Mô hình tăng trưởng kinh tế Việt Nam nhìn từ góc độ chuyển dịch cơ cấu

TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010<br /> <br /> MÔ HÌNH TĂNG TRƯỞNG KINH TẾ VIỆT NAM NHÌN TỪ GÓC ĐỘ<br /> CHUYỂN DỊCH CƠ CẤU<br /> A MODEL OF VIETNAMESE ECONOMIC GROWTH FROM<br /> THE PERSPECTIVE OF ECONOMIC RESTRUCTURING<br /> Bùi Quang Bình<br /> Trường Đại học Kinh tế, Đại học Đà Nẵng<br /> TÓM TẮT<br /> Việt Nam đã đạt được thành tựu to lớn trong những năm đổi mới trong đó việc duy trì<br /> tốc độ trung bình 7% năm trong những năm qua nhờ đó GDP đã tăng hơn 4 lần kể từ 1990,<br /> thu nhập bình quân đầu người tăng nhanh. Những thành công đó một phần được quyết định<br /> bởi mô hình tăng trưởng kinh tế được lựa chọn khá phù hợp với bối cảnh của Việt Nam. Mô<br /> hình tăng trưởng những năm qua đã bộc lộ những nhược điểm nhất định khi các điều kiện bên<br /> trong và bên ngoài đã thay đổi. Đã tới lúc chúng ta phải có sự điều chỉnh mô hình tăng trưởng<br /> cho phù hợp với điều kiện mới bảo đảm sự phát triển kinh tế Việt Nam. Việc phân tích cơ cấu<br /> kinh tế Việt Nam trong những năm đổi mới tới nay sẽ chỉ ra một số điểm mạnh và nhược điểm<br /> của mô hình tăng trưởng này. Bài viết này sẽ trình bày cơ sở lý luận mối quan hệ giữa tăng<br /> trưởng và cơ cấu kinh tế, những phân tích về cơ cấu kinh tế Việt Nam và các kiến nghị điều<br /> chỉnh mô hình tăng trưởng.<br /> ABSTRACT<br /> During the years of economic renovation, Vietnam has made great achievements sush<br /> as economic growth rate of 7% per annum, yielding over four-fold increase in GDP since 1990<br /> and fast-growing average income per capita. These successes are partly caused by a relatively<br /> suitable and selective model of economy in accordance with the conditions in Vietnam.<br /> However, it is assumed that there have been some disadvantages in recent few years when<br /> many inside and outside conditions have undergone much change. It is time we adjusted the<br /> model of growth in such a way to suit new conditions in ensuring economic developments for<br /> Viet Nam. An analysis in Vietnam economic structure in the period from economic renovation up<br /> to now will point out some strong and weak points of this growth model. This article presents<br /> some basic theoretical relationships between economic growth and economic structure,<br /> analyses of Vietnam's economic structure and some suggestions on the adjustments of a<br /> growth model<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Sự thay đổi của các bộ phận cấu thành của nền kinh tế theo xu hướng tích cực và<br /> tiến bộ đưa nền kinh tế tới trạng thái và trình độ cao hơn quyết định tăng trưởng kinh tế<br /> và chất lượng của quá trình này. Tăng trưởng kinh tế đòi hỏi các bộ phận cấu thành của<br /> nó thay đổi – chuyển dịch cơ cấu kinh tế. Tăng trưởng theo hướng nào đòi hỏi cách thức<br /> khai thác các nhân tố, điều chỉnh hoạt động của các ngành, lĩnh