sau 1975, do vậy cũng góp phần làm sáng tỏ những nỗ lực cách tân, thành tựu chung của tiểu thuyết và văn học Việt Nam thời kì đổi mới. Chính vì những lí do đó chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài: Tiểu thuyết Lê Lựu thời kì đổi mới. II. Lịch sử vấn đề Cái tên Lê Lựu không còn xa lạ gì đối với độc giả. Ông thuộc lớp nhà văn quân đội, ra đời và trƣởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mĩ cứu nƣớc. Sau hành trình sáng tác dẻo dai, Lê Lựu đã tạo dựng đƣợc phong cách riêng độc đáo, thu hút đƣợc sự quan tâm mến mộ của nhiều thế hệ công chúng. Cho đến nay đã có rất nhiều bài nghiên cứu về các tiểu thuyết của Lê Lựu nhƣ: "Tiểu thuyết đầu tiên của một cây bút viết truyện ngắn" của Phong Vũ, "Mỗi người phải chịu trách nhiệm về nhân cách của mình" hay "Hỏi chuyện tác giả, tìm hiểu tác
phẩm" in trên báo Văn nghệ tháng 12- 1986, "Thời xa vắng - Một tâm sự nóng bỏng" của Lê Thành Nghị, " Chuyện phiếm với anh Sài" của Hồng Vân, "Nghĩ về một Thời xa vắng" của Thiếu Mai, "Nhu cầu nhận thức lại thực tại qua một Thời xa vắng" của Nguyễn Văn Lƣu, "Đọc "Thời xa vắng" của Lê Lựu" của Hoàng Ngọc Hiến, "Một đóng góp vào việc nhận diện con người hôm nay" của Vƣơng Trí Nhàn, ''Một giờ với nhà văn Lê Lựu" của Nguyễn Hữu Sơn, "Lê Lựu - Thời xa vắng" của Đinh Quang Tốn, "Lê Lựu - Chân dung văn học" của Trần Đăng Khoa, “Hiệu ứng Thời xa vắng” của Bảo Ninh… Trong đó nhiều bài viết tập trung vào tiểu thuyết đặc sắc: Thời xa vắng. Trần Đăng Khoa trong Chân dung và đối thoại đã nhận xét: "Với 300 trang sách, tiểu thuyết Thời xa vắng đã ôm chứa một dung lượng lớn. Đúng là một chặng đường lịch sử oai hùng. Chặng đường 30 năm, từ buổi lập nước đến lúc giải phóng toàn bộ đất nước. Lịch sử được khái quát bằng tiểu thuyết, bằng số phận có thể nói là bi thảm của anh nông dân Giang Minh Sài…". Theo Trần Đăng Khoa, Lê Lựu đã có nhiều trang viết đạt tiêu chuẩn Nam Cao. Dù khen hay chê thì hầu hết các nhà nghiên cứu đều phải công nhận "Thời xa vắng của Lê Lựu phản ánh sinh động và chân thực quá trình chuyển biến trong cách nhìn nhận và đánh giá lại hiện thực. Sự phản ánh chân thực, sinh động cái hoàn cảnh nhào nặn nên con ngƣời đó, sự nín nhịn, nhẫn nhục và vùng vẫy cuống cuồng, những thay đổi trong tâm lí và hành động của anh ta đã đƣợc Lê Lựu dựng lại rất sinh động, đã lôi cuốn mạnh ngƣời đọc, gợi ra những liên tƣởng có ý nghĩa xã hội mà hiện nay mọi ngƣời đang rất quan tâm. Thời xa vắng phản ánh khá sâu sắc một giai đoạn tâm lí của nông dân, giai đoạn vùng lên, hòa theo, nhập thân hoàn toàn vào đời sống của một xã hội mới". Lê Thành Nghị với "Thời xa vắng - một tâm sự nóng bỏng", Thiếu Mai với "Nghĩ về một Thời xa vắng", Nguyễn Văn Lƣu với " Nhu cầu nhận thức lại thực tại qua một Thời xa vắng", Nguyễn Hà với " Suy tư từ một Thời xa vắng"… đều chỉ ra một cách sâu sắc về những cách tân mới mẻ của Lê Lựu. Đó chính là đã đặt ra vấn đề nhận thức lại một Thời xa vắng - một thời yêu hộ, sống hộ, sống bằng ý nghĩ, tình cảm của ngƣời khác.