vực kinh tế…<br /> Nền kinh tế Việt Nam đã vượt qua suy giảm do ảnh hưởng của suy thoái kinh tế<br /> 61<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010<br /> <br /> thế giới nhờ vào sự phục hồi tăng trưởng kinh tế. Trải qua những chu kỳ biến động kinh<br /> tế Việt Nam đã bộc lộ những nhược điểm của mô hình tăng trưởng kinh tế Việt Nam<br /> cho đến thời điểm này. Những điểm yếu này có thể biểu hiện qua cơ cấu kinh tế Việt<br /> Nam trong quá trình tăng trưởng kinh tế. Bài viết này trên cơ sở lý luận về chuyển dịch<br /> kinh tế để xem xét tính bền vững của tăng trưởng kinh tế từ đó kiến nghị điều chỉnh mô<br /> hình tăng trưởng kinh tế trong thời kỳ chiến lược tới.<br /> 2. Tăng trưởng và chuyển dịch cơ cấu kinh tế<br /> Cơ cấu nhằm để chỉ cách thức tổ chức bên trong của một hệ thống, biểu hiện<br /> sự thống nhất của các mối quan hệ qua lại vững chắc giữa các bộ phận của nó, khi coi<br /> nền kinh tế quốc dân như một hệ thống với nhiều bộ phận cấu thành và các kiểu cơ<br /> cấu hợp thành chúng. Theo thời gian khi nền kinh tế vận động tăng trưởng thì các bộ<br /> phận và các kiểu cơ cấu của nó cũng thay đổi. Do đó cơ cấu kinh tế được hiểu là tổng<br /> thể những mối quan hệ về số lượng và chất lượng giữa các bộ phận cấu thành đó trong<br /> một thời gian và trong những điều kiện kinh tế - xã hội nhất định[6]. Mối quan hệ về số<br /> lượng giữa các bộ phận cấu thành có thể biểu hiện qua tỷ trọng của mỗi ngành trong<br /> GDP xét theo đầu ra qua đó ảnh hưởng tới tăng trưởng kinh tế. Mối quan hệ số lượng<br /> còn thể hiện ở tỷ trọng trong tổng lao động hay tổng vốn của nền kinh tế tại một thời<br /> điểm nào đó. Nếu xem xét theo thời gian và trong mối quan hệ giữa các yếu tố đó sẽ<br /> phản ánh mối quan hệ về chất lượng mà thực chất là sự chuyển dịch cơ cấu. Ngoài ra<br /> mối quan hệ về chất còn thể hiện qua tỷ lệ đóng góp của nhân tố TFP trong 1% tăng<br /> trưởng(8).<br /> Sự chuyển dịch cơ cấu kinh tế là sự thay đổi của cơ cấu kinh tế theo thời gian từ<br /> trạng thái và trình độ này tới một trạng thái và trình độ khác phù hợp với sự phát triển<br /> kinh tế xã hội và các điều kiện vốn có nhưng không lặp lại trạng thái cũ. Chính điều này<br /> mà cơ cấu kinh tế phản ánh sự thay đổi về chất và là cơ sở để so sánh các giai đoạn phát<br /> triển. Trong quá trình tăng trưởng, cơ cấu kinh tế (đặc biệt là cơ cấu ngành) luôn chuyển<br /> dịch theo một xu hướng và thể hiện trình độ nào đó qua đó thay đổi trình độ phát triển.<br /> Quy luật tiêu dùng của E. Engel (1821-1896) đã chỉ ra cơ sở cho chuyển dịch cơ cấu<br /> kinh tế, đó là nhu cầu và xu hướng tiêu dùng của thị trường. Trong điều kiện kinh tế hội<br /> nhập và mở cửa thì nhu cầu thị trường thế giới là rất quan trọng, không chỉ dừng ở đó<br /> mà mức độ tham gia vào phân công lao động quốc tế của mỗi quốc gia cũng quan trọng.