Hoàng Ngọc Hiến và sau này là Nguyễn Thu Hằng lại nhìn thấy đề tài ngƣời nhà quê và đô thị, thấy đƣợc "ngƣời nhà quê vĩ đại" của anh cu Sài. Vƣơng Trí Nhàn trong bài " Một đóng góp vào việc nhận diện con người hôm nay" đã chỉ ra những đóng góp cũng nhƣ hạn chế về mặt nội dung và nghệ thuật của nhà văn. Với " Lê Lựu - Thời xa vắng", Đinh Quang Tốn lại đi khá sâu vào sự nghiệp và hoàn cảnh sáng tác tác phẩm. Còn "Chân dung và đối thoại" Trần Đăng Khoa lại chủ yếu khai thác nghệ thuật của Thời xa vắng. Một số tiểu thuyết của Lê Lựu: Thời xa vắng, Sóng ở đáy sông, Đại tá không biết đùa đã đƣợc đƣa vào từ điển tác phẩm học và đều đƣợc công chúng quan tâm, phê bình. Bài viết " Tiểu thuyết Lê Lựu thời kì đổi mới" của Đỗ Hải Ninh cũng nêu ra đƣợc những vấn đề cơ bản của tiểu thuyết Lê Lựu thời kì đổi mới nhƣng tác giả chƣa đi sâu vào phân tích cụ thể và cũng chƣa nghiên cứu một cách hệ thống. Xung quanh ý kiến của các nhà phê bình, nghiên cứu ta thấy đƣợc thái độ thẳng thắn và sự trân trọng của các tác giả đối với cái tâm, cái tài, cái chí của Lê Lựu. Có những ý kiến khen ngợi đánh giá cao, cũng có những điểm phê bình, chỉ ra mặt còn gƣợng gạo, khiên cƣỡng về nội dung, nghệ thuật của các tác phẩm nhƣng tựu chung lại tất cả đều khẳng định khả năng viết bền, viết nghiêm túc và những đóng góp không nhỏ của Lê Lựu đối với nền văn học đổi mới. Đúng nhƣ nhà nghiên cứu Đinh Quang Tốn nhận xét: "Nếu trong tổng số 600 hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, cứ 10 người chọn lấy 1 người tiêu biểu thì Lê Lựu là 1 trong tổng số 60 nhà văn ấy. Nếu về văn xuôi hiện đại, chọn lấy 30 tác phẩm thì có mặt Thời xa vắng". Bên cạnh những bài viết của các nhà văn, nhà phê bình, nghiên cứu về Lê Lựu, còn có một số khóa luận tốt nghiệp, luận văn thạc sĩ đề cập đến vấn đề tiểu thuyết của Lê Lựu. Nhìn chung, có thể thấy cho đến nay số bài viết về sáng tác của Lê Lựu rất nhiều, song chƣa có công trình luận văn nào khảo sát một cách toàn diện, hệ thống tiểu thuyết của Lê Lựu. Chính vì thế, trên cơ sở kế thừa những công trình nghiên cứu về Lê Lựu, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài “ Tiểu thuyết Lê Lựu thời kì đổi mới”. Với đề
tài này ngƣời viết mong muốn có một cái nhìn khái quát, toàn diện hơn về tiểu thuyết của Lê Lựu, từ đó thấy đƣợc đặc điểm tiểu thuyết của Lê Lựu thời kỳ đổi mới và những cách tân, đóng góp của nhà văn cho nền tiểu thuyết đƣơng đại Việt Nam. 3. Giới hạn đề tài Với gần nửa thế kỉ miệt mài sáng tác, Lê Lựu đã đóng góp một khối lƣợng tác phẩm khá đồ sộ, phong phú gồm: 9 tập truyện, 2 tập kí và 8 cuốn tiểu thuyết. Tuy nhiên, trong phạm vi luận văn, chúng tôi không thể tiến hành khảo sát, phân tích tất cả các sáng tác của Lê Lựu mà chỉ tập trung chủ yếu ở 4 tác phẩm tiêu biểu của nhà văn: - Thời xa vắng ( 1984) - Chuyện làng Cuội ( 1990) - Sóng ở đáy sông ( 1995) - Hai nhà ( 2000) Luận văn tiến hành khảo sát, phân tích, tìm hiểu đặc điểm tiểu thuyết của Lê Lựu từ đó làm nổi bật sự đổi mới, cách tân và đóng góp của Lê Lựu, đối với thể loại tiểu thuyết. Ngoài ra, chúng tôi cũng khảo sát sáng tác của Lê Lựu ở các thể loại: Truyện ngắn, tạp văn… để có cơ sở so sánh, đánh giá toàn diện. Đồng thời mở rộng một số tiểu thuyết của các cây bút cùng thời nhằm so sánh, làm nổi bật đặc sắc của tiểu thuyết Lê Lựu. 4. Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành luận văn này, chúng tôi sử dụng các phƣơng pháp chủ yếu sau: 4.1. Phƣơng pháp phân tích tác phẩm theo đặc trƣng thể loại. 4.2. Phƣơng pháp hệ thống, khái quát. 4.3. Phƣơng pháp so sánh.