<br /> Cơ cấu kinh tế còn chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố như điều kiện tự nhiên, nguồn<br /> nhân lực[4], vốn, công nghệ, thị trường, và chính sách. Nhưng cũng có cách phân loại<br /> các nhân tố theo khía cạnh đầu vào như các nguồn tự nhiên, nguồn lực con người, vốn,<br /> hay khía cạnh đầu ra chẳng hạn thị trường, thói quen tiêu dùng và nhóm nhân tố về cơ<br /> chế [1]. Quá trình tăng trưởng và phát triển kinh tế của các quốc gia có 5 giai đoạn: xã<br /> hội truyền thống, chuẩn bị cất cánh, cất cánh, trưởng thành và tiêu dùng cao, mỗi giai<br /> đoạn đó có một cơ cấu kinh tế đặc trưng [7]. Nghĩa là cơ cấu kinh tế luôn chuyển dịch và<br /> tái cấu trúc lại như một yêu cầu khách quan của quá trình phát triển vì các nhân tố này<br /> luôn thay đổi tuỳ theo điều kiện.<br /> 62<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010<br /> <br /> Biểu hiện của quá trình chuyển dịch cơ cấu kinh tế qua nhiều dấu hiệu hay chỉ<br /> báo khác nhau mà đáng chú ý là xu hướng thay đổi cơ cấu ngành kinh tế, theo yếu tố<br /> đầu vào…Thông thường xu hướng chuyển dần tỷ trọng GDP hay lao động về phía dịch<br /> vụ và công nghiệp, hay từ thâm dụng tài nguyên sang thâm dụng lao động tới vốn và<br /> cuối cùng là thâm dụng công nghệ.<br /> Mô hình tăng trưởng của nhiều nước phát triển trên thế giới cũng chứng tỏ tăng<br /> trưởng bền vững luôn gắn liền với chuyển dịch cơ cấu kinh tế đặc biệt chuyển dịch theo<br /> chiều sâu. Xu hướng chung chuyển dịch mà nhiều nước hướng tới phát triển các ngành,<br /> lĩnh vực sản xuất sản phẩm có hàm lượng công nghệ cao tiết kiệm năng lượng thân<br /> thiện môi trường, phát triển dịch vụ và phát triển nguồn nhân lực.<br /> Từ lý luận cho thấy cơ cấu kinh tế có những đặc trưng và xu thế khác nhau qua<br /> mỗi thời kỳ mà qua đó không chỉ giúp nhận biết trạng thái và trình độ của tăng trưởng<br /> kinh tế mà còn là cơ sở cho các chính sách điều chỉnh mô hình tăng trưởng kinh tế hiện<br /> nay trên cơ sở tái cơ cấu kinh tế.<br /> 3. Chuyển dịch cơ cấu trong quá trình tăng trưởng kinh tế Việt Nam<br /> Trước hết hãy xem xét tăng trưởng kinh tế của Việt Nam từ thời điểm khi bắt<br /> đầu đổi mới 1986. Hình 1 cho thấy nến kinh tế Việt Nam tăng trưởng liên tục trong hơn<br /> 23 năm qua. Tốc độ tăng trưởng luôn dương tuy có phải trải qua 3 lần biến động suy<br /> giảm vào 1988-1989, 1998-1999 và 2008 -2009. Trong 3 đợt biến động suy giảm này<br /> thì đợt đầu có nguyên nhân từ nội tại của nền kinh tế Việt Nam mà chủ yếu do sốc cung,<br /> còn 2 đợt sau do những cú sốc từ bên ngoài là khủng hoảng tài chính Châu Á và kinh tế<br /> toàn cầu. Nhưng cũng có 2 lần biến động tăng trưởng mạnh với tốc độ trung bình 8.7%<br /> vào thời kỳ 1992-1997 và 7.8% vào thời kỳ 2002 – 2007.