5. Đóng góp của luận văn Luận văn cố gắng nhìn nhận, xem xét một cách toàn diện, hệ thống để khái quát những đặc điểm đặc sắc của tiểu thuyết Lê Lựu trong thời kì đổi mới trên cả hai phƣơng diện nội dung và nghệ thuật thể hiện. Đồng thời khẳng định đóng góp đáng quý của Lê Lựu vào tiến trình đổi mới văn học nói chung và thể loại tiểu thuyết nói riêng. Qua đó, có thể làm sáng tỏ ở một phạm vi nhất định quy luật vận động, phát triển của tiểu thuyết và văn học Việt Nam thời kì đổi mới. 6. Kết cấu luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và tài liệu tham khảo, nội dung chính của luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1: Tiểu thuyết của Lê Lựu trong bối cảnh tiểu thuyết Việt Nam đương đại. Chương 2: Những nguồn cảm hứng chủ đạo trong tiểu thuyết Lê Lựu thời kì đổi mới. Chương 3: Nghệ thuật tiểu thuyết Lê Lựu thời kỳ đổi mới.
PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG 1: TIỂU THUYẾT CỦA LÊ LỰU TRONG BỐI CẢNH TIỂU THUYẾT VIỆT NAM ĐƢƠNG ĐẠI 1.1. Khái lược tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới 1.1.1. Những tiền đề của công cuộc đổi mới văn học Việt Nam sau 1975 Sau chiến tranh khoảng 10 năm, đất nƣớc có nhiều chuyển biến quan trọng. Các nhà văn thuộc các thế hệ nghĩ và viết trong một bối cảnh mới. Song họ vẫn chƣa thoát khỏi những yêu cầu của đoàn thể, họ vẫn phải phục vụ một “biểu tượng xã hội về chân lí”, cái biểu tƣợng có tính giai cấp, tính chiến đấu, hoặc ít ra cũng có tính nhân dân và màu sắc dân tộc đậm đà đính kèm. Ít có ngƣời cầm bút nào thoát khỏi sự ảnh hƣởng của ý thức hệ. Cái tôi của nhà văn trƣớc sức ép của hoàn cảnh lịch sử buộc phải mang tâm thế nâng cao trình độ chính trị để có thể “nhìn ra những công việc lớn của cách mạng”, chính nhiệm vụ chính trị và quán tính của một hình thái ý thức đã đòi hỏi nhà văn, nhà thơ tăng cƣờng tính thời sự cho văn học, đã yêu cầu họ phải ra sức sáng tạo trên tƣ thế của những chiến sĩ để sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội thành công. Báo cáo của nhà thơ Hữu Thỉnh tại Hội nghị những ngƣời viết văn trẻ lần thứ ba, chỉ rõ có ba đề tài – chủ đề lớn đang đặt ra cho ngƣời cầm bút: Chủ nghĩa xã hội, cách mạng về quan hệ sản xuất, sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc, lí tƣởng, cách sống… của lớp thanh niên mới trong cuộc sống hôm nay. Có thể tìm thấy chẳng những cách tạo hình cho xã hội xã hội chủ nghĩa, mà còn cả những vấn đề của chiến tranh, cách mạng và lao động sản xuất trên các trang văn xuôi, thơ ca và phê bình văn học.Sự thay đổi ngữ cảnh văn hoá
– xã hội có tính chất bƣớc ngoặt, tác động tích cực đến giới sáng tác đƣợc đánh dấu bằng sự kiện đất nƣớc bƣớc vào công cuộc đổi mới toàn diện. Đầu năm 1986, Ban Bí thƣ ra Chỉ thị về công tác tƣ tƣởng (15/4/1986), mở rộng dân chủ, sau đó ra Thông báo tuyên truyền trên báo chí về phê bình và tự phê bình (đợt 1: Ngày 20/5/1986, đợt 2: ngày 21/6/1986). Cuối năm 1986, Đại hội Đảng VI đƣợc tiến hành, đánh dấu sự đổi mới của Đảng về tƣ duy, nhận thức, trƣớc hết ở quan niệm đề cao thái độ nhìn thẳng vào sự thật, đánh giá đúng sự thật, nói rõ sự thật, phát huy tinh thần dân chủ, quyền làm chủ của nhân dân, chống sức ỳ và tính bảo thủ của quan niệm cũ, mở ra một bối cảnh mới cho sự sáng tạo. Có thể nói, sự mở rộng dân chủ của xã hội đem lại cho hoạt động sáng tạo và phê bình văn chƣơng một cơ hội lớn để điều chỉnh các quy tắc diễn ngôn. Ngƣời viết có nhiều điều kiện thuận lợi hơn trƣớc để phát biểu chính kiến, sáng tạo văn học có nhiều khởi sắc và đạt nhiều thành tựu. Mặc dù chƣa có một cuộc thảo luận rộng rãi cũng nhƣ chƣa có sự tổng kết về vấn đề này, nhƣng nhìn chung các nhà văn và các nhà lý luận đều có xu hƣớng coi thời gian từ 1986 đến 1996 là một giai đoạn đánh dấu sự đổi mới trong văn học Việt Nam hiện đại. Dĩ nhiên bất cứ sự thay đổi và phát triển nào cũng đều đƣợc chuẩn bị từ trƣớc đó và giai đoạn văn học này cũng vậy, nó có những mầm mống, những thử nghiệm và những bài học từ nhiều năm trƣớc, trong suốt quá trình vận động của văn học cách mạng Việt Nam, bắt đầu từ những cuộc tranh luận về văn nghệ ở chiến khu Việt Bắc năm 1948. Song những tiền đề vẫn cứ là tiền đề nếu chúng không có cơ hội để phát triển. Nền tảng của mọi sự đổi mới trong văn học thời kỳ này bắt nguồn từ sự tự ý thức của nhà văn, tức là giác ngộ về vai trò của văn học trong xã hội, quan hệ giữa văn học và chính trị, ý nghĩa của văn học đối với con ngƣời. Nghị quyết 05 của Bộ chính trị
Đảng Cộng sản Việt Nam (1987) – Nghị quyết duy nhất của Bộ chính trị dành riêng cho văn nghệ từ trƣớc tới thời điểm đó – đã mở ra một cách nhìn mới về vị trí và chức năng của văn nghệ. Giờ đây văn học nghệ thuật không còn đƣợc hiểu đơn giản chỉ nhƣ là công cụ của chính trị, là vũ khí của công tác tƣ tƣởng, là phƣơng tiện tuyên truyền, giáo dục quần chúng, mà là “một bộ phận trọng yếu của cách mạng tư tưởng và văn hóa”, “là bộ phận đặc biệt nhạy cảm của văn hóa, thể hiện khát vọng của con người về chân, thiện, mỹ, có tác dụng bồi dưỡng tình cảm, tâm hồn, nhân cách, bản lĩnh của các thế hệ công dân, xây dựng môi trường đạo đức trong xã hội…”. Mối quan hệ giữa văn nghệ và chính trị đƣợc đặt ra và thảo luận công khai trên báo chí. Không khí ấy giúp ngƣời cầm bút tự tin hơn trong những tìm tòi sáng tạo của mình khi viết về các vấn đề phức tạp của cuộc sống, mạnh dạn đƣa ra những kiến giải riêng trƣớc những tình huống, những sự kiện và tính cách đƣợc miêu tả trong tác phẩm. Ở đây, đặt vấn đề nhận thức lại mối quan hệ giữa văn nghệ và chính trị không phải là yêu cầu tách rời văn nghệ với chính trị, nhƣ một số ngƣời đã nghĩ. Nhận thức này chỉ giúp nhà văn hiểu rõ hơn đặc trƣng của văn học cũng nhƣ vị trí và sứ mạng riêng của ngƣời cầm bút đối với cuộc sống, khuyến cáo họ không dừng lại ở việc minh họa các khẩu hiệu, cổ vũ cho các phong trào, giúp vào việc thực hiện các chủ trƣơng, chính sách của Nhà nƣớc, mà phải miêu tả số phận của con ngƣời, mang đến cho con ngƣời cái đẹp, tình yêu cuộc sống cũng nhƣ sự từng trải, làm phong phú thêm kinh nghiệm sống của mỗi cá nhân, đồng thời phải nghiên cứu những vấn đề của xã hội đang diễn ra hay đã lùi vào quá khứ, từ đó rút ra những bài học, những tƣ tƣởng mang tính khái quát, không chỉ quan trọng về triết học, đạo đức, nhân sinh mà còn có thể mang ý nghĩa chính trị lớn lao.