<br /> Nhìn chung, qua những biến động của kinh tế Việt Nam tăng trưởng ngành<br /> công nghiệp -xây dựng có vai trò trong lớn thúc đẩy tăng trưởng kinh tế Việt Nam,<br /> nhưng đây là những lĩnh vực chịu ảnh hưởng biến động khá nhiều, ngành dịch vụ chịu<br /> tác động mạnh nhất. Sự tăng trưởng kinh tế ngành nông nghiệp từ năm 1991 tới 2009<br /> khá ổn định, tốc độ trung bình 4.2%. Có một điểm đáng chú ý, trong 2 đợt suy giảm sau<br /> thì tăng trưởng của ngành nông nghiệp vẫn được duy trì ổn định và góp phần giúp tăng<br /> trưởng phục hồi, nhưng điều có ý nghĩa lớn với Việt Nam khi nông nghiệp tạo công ăn<br /> việc làm cho một lượng lớn lao động ngay cả khi suy giảm kinh tế. Ngành dịch vụ thay<br /> đổi theo tình hình biến động kinh tế.<br /> Sự thay đổi cơ cấu kinh tế Việt Nam trong suốt những năm tăng trưởng vừa qua<br /> khá tích cực. Từ 1985 tới 2009 tỷ trọng nông nghiệp giảm từ 39.9% xuống 17.3%<br /> (-22.6%), tỷ trọng công nghiệp – xây dựng tăng từ 27.5% lên 41,8% (+ 14.3%), dịch vụ<br /> tăng từ 32.6% lên 40.9% (+8.3%) như hình 2.<br /> <br /> 63<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010<br /> <br /> Tổng cục TKVN, số liệu 20 năm đổi mới, SL thống kê Việt Nam thế kỷ 20 và Niên giám 2009<br /> <br /> Nhưng cơ cấu lao động không thay đổi nhiều, tỷ trọng lao động trong nông<br /> nghiệp giảm từ 81.2% xuống 52.6% (- 28.6%), tỷ trọng lao động của công nghiệp – xây<br /> dựng tăng từ 10.8% lên 20.8% (+ 10.8%), dịch vụ tăng từ 8.7% lên 27.7% (+17.8%).<br /> Còn đầu tư tập trung chủ yếu vào công nghiệp và dịch vụ còn nông nghiệp rất thấp. Sự<br /> phát triển của công nghiệp và dịch vụ chưa tạo ra nhiều việc làm để thu hút lao động<br /> thiếu việc từ khu vực nông nghiệp. Nông nghiệp ngành kinh tế chủ đạo ở nông thôn<br /> cung cấp việc làm cho 52.6% lao động nhưng họ chỉ nhận thu nhập bằng 17.3% GDP,<br /> chênh lệch thu nhập giữa nông thôn và thành thị sẽ lớn hơn, điều này là sự hạn chế của<br /> tăng trưởng kinh tế Việt Nam. Trong suốt 24 năm phát triển kinh tế Việt Nam trải qua<br /> các đợt biến động kinh tế, ngành nông nghiệp thường duy trì tăng trưởng và tạo ra việc<br /> làm cho lao động ngay cả lúc khó khăn đó, thời gian này tỷ trọng lao động trong nông<br /> nghiệp hầu như không đổi. Ngoài ra tỷ lệ đóng góp của ngành nông nghiệp trong 1%<br /> tăng trưởng GDP lúc này lại tăng lên.<br /> <br /> 64<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 5(40).2010<br /> <br /> Nguồn: Đã trích dẫn hình 1<br /> Trong 1% tăng trưởng Công nghiệp luôn chiếm tỷ trọng lớn, năm cao nhất trên<br /> 70%, năm thấp nhất khoảng 27%. Lĩnh vực dịch vụ đóng góp khác nhay tùy theo tình<br /> hình biến động kinh tế, khi suy thoái lĩnh vực này chỉ đóng góp 6% (1999), khi kinh tế<br /> bình ổn đóng góp trung bình khoảng trên 30%. Lĩnh vực nông nghiệp đóng góp ít nhất<br /> và theo chiều hướng ngược lại, những năm bình ổn tỷ lệ đóng góp giảm và bất ổn kinh<br /> tế đóng góp tăng. Điều này cho thấy giá trị gia tăng của nông nghiệp ổn định nhưng<br /> không cao, thu nhập của lao động nông nghiệp thấp.<br /> <br /> Cơ cấu theo yếu tố sản xuất trong những năm vừa qua không thay đổi nhiều.<br /> Thường yếu tố vốn luôn có vai trò lớn và đóng góp chủ yếu vào tăng trưởng thường<br /> 65<br /> <br />