1.1.2. Khái lƣợc về tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới 1.1.2.1. Những nét chung về thể loại tiểu thuyết Tiểu thuyết là hình thức tự sự cỡ lớn đặc biệt phổ biến trong thời cận và hiện đại. Với những giới hạn rộng rãi trong hình thức trần thuật, tiểu thuyết có thể chứa đựng lịch sử của nhiều cuộc đời, những bức tranh phong tục đạo đức xã hội, miêu tả cụ thể các điều kiện sinh hoạt giai cấp, tái hiện nhiều tính cách đa dạng. Không phải ngẫu nhiên mà thể loại tiểu thuyết chiếm địa vị trung tâm trong hệ thống thể loại văn học cận đại, hiện đại. Nhà văn Phạm Quỳnh trong Bàn về tiểu thuyết cho rằng: “Tiểu thuyết là một truyện viết bằng văn xuôi đặt ra để tả tình tự ngƣời ta, phong tục xã hội hay là những sự lạ tích kì đủ làm cho ngƣời đọc hứng thú, hay nói cách khác, đó là một truyện bịa đặt thú vị. Tiểu thuyết có khả năng rất lớn trong việc tái hiện những bức tranh đời sống với quy mô lớn, trong đó nó chứa đựng những vấn đề sâu sắc của đời sống xã hội, con ngƣời. Nghĩa là tiểu thuyết có khả năng phản ánh hiện thực một cách sinh động, khái quát cả bề rộng lẫn chiều sâu. Trên thực tế, có rất nhiều nhà văn đã thành công trong sự nghiệp viết văn của mình nhờ thể loại tiểu thuyết. Phƣơng Tây có Bandắc, Stăngđan, Huygô, L.Tônxtôi… Phƣơng Đông, mà chủ yếu là Trung Quốc có Thi Nại Am, Tào Tuyết Cần, La Quán Trung, Ngô Thừa Ân… Ở Việt Nam, thể loại tiểu thuyết cũng có sức hấp dẫn với nhiều nhà văn. Các tên tuổi lớn nhƣ Nguyễn Công Hoan, Nam Cao, Vũ Trọng Phụng… đều trƣởng thành và khởi sắc từ tiểu thuyết. Cấu trúc của tiểu thuyết hết sức linh hoạt. Ƣu thế của thể loại không chỉ bộc lộ ở khả năng mở rộng đƣờng biên hiện thực mà còn ở khả năng thâu tóm, dồn ép nhân vật, sự kiện vào một khoảng không gian ngắn, thời gian hẹp… để tạo nên những bức tranh hiện thực có quy mô vừa và nhỏ. Trên nền của những bức tranh đời sống đã đƣợc thu hẹp đó, nhà văn thuận lợi hơn khi đi sâu vào những cảnh ngộ riêng của nhân vật. Chúng ta sẽ bắt gặp điều này khi đến với các tác phẩm Lão Gôriô của Banzắc, Anna Carêrina của L.Tônxtôi, Những người khốn khổ của Victo Huygô, Sống mòn của Nam
Cao, Thời xa vắng của Lê Lựu, Thân phận tình yêu của Bảo Ninh, Ăn mày dĩ vãng của Chu Lai… Trong tiểu thuyết, khoảng cách giữa ngƣời kể chuyện và nhân vật đƣợc rút ngắn thậm chí bị xóa bỏ. Nhà văn có thể thâm nhập, đi sâu vào tận cùng mọi ngõ ngách tâm trạng của nhân vật. Nhân vật là yếu tố tập trung nhất quan niệm của nhà văn, thể hiện quan điểm nghệ thuật, phong cách của nhà văn. Chính vì vậy con ngƣời trong tiểu thuyết là những con ngựời nếm trải. Đó là những con ngƣời luôn có suy nghĩ, đấu tranh, dằn vặt nội tâm và luôn suy tƣ trăn trở trƣớc số phận và cuộc đời. 1.1.2.2. Khái lƣợc về tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới Cuộc kháng chiến chống Mĩ kết thúc thắng lợi, đất nƣớc đƣợc hoàn toàn giải phóng. Hoàn cảnh thay đổi, con ngƣời thay đổi do đó văn học cũng phải thay đổi để phản ánh hiện thực. Từ năm 1975 đến nay, văn học Việt Nam đã trải qua 3 chặng đƣờng phát triển: Từ 1975 – 1985: Thời kì chuyển tiếp từ văn học sử thi mang cảm hứng lãng mạn thời chiến sang văn học thời hậu chiến. Từ 1985 đến những năm đầu thập kỉ 90: Văn học có sự chuyển đổi mạnh mẽ mang đậm màu sắc đời tƣ, thế sự. Từ giữa những năm 90 đến nay: Văn học hƣớng đến những cách tân nghệ thuật đồng thời đi sâu vào nội tâm con ngƣời. Sau 1975 đất nƣớc thống nhất, hòa bình đƣợc lập lại, cả nƣớc lại sôi nổi bƣớc vào một thời kì mới xây dựng xã hội chủ nghĩa và khắc phục hậu quả nặng nề của chiến tranh. Từ cuộc sống thời chiến chuyển sang cuộc sống thời bình, với không khí mới, hoàn cảnh mới. Nhịp sống khẩn trƣơng, vội vã trong chiến tranh đã lắng lại, con ngƣời cũng trở lại với nhịp sống bình thƣờng, trở về với đời thƣờng cùng những nỗi lo toan thƣờng nhật.
Quá trình đổi mới tiểu thuyết từ sau 1975 bắt đầu tƣơng đối sớm nhƣng âm thầm truyền tải qua các tác phẩm: Miền cháy (1977) của Nguyễn Minh Châu; Cha và con và…( 1979) của Nguyễn Khải… Có thể nói tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới tiếp nối dòng cảm hứng sử thi của văn học giai đoạn 1945 – 1975 nhƣng đã có sự đổi mới trên bình diện tƣ duy nghệ thuật, cảm hứng sáng tạo, kết cấu tác phẩm... Tiểu thuyết giai đoạn này đã hạn chế cái nhìn lí tƣởng, anh hùng hóa nhân vật. Từ cảm hứng ngợi ca hào sảng các nhà văn đã đi sâu vào sự chiêm nghiệm, suy tƣ. Thời kì này chất đời tƣ, thế sự lấn át hoàn toàn chất sử thi, anh hùng ca của văn học thời kì trƣớc. Văn học phát triển theo khuynh hƣớng nhận thức lại hiện thực với cảm hứng phê phán mạnh mẽ trên tinh thần nhân bản. Sự đổi mới của văn học diễn ra trên nhiều bình diện, nhiều thể loại… Trong đó thể loại tiểu thuyết đƣợc ghi nhận là một trong những thể loại có nhiều thành tựu. Bầu sữa nuôi dƣỡng tiểu thuyết bao giờ cũng là cuộc sống thực với tất cả sự phong phú, đa dạng và phức tạp của nó. Nhƣng không phải bất cứ cuộc sống nào cũng là mảnh đất thuận lợi của tiểu thuyết. Thể loại văn học này đặc biệt phát triển trong những thời kì mà xã hội có biến chuyển dữ dội. Với tiểu thuyết Thời xa vắng Lê Lựu đƣợc coi nhƣ một trong những ngƣời tiên phong trong công cuộc đổi mới này. Cùng với các tên tuổi nhƣ Nguyễn Minh Châu, Nguyễn Khải, Ma Văn Kháng, Bảo Ninh, Chu Lai, Nguyễn Khắc Trƣờng, Dƣơng Hƣớng…Lê Lựu đã góp phần tạo nên sự chuyển đổi đáng kể trong văn học nói chung, thể loại tiểu thuyết nói riêng. Sự đổi mới trƣớc hết và quan trọng là đổi mới tƣ duy nghệ thuật. Bằng cảm quan, bằng sự nhạy cảm của ngƣời nghệ sĩ, các nhà văn đã khám phá và phản ánh những bi kịch đời thƣờng của cá nhân con ngƣời với cảm hứng cảm thông và phê phán mạnh mẽ. Những tác phẩm tiêu biểu thời kì này nhƣ: Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành (Nguyễn Minh Châu); Thời xa vắng (Lê Lựu); Mùa lá rụng trong vườn (Ma Văn Kháng); Thân phận tình yêu (Bảo Ninh); Ăn mày dĩ vãng (Chu Lai); Bến không chồng (Dƣơng Hƣớng) đã chứng minh điều đó. Văn học thời kì này từ chỗ thiên về phản ánh những cái tích cực, tốt đẹp chuyển sang phản ánh hiện thực trong sự vận động đa dạng, đa chiều. Sự đan xen phức tạp
giữa cái tốt và cái xấu; cái đƣợc và cái mất; cái tích cực và cái tiêu cực; bóng tối và ánh sáng trở thành nội dung phản ánh chủ yếu của văn học. Văn học còn có sự đổi mới tƣ duy nghệ thuật trong cách nhìn, trong quan niệm về con ngƣời. Con ngƣời đƣợc nhìn nhận trong sự toàn diện, đa chiều và đa sự. Con ngƣời trong tiểu thuyết đƣợc mô tả là những thể mâu thuẫn trong thống nhất. Đó là sự tổng hòa của các phạm trù tốt - xấu; cao quý - thấp hèn; mạnh mẽ - nhu nhƣợc… Tuy nhiên, các nhà tiểu thuyết luôn gửi gắm niềm tin đối với con ngƣời và cuộc sống qua những hình tƣợng nghệ thuật. Con ngƣời luôn vƣơn lên chiếm lĩnh những giá trị muôn đời của Chân, Thiện, Mĩ. Con ngƣời không đƣợc tô vẽ lí tƣởng hóa mà sống thật với bản chất hiện thực. Đó là những con người này nhƣ cách gọi của Hêghen. Bên cạnh sự thay đổi về tƣ duy nghệ thuật, văn học thời kì này còn có sự thay đổi về cảm hứng sáng tạo. Nếu trƣớc năm 1975, cảm hứng chủ đạo trong văn học là cảm hứng sử thi lãng mạn thì sau năm 1975 văn học đậm đặc cảm hứng đời tƣ, thế sự đầy suy tƣ, lắng đọng. Văn học từ sự phản ánh cái ta, cái chung mang tính cộng đồng thì nay đã đi sâu vào nội tâm, cá nhân, cá thể. Nhà văn quan tâm mô tả nỗi niềm tâm sự, những bất hạnh, bi kịch, những hạnh phúc ngọt ngào trong cuộc sống cá nhân con ngƣời ở những không gian cụ thể. Chính hiện thực cuộc sống phong phú, bề bộn, phức tạp nhiều chiều đã trở thành mảnh đất màu mỡ để tài năng các nhà văn có điều kiện nở rộ. Những số phận đầy bi kịch của con ngƣời hiện lên ám ảnh, day dứt trong sáng tác của Lê Lựu, Bảo Ninh, Chu Lai… Đi sâu phản ánh thân phận con ngƣời, tiểu thuyết sau 1975 đã bộc lộ cảm hứng phê phán mạnh mẽ. Trong sáng tác của Lê Lựu, Ma Văn Kháng, Bảo Ninh, Dƣơng Hƣớng… cảm hứng phê phán đƣợc biểu hiện qua việc phản ánh những kẻ thực dụng, mƣu đồ, tha hóa nhân cách đạo đức, về sự hoành hành của cái ác; sự tồn tại mặc nhiên của những mối thù truyền kiếp giữa các gia đình, các dòng họ, xóm làng. Phê phán, lên án cái xấu, cái ác, lên án sự tha hóa biến chất của con ngƣời các nhà tiểu thuyết dƣờng nhƣ tha thiết truyền tải đến mọi ngƣời lời cảnh tỉnh hãy nuôi dƣỡng những giá trị nhân bản, nhân văn có ở mỗi ngƣời. Hãy cứu lấy nhân cách con
ngƣời trƣớc khi quá muộn. Không né tránh, chạy trốn thực tại, các nhà tiểu thuyết đi sâu, đón nhận và khám phá hiện thực để từ đó sáng tạo nên những hình tƣợng nghệ thuật chân thật, ý nghĩa nhất. Nói nhƣ Nam Cao trƣớc đó, “hãy đứng trong lao khổ, mở hồn ra để đón lấy những lao khổ ở đời… Chiêm nghiệm, suy tƣ về quá khứ cũng là cảm hứng nổi bật trong tiểu thuyết thời kì này. Tuy nhiên chiêm nghiệm, hồi cố không phải để thƣơng tiếc hay lật tung lại quá khứ mà là để hƣớng tới những điều tốt đẹp hơn ở hiện tại và tƣơng lai. Cuộc sống quá khứ, hiện tại hay tƣơng lai dù có nhiều khó khăn trắc trở nhƣng con ngƣời luôn cố gắng vƣơn lên hoàn thiện chính mình, đấu tranh với hoàn cảnh để sống tốt hơn, có ý nghĩa hơn. Bên cạnh sự đổi mới về tƣ duy nghệ thuật, văn học thời kì này còn có sự thay đổi mạnh mẽ về hình thức nghệ thuật. Các nhà tiểu thuyết sau 1975 không chỉ có những khám phá mới mẻ về nội dung tƣ tƣởng mà còn có những cách tân tiêu biểu về hình thức nghệ thuật. Điều này đƣợc thể hiện khá rõ qua các phƣơng diện: kết cấu, dung lƣợng, nghệ thuật xây dựng nhân vật, ngôn ngữ, giọng điệu, thời gian và không gian nghệ thuật…Sau Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI, công cuộc đổi mới này càng có nhiều khởi sắc. Ở phƣơng diện dung lượng, tiểu thuyết thời kì này có sự co ngắn, cô đọng. Nội dung cốt truyện có khi đƣợc triển khai linh hoạt theo đồ thị cảm xúc, suy tƣ của nhân vật chứ không nhất thiết phải bám vào trình tự cốt truyện 5 thành phần truyền thống. Tiêu biểu cho thể loại tiểu thuyết mang dung lƣợng ngắn là: Thiên sứ của Phạm Thị Hoài; Thân phận tình yêu của Bảo Ninh; Thiên thần sám hối của Tạ Duy Anh; Thời xa vắng của Lê Lựu… Tuy nhiên không thể chỉ dựa vào số lƣợng câu chữ để đánh giá tác phẩm. Một điều dễ nhận thấy là dù co ngắn dung lƣợng nhƣng tiểu thuyết thời kì này đã phản ánh đƣợc hiện thực cuộc sống, số phận con ngƣời ở nhiều chiều, ở cả bề rộng và chiều sâu. Có khi cốt truyện không thể tóm tắt đƣợc; cũng có khi sự kiện chính yếu chỉ là một khoảnh khắc dằn vặt trong nội tâm nhân vật; và cũng có khi đó là sự đấu tranh của cá nhân nhân vật với chính mình, với mọi ngƣời và với hoàn cảnh.
Sự cách tân đổi mới trên bình diện dung lƣợng kéo theo sự đổi mới trong kết cấu tiểu thuyết. Tiểu thuyết Việt Nam sau 1975, đặc biệt là sau 1986 có nhiều kiểu kết cấu đa dạng, nhiều tầng. Ở đó có sự đan cài hòa quyện giữa quá khứ, hiện tại và tƣơng lai. Sự phá vỡ cấu trúc truyền thống – kiểu cấu trúc lịch sử - sự kiện và thay vào đó là kiểu cấu trúc của tâm hồn, chiêm nghiệm suy tƣ là đặc điểm dễ nhận thấy ở tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới. Ngoài ra kiểu cấu trúc luận đề cũng đƣợc sử dụng nhiều. Trên phƣơng diện nghệ thuật xây dựng nhân vật cũng có nhiều cách tân đáng kể. Nhân vật văn học là những con ngƣời đƣợc miêu tả, thể hiện trong tác phẩm bằng phƣơng tiện văn học. Văn học nói chung và tiểu thuyết nói riêng không thể thiếu nhân vật, bởi đó là hình thức cơ bản để văn học miêu tả thế giới một cách hình tƣợng. Chức năng của nhân vật là khái quát những quy luật của cuộc sống con ngƣời, thể hiện những hiểu biết, những ƣớc ao và kì vọng về con ngƣời. Nhà văn sáng tạo nhân vật là để thể hiện những cá nhân xã hội nhất định và quan niệm về các cá nhân đó. Nhân vật tiểu thuyết thời kì này mang đậm màu sắc hiện thực, gần gũi đời thƣờng và có sức ám ảnh lâu bền. Những nhân vật nhƣ Giang Minh Sài (Thời xa vắng), Kiên (Thân phận tình yêu), Vạn (Bến không chồng)… là những đứa con tinh thần của Lê Lựu, Bảo Ninh, Dƣơng Hƣớng… Con ngƣời trong tiểu thuyết không đơn thuần chỉ là cái loa phát thanh tƣ tƣởng của nhà văn mà hơn thế, chúng sinh động đầy sức sống và thật nhƣ cuộc đời. Ở đó, ta cũng bắt gặp những băn khoăn, trăn trở trong tâm hồn; những khao khát, đam mê phồn thực…Con ngƣời nhiều khi phải đấu tranh, dằn vặt với chính mình để tìm ra chân lí, để đƣợc sống thật với chính mình. Chính những quan niệm mới, những sáng tạo mới về nhân vật đã chi phối sự đổi mới trong việc kiến tạo những không gian nghệ thuật và thời gian nghệ thuật của tiểu thuyết Việt Nam giai đoạn này. Không gian và thời gian nghệ thuật là những hình thức tồn tại của thế giới. Bất kì một sự miêu tả, trần thuật nào cũng xuất phát từ một điểm nhìn, diễn biến trong một trƣờng nhìn và ở một thời gian nhất định. Sự đổi mới cách tân nghệ thuật bao giờ cũng đồng nghĩa với việc cách tân cấu trúc không – thời gian nghệ thuật. Nếu văn học giai đoạn trƣớc thời gian – không gian nghệ thuật mang tính
tuyến tính thì sau 1975, thời gian – không gian nghệ thuật đa chiều, đa tuyến. Lúc này không gian đƣợc mở rộng, nhiều tầng. Không gian không phải đƣợc xây dựng bằng những chiều kích thƣớc của toán học, mà hơn thế đó là không gian của tâm tƣởng, không gian đƣợc xác lập bằng cảm xúc và cách nhìn nhận của con ngƣời. Thời gian cũng vậy. Đó không phải là đại lƣợng thời gian vật lí mà là thời gian của tình cảm, thời gian tâm lí. Không – thời gian nghệ thuật trong giai đoạn văn học này không còn mang tính sử thi rộng lớn, cộng đồng nữa mà chủ yếu là những khoảng không gian nhỏ hẹp, gần gũi gắn bó với đời sống thƣờng nhật của con ngƣời. Đôi khi đó chỉ là những khoảng không vô cùng nhỏ để nhân vật trải nghiệm và tự bộc lộ mình. Thời gian nghệ thuật cũng đƣợc xây dựng theo hƣớng tâm lí hóa, cảm xúc hóa. Thời gian không bám theo trục sự kiện mà là thời gian của cảm xúc. Sáng tác của Bảo Ninh, Nguyễn Minh Châu, Ma Văn Kháng thể hiện rất rõ điều này. Tiểu thuyết thời kì đổi mới còn ghi nhận sự cách tân mạnh mẽ về đề tài, cảm hứng, giọng điệu, ngôn ngữ. Nếu tiểu thuyết trƣớc 1975 ngập tràn cảm hứng lãng mạn với giọng điệu ngợi ca, hào sảng; ngôn ngữ mang tính cộng đồng trang trọng thì sau 1975, bao trùm tiểu thuyết là cảm hứng đời tƣ thế sƣ; giọng điệu trầm tƣ, sâu lắng mang đậm tính chiêm nghiệm và bởi vậy ngôn ngữ mộc mạc, in đậm dấu ấn cuộc sống đời thƣờng. Không nằm ngoài quy luật đổi mới của văn học, tiểu thuyết Lê Lựu cũng góp tiếng nói đáng kể trong việc cách tân, hiện đại hóa tiểu thuyết Việt Nam. Nhà văn đã đi sâu, thâm nhập vào tận cùng những góc cạnh của cuộc sống và tâm hồn con ngƣời để từ đó, mỗi tác phẩm của ông là một sự trải nghiệm, đúc kết về chính con ngƣời và hiện thực. Không quá lời khi nói rằng Lê Lựu là một trong những ngƣời đã đặt những viên gạch đầu tiên và miệt mài xây nên bức tƣờng thành vững chắc, tân kỳ của tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới.