NHỮNG ƯU TIÊN CỦA CHÍNH PHỦ ĐỐI VỚI DỊCH BỆNH TOÀN CẦU - NGUYỄN XUÂN HIẾU – 2

Chia sẻ: Muay Thai | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:32

Thêm vào BST

Báo xấu

67
lượt xem 5
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Ở những nơi khác bệnh dường như làm tăng thêm gánh nặng của các bệnh truyền nhiễm. Tuy vậy, AIDS chỉ là một trong những vấn đề sức khoẻ mà nhân dân các nước đang phát triển phải đương đầu. Thật vậy, đất nước càng nghèo thì những vấn đề khác kể cả những vấn đề dễ giải quyết như suy dinh dưỡng, ỉa chảy càng chiếm một tỷ lệ lớn trong gánh nặng bệnh tật. Tuổi thọ Tuổi thọ là thước đo cơ bản phúc lợi của con người và ảnh hưởng của bệnh AIDS. Từ năm 1900 -...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: NHỮNG ƯU TIÊN CỦA CHÍNH PHỦ ĐỐI VỚI DỊCH BỆNH TOÀN CẦU - NGUYỄN XUÂN HIẾU – 2

truyïìn nhiïîm. ÚÃ nhûäng núi khaác bïånh dûúâng nhû laâm tùng thïm gaánh nùång cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm. Tuy vêåy, AIDS chó laâ möåt trong nhûäng vêën àïì sûác khoeã maâ nhên dên caác nûúác àang phaát triïín phaãi àûúng àêìu. Thêåt vêåy, àêët nûúác caâng ngheâo thò nhûäng vêën àïì khaác kïí caã nhûäng vêën àïì dïî giaãi quyïët nhû suy dinh dûúäng, óa chaãy caâng chiïëm möåt tyã lïå lúán trong gaánh nùång bïånh têåt. Tuöíi thoå Tuöíi thoå laâ thûúác ào cú baãn phuác lúåi cuãa con ngûúâi vaâ aãnh hûúãng cuãa bïånh AIDS. Tûâ nùm 1900 - 1990 nhûäng tiïën böå to lúán trong cuöåc chiïën chöëng caác bïånh truyïìn nhiïîm àaä tùng tuöíi thoå úã caác nûúác àang phaát triïín tûâ 40 lïn 64 tuöíi, thu heåp khoaãng caách giûäa caác nûúác naây vaâ caác nûúác cöng nghiïåp tûâ 25 nùm xuöëng 13 nùm. AIDS àaä laâm chêåm laåi vaâ úã möåt söë nûúác àaä keáo luâi xu hûúáng naây. Vñ duå, tuöíi thoå úã Bu-ki-na Pha-sö, chó coân 46 tuöíi, 11 nùm ngùæn hún so vúái tuöíi thoå dûå kiïën nïëu àêët nûúác khöng bõ AIDS taân phaá (hònh 1.3). Tuöíi thoå úã nhiïìu nûúác bõ cùn bïånh naây taác àöång nùång nïì cuäng bõ àêíy luâi vïì mûác cuãa 10 nùm vïì trûúác. AÃnh hûúãng cuãa AIDS lïn tuöíi thoå úã Thaái Lan ñt hún vò tyã lïå nhiïîm bïånh thêëp hún caác nûúác khaác trong hònh. Hònh 1.3: Taác àöång hiïån taåi cuãa AIDS lïn tuöíi thoå, 6 nûúác choån loåc, 1996 AIDS àaä laâm giaãm maånh tuöíi thoå úã möåt söë nûúác Nguöìn: Töíng cuåc Thöëng kï Myä, 1996, 1997. Söë nùm söëng àaä àiïìu chónh theo mûác àöå taân phïë (DALY) AIDS chiïëm khoaãng 1% caác trûúâng húåp tûã vong trïn thïë giúái trong nùm 1990, tyã lïå naây coá khaã nùng tùng lïn 2% vaâo nùm 2020 (Murrey vaâ Lopez 1996). Tuy nhiïn, tyã lïå tûã vong do möåt loaåi bïånh trong töíng söë tûã vong chung khöng phaãi laâ möåt minh hoaå lyá tûúãng cho gaánh nùång cuãa bïånh àöëi vúái xaä höåi, búãi vò noá boã qua aãnh hûúãng cuãa bïånh têåt vaâ khöng phên biïåt àûúåc nhûäng ngûúâi chïët úã nhûäng lûáa tuöíi khaác nhau. Baãng 1.1 Gaánh nùång haâng nùm cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm vaâ HIV, dûåa vaâ söë trûúâng húåp tûã vong vaâ söë DALY mêët ài, caác nûúác àang phaát triïín, 1990 vaâ 2020 Murey vaâ Lopez (1996) àaä ûúác tñnh töín thêët do bïånh dûåa trïn nhûäng nùm söëng àaä àiïìu chónh theo mûác àöå taân phïë, hay DALY. Àûúåc àûa ra trong Baáo caáo vïì Phaát triïín Thïë giúái 1993 (Ngên haâng Thïë giúái 1993c), DALY tñnh túái caã hêåu quaã vïì taân têåt cuäng nhû tûã vong cuãa bïånh vaâ sûã duång tuöíi àiïìu chónh àïí loaåi boã vai troâ cuãa nhûäng trûúâng húåp tûã 33
Baãng 1.1 Gaánh nùång haâng nùm cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm vaâ HIV, dûåa vaâo söë trûúâng húåp tûã vong vaâ söë DALY mêët ài, caác nûúác àang phaát triïín, 1990 vaâ 2020 1990 2020 Tûã vong DALY mêët ài Tûã vong DALY mêët ài Gaánh nùång haâng nùm cuãa bïånh têët (% trïn töíng söë) (% trïn töíng söë) Bïånh truyïìn nhiïîm (% cuãa gaánh nùång chung) 30.7 24.5 14.3 13.7 HIV (% cuãa gaánh nùång chung) 0.6 0.8 2.0 2.6 HIV (% gaánh nùång do bïånh truyïìn nhiïîm ) 2.0 3.2 13.6 19.3 HIV cöång vúái möåt phêìn lao (% gaánh nùång bïånh truyïån nhiïîm ) (a) 2.8 3.8 20.3 25.3 Töíng gaánh nùång trïn 1000 ngûúái 9.7 265.2 8.6 186.2 Gaánh nùång bïånh truyïìn nhiïîm /1000 ngûúâi 3.0 64.9 1.2 25.5 Gaánh nùång HIV trïn 1000 ngûúâi 0.1 2.1 0.2 4.5 (a). Haâng thûá tû cuãa baãng àûúåc tñnh bùçng caách thïm 5% gaánh nùång do lao cuãa nùm 1990 vaâ 25% gaánh nùång do lao cuãa nùm 2020 vaâo con söë cuãa HIV. Caác tyã lïå laâ ûúác tñnh cuãa caác taác giaã vïì tyã lïå chïët do lao úã ngûúâi HIV êm tñnh coá thïí khöng xaãy ra nïëu nhûäng ngûúâi HIV dûúng tñnh khöng tham gia vaâo viïåc truyïìn bïånh lao vong úã treã em vaâ ngûúâi giaâ. Nùm 1990, ûúác tñnh sûác khoeã keám àaä laâm mêët ài khoaãng 265 DALY trïn 1000 ngûúâi trong möåt nùm úã caác nûúác àang phaát triïín, gêìn gêëp hai lêìn con söë 124 DALY trïn 1000 ngûúâi möåt nùm úã caác nûúác cöng nghiïåp. Do caác trûúâng húåp tûã vong do HIV/AIDS keáo theo sûå taân phïë àaáng kïí trûúác khi tûã vong vaâ àùåc biïåt taác àöång vaâo lúáp ngûúâi treã tuöíi nïëu àûúåc àaánh giaá bùçng DALY, HIV/AIDS coá aãnh hûúãng lúán hún vïì mùåt sûác khoeã so vúái viïåc àaánh giaá bùçng tyã lïå tûã vong. Tuy nhiïn sûå khaác biïåt khöng lúán: Murey vaâ Lopez ûúác tñnh rùçng HIV/AIDS seä chiïëm khoaãng 3% töíng söë DALY mêët ài úã caác nûúác àang phaát triïín vaâo nùm 2020, tùng 0.8% so vúái nùm 1990 (baãng 1.1)4. Möåt lyá do laâm bïånh AIDS khöng chiïëm möåt tyã lïå lúán hún vïì DALY laâ do nhûäng nguyïn nhên khaác gêy tûã vong úã caác nûúác àang phaát triïín cuäng gêy ra taân phïë àaáng kïí vaâ tûã vong súám. Hún nûäa, möåt söë aãnh hûúãng tùng lïn cuãa HIV/AIDS àûúåc buâ laåi búãi phêìn giaãm ài cuãa nhoám nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác trong quêìn thïí dên cû do chuyïín àöíi dên söë mang laåi. HIV/AIDS möåt phêìn cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm Tyã troång cuãa HIV/AIDS trong gaánh nùång bïånh têåt toã ra lúán hún khi ta chuá yá túái bïånh truyïìn nhiïîm. Sûå chuá yá naây àùåc biïåt liïn quan túái muåc tiïu lúán cuãa chuáng ta - xaác àõnh vai troâ cuãa chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín trong cuöåc chiïën chöëng AIDS - búãi vò hoåc thuyïët kinh tïë, kiïën thûác hoåc àûúåc vïì y tïë cöng cöång vaâ thûåc tiïîn lêu daâi, têët caã khùèng àõnh rùçng caác chñnh phuã phaãi giûä möåt vai troâ quan troång trong ngùn ngûâa sûå lan truyïìn cuãa bïånh truyïìn nhiïîm. Túái nùm 2020 caác bïånh truyïìn nhiïîm, maâ hiïån nay chiïëm vaâo khoaãng 30% caác trûúâng húåp tûã vong vaâ khoaãng 1/4 söë nùm söëng mêët ài do bïånh têåt (DALY) úã caác nûúác àang phaát triïín seä giaãm xuöëng 14% cho caã hai chó söë5. Nhûng vai troâ cuãa HIV/AIDS trong gaánh nùång cuãa caác bïånh truyïìn nhiïîm úã caác nûúác àang phaát triïín àûúåc dûå kiïën tùng lïn maånh tûâ khoaãng 2% caác trûúâng húåp tûã vong vaâ 3% söë DALY mêët ài lïn 14% caác trûúâng húåp tûã vong vaâ 1/5 söë DALY mêët ài. Hún nûäa, vò HIV laâ möåt yïëu töë ngaây caâng trúã nïn quan troång trong viïåc truyïìn bïånh lao, ngûúâi ta ûúác tñnh rùçng möåt trong böën trûúâng húåp tûã vong do 34
lao úã nhûäng ngûúâi coá HIV êm tñnh trong nùm 2020 coá thïí àaä khöng xaãy ra nïëu khöng coá dõch HIV6. Cöång 1/4 caác trûúâng húåp tûã vong do lao trong söë nhûäng ngûúâi coá HIV êm tñnh vaâo söë nhûäng ngûúâi tûã vong trûåc tiïëp do HIV cho thêëy rùçng HIV chõu traách nhiïåm khoaãng 1/5 caác trûúâng húåp tûã vong do caác bïånh truyïìn nhiïîm úã caác nûúác coá thu nhêåp thêëp vaâo nùm 20207. Thïm vaâo àoá HIV chõu traách nhiïåm vïì möåt phêìn caác trûúâng húåp tûã vong do möåt söë bïånh truyïìn nhiïîm khaác (hònh 1.4). Hònh 1.4: Phên böí tyã lïå chïët vò caác bïånh truyïìn nhiïîm, Thïë giúái àang phaát triïín theo loaåi bïånh, 1990 vaâ 2020. Khi dõch bïånh tiïën triïín, HIV seä chiïîm möåt tyã lïå tùng lúán trong töíng söë chïët vò bïånh truyïìn nhiïîm úã caác nûúác àang phaát triïín Nguöìn: Murray vaâ Lopez, 1996 HIV/AIDS nguyïn nhên gêy tûã vong chñnh úã nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác Vò HIV/AIDS laâ bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, AIDS thûúâng têën cöng nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác - thûúâng laâ nhûäng ngûúâi àang nuöi con vaâ nhûäng ngûúâi àang úã hoùåc gêìn àaåt túái àónh cao vïì thu nhêåp. Nïëu khöng bõ AIDS, nhûäng ngûúâi naây coá xu hûúáng ñt nhêåy caãm vúái bïånh têåt vaâ tûã vong so vúái treã em, thanh niïn, hoùåc nhûäng ngûúâi lúán tuöíi. Vò thïë, AIDS thêåm chñ coân taåo ra möåt boáng àen lúán hún lïn sûác khoeã cuãa nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác vaâ haånh phuác cuãa nhûäng ngûúâi phuå thuöåc vaâo hoå. Nùm 1990, HIV àûáng haâng thûá ba sau lao vaâ nhûäng bïånh viïm àûúâng hö hêëp khöng phaãi lao trong nguyïn nhên tûã vong cuãa ngûúâi lúán úã caác nûúác àang phaát triïín, àïën nùm 2020, HIV seä àûáng haâng thûá hai chó sau lao vïì nguyïn nhên tûã vong úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác úã caác nûúác àang phaát triïín (hònh l.5). Cöång thïm 1/4 söë trûúâng húåp tûã vong do lao trong söë nhûäng ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác coá HIV êm tñnh seä laâm cho HIV/AIDS trúã thaânh nguyïn nhên gêy tûã vong lúán nhêët trong söë caác bïånh truyïìn nhiïîm úã ngûúâi lúán úã àöå tuöíi sung sûác taåi caác nûúác àang phaát triïín vaâo nùm 2020, chiïëm möåt nûãa caác trûúâng húåp tû vong do bïånh truyïìn nhiïîm trong nhoám tuöíi quan troång naây. Tyã lïå maâ bïånh HIV/AIDS chiïëm trong gaánh nùång do caác bïånh truyïìn nhiïîm úã ngûúâi lúán dao àöång giûäa caác khu vûåc àang phaát triïín khaác nhau. ÚÃ chêu Phi, núi maâ caác bïånh truyïìn nhiïîm giaãm chêåm hún caác vuâng khaác trïn thïë giúái vaâ tyã lïå nhiïîm HIV/AIDS àûúåc coi laâ chûäng laåi úã nhiïìu khu vûåc, HIV/AIDS seä chiïëm khoaãng 1/3 caác trûúâng húåp tûã vong do bïånh truyïìn nhiïîm (hònh l.6). Vò caác nûúác Myä Latinh vaâ vuâng Ca-ri-bï dûå kiïën seä coá nhûäng then böå to lúán trong viïåc giaãm tyã lïå caác bïånh truyïìn nhiïîm khaác nhiïîm truâng HIV àûúåc tiïn lûúång seä tiïëp tuåc tùng. HIV seä chõu traách nhiïåm khoaãng 3/4 caác trûúâng húåp tûã vong do nhiïîm truâng úã vuâng naây9. 35
Hònh 1.5: Nguyïn nhên chïët vò caác bïånh truyïìn nhiïîm, trong söë ngûúâi lúán tuöíi 15 àïën 50, Thïë giúái àang phaát triïín, 1990 vaâ 2020 (%) Giûäa trûåc tiïëp gêy tûã vong do bïånh AIDS vaâ giaán tiïëp taåo thuêån lúåi cho bïånh lao lan truyïìn vaâo nùm 2020 HIV seä chõu traách nhiïåm àöëi vúái gêìn möåt nûãa söë tûã vong ngûúâ i lúá n vò bïå n h truyïìn nhiïîm. Nguöìn: Murray vaâ Lopez, 1996 Hònh 1.6: Tyã lïå HIV/AIDS chiïëm trong gaánh nùång cuãa bïånh truyïìn nhiïîm úã ngûúâi lúán, Thïë giúái àang phaát triïín, 2020 Nguöìn: Murray vaâ Lopez, 1996 AIDS vaâ phaát triïín Mùåc duâ aãnh hûúãng cuãa riïng bïånh naây àöëi vúái sûác khoeã àaä laâ möåt möëi lo lùæng sêu sùæc coân coá nhûäng lyá do böí sung khaác buöåc cöång àöìng phaát triïín noái chung vaâ caác nhaâ lêåp chñnh saách noái riïng phaãi quan têm àïën dõch HIV/AIDS. Trûúác hïët, sûå ngheâo àoái lan traân vaâ sûå phên phöëi thu nhêåp khöng àöìng àïìu, àùåc trûng cuãa quaá trònh chêåm phaát triïín laåi khuyïën khñch sûå lan truyïìn HIV. Thûá hai, sûå di cû cuãa ngûúâi lao àöång tùng lïn, quaá trònh àö thõ hoaá nhanh choáng vaâ hiïån àaåi hoaá vùn hoaá thûúâng ài keâm vúái sûå tùng trûúãng cuäng taåo thuêån lúåi cho viïåc lan truyïìn HIV. Thûá ba, úã quy mö höå gia àònh, tûã vong do AIDS laâm trêìm troång thïm sûå ngheâo àoái vaâ sûå bêët bònh àùèng trong xaä höåi dêîn túái naån dõch lan röång hún vaâ taåo nïn möåt voâng luêín quêín. Nhûäng nhaâ hoaåch àõnh chñnh saách hiïíu àûúåc möëi quan hïå naây seä coá cú höåi phaá vúä nhûäng möëi liïn hïå naây thöng qua caác chñnh saách àûúåc àïì ra dûúái àêy vaâ seä àûúåc phên tñch möåt caách chi tiïët trong phêìn coân laåi cuãa cuöën saách. 36
Sûå ngheâo àoái vaâ sûå bêët bònh àùèng giúái tñnh laâm lan truyïìn bïånh AIDS Trong khi caác yïëu töë xaác àõnh hoaåt àöång tònh duåc cuãa möåt caá nhên laâ khoá thêëy vaâ phûác taåp, coá thïí giaã àõnh möåt caách húåp lyá laâ nhûäng àiïìu kiïån xaä höåi úã mûác töíng thïí aãnh hûúãng túái têìn xuêët cuãa caác haânh vi tònh duåc coá nguy cú cao vaâ do àoá dêîn àïën quy mö cuãa dõch bïånh. Möåt giaã thuyïët cho rùçng sûå ngheâo àoái vaâ sûå bêët bònh àùèng giúái tñnh laâm cho xaä höåi nhaåy caãm hún vúái HIV vò möåt ngûúâi phuå nûä ngheâo seä caãm thêëy khoá àoâi hoãi baån tònh cuãa mònh kiïng khöng quan hïå tònh duåc vúái caác àöëi tûúång khaác, hoùåc sûã duång bao cao su hay möåt biïån phaáp naâo àoá àïí tûå baão vïå mònh khoãi bõ nhiïîm HIV10. Ngheâo àoái cuäng coá thïí laâm cho möåt ngûúâi àaân öng thiïn vïì viïåc coá nhiïìu baån tònh ngêîu hûáng do noá ngùn caãn anh ta trúã nïn hêëp dêîn vúái ngûúâi mgûúâi vúå hoùåc buöåc anh ta phaãi rúâi boã gia àònh ài tòm viïåc. YÁ tûúãng cho rùçng sûå ngheâo àoái vaâ bêët bònh àùèng giúái tñnh laâm trêìm troång thïm bïånh AIDS àûúåc cuãng cöë qua phên tñch caác dûä liïåu quöëc gia vïì tyã lïå nhiïîm HIV. Taám biïën söë vïì dõch tïî hoåc, xaä höåi vaâ kinh tïë hoåc coá thïë giaãi thñch vïì 2/3 nhûäng biïën àöång vïì tyã lïå nhiïîm HIV giûäa caác nûúác. Hònh 1.7 chó ra möëi liïn quan cuãa 4 trong söë caác biïën söë naây vúái tyã lïå ngûúâi lúán úã thaânh phöë bõ nhiïîm HIV11. Hai hònh phña trïn chó ra rùçng, khi caác biïën söë khaác khöng àöíi, hai biïën söë thu nhêåp thêëp vaâ phên phöëi thu nhêåp thiïëu cöng bùçng coá liïn quan rêët roä rïåt vúái tyã lïå nhiïîm HIV cao. Àöëi vúái möåt nûúác àang phaát triïín loaåi trung bònh, nïëu tùng 2000 USD thu nhêåp theo àêìu ngûúâi seä tûúng ûáng vúái giaãm ài àûúåc khoaãng 4% tyã lïå nhiïîm HIV úã ngûúâi lúán úã thaânh phöë. Giaãm chó söë thiïëu cöng bùçng trong thu nhêåp tûâ 0.5 xuöëng 0.4 - sûå khaác biïåt vïì mêët cöng bùçng vñ duå giûäa Hön-du- rat vaâ Ma-la-uy, seä tûúng ûáng vúái sûå giaãm tyã lïå nhiïîm truâng àûúåc khoaãng 3%12. Caác kïët quaã naây gúåi yá rùçng sûå phaát triïín kinh tïë nhanh choáng vaâ sûå phên phöëi tùng trûúãng kinh tïë cöng bùçng seä coá taác duång rêët lúán trong viïåc laâm chêåm laåi dõch AIDS. Khi xem xeát aãnh hûúãng cuãa sûå thiïëu cöng bùçng trong giúái tñnh àöëi vúái nhiïîm HIV, ngûúâi ta phaãi cöë gùæng giûä öín àõnh caác aãnh hûúãng vùn hoaá khaác, nhû àaåo Höìi laâ yïëu töë coá thïí coá liïn quan vúái sûå mêët cöng bùçng giúái tñnh úã nhiïìu nûúác khaác nhau. Hai àöì thõ cuöëi trong hònh 1.7 chó ra rùçng, sau khi kiïím soaát tyã lïå dên cû theo àaåo Höìi (cuäng nhû töíng saãn phêím quöëc nöåi tñnh trïn àêìu ngûúâi; sûå bêët cöng trong thu nhêåp vaâ böën àùåc àiïím xaä höåi khaác), hai thûúác ào sûå mêët cöng bùçng giúái tñnh coá liïn quan túái tyã lïå nhiïîm HIV cao. Thûúác ào thûá nhêët - tyã troång nam/nûä úã caác trung têm àö thõ, dao àöång möåt caách àaáng kïí giûäa caác nûúác: möåt söë nûúác coá söë nam söëng úã thaânh phöë thêëp hún nûä giúái vaâ úã möåt söë núi khaác tyã lïå nam giúái àöng hún nûä giúái 40%. Nïëu moåi yïëu töë khaác nhû nhau, ngûúâi ta coá thïí giaã àõnh rùçng úã nhûäng thaânh phöë coá söë nam giúái àöng hún nûä giúái, kinh doanh tònh duåc phaãi phöí biïën hún vaâ vò thïë mûác àöå nhiïîm HIV cao hún. Bùçng chûáng laâ úã àöì thõ dûúái bïn traái trong hònh 1.7, caác thaânh phöë trong àoá söë nam giúái tuöíi 20-39 àöng hún nûä giúái trïn thûåc tïë coá tyã lïå nhiïîm HIV cao hún. Àöëi vúái möåt nûúác trung bònh, viïåc tùng cú höåi viïåc laâm cho phuå nûä treã àïí cho tyã troång nam/nûä úã thaânh phöë giaãm xuöëng, vñ duå tûâ 1.3 xuöëng 0.9 seä laâm giaãm tyã lïå nhiïîm HIV khoaãng 4%. Thûúác ào thûá hai liïn quan túái sûå mêët cöng bùçng giúái tñnh àûúåc àûa vaâo phên tñch laâ khoaãng caách vïì tyã lïå biïët chûä giûäa nam vaâ nûä. Möåt lêìn nûäa, coá möåt sûå khaác biïåt lúán giûäa caác nûúác. Tyã lïå biïët chûä cuãa nam giúái coá thïí cao hún úã nûä giúái 25% úã möåt söë nûúác. Khi phuå nûä ñt biïët chûä hún nam giúái, hoå coá thïí ñt coá khaã nùng àiïìu àònh möåt caách coá hiïåu quaã vúái nam giúái vò thïë coá nguy cú lúán hún trong caác möëi quan hïå tònh duåc. Hún thïë nhûäng ngûúâi phuå nûä muâ chûä seä coá khoá khùn trong tòm kiïëm viïåc laâm vaâ trúã nïn phuå thuöåc hún vaâo caác möëi quan hïå tònh duåc àïí kiïëm söëng vaâ vò thïë laâm giaãm khaã nùng àiïìu àònh cuãa hoå. Àöì thõ dûúái bïn phaãi trong hònh 1.7 àaä minh hoaå yá tûúãng naây bùçng caách cho thêëy rùçng úã möåt 37
Hònh 1.7: Möëi liïn giûäa böën biïën söë xaä höåi vúái tyã lïå ngûúâi lúán úã thaânh phöë nhiïîm HIV, 72 nûúác àang phaát triïín, khoaãng nùm 1995 Ghi chuá: Truåc thùèng àûáng ào tyã lïå nhiïîm HIV àaä àûúåc chuyïín thaânh logarit. Caác àiïím trïn àöì thõ àaåi diïån cho söë liïåu cuãa 72 nûúác sau khi àaä loaåi boã aãnh hûúãng cuãa baãy biïën söë khaác trong phên tñch höìi quy. Mûác àöå mêët cöng bùçng vïì phên phöëi thu nhêåp àûúåc ào bùçng hïå söë Gi-ni. Phûúng phaáp luêån vaâ kïët quaã thöëng kï chi tiïët trònh baây trong Over (baáo caáo phuå trúå, 1997) Nguöìn: ÛÁúc tñnh cuãa taác giaã nûúác trung bònh, giaãm khoaãng caách biïët àoåc biïët viïët giûäa hai giúái ài 20% coá thïí giaãm mûác nhiïîm HIV àûúåc 4%. Sûå nùng àöång cuãa nïìn kinh tïë àang tùng trûúãng coá thïí taåo thuêån lúåi cho sûå lan truyïìn bïånh AIDS Tûâ nhûäng bùçng chûáng úã hònh 1.7 nïëu möåt quöëc gia caãi thiïån thu nhêåp theo àêìu ngûúâi vaâ giaãm sûå bêët cöng bùçng caách aáp duång caác chñnh saách àêìu tû taåo viïåc laâm vaâ tùng trûúãng kinh tïë seä laâm giaãm nguy cú phaãi chõu möåt naån dõch AIDS hoùåc giuáp cho viïåc giaãm thiïíu taác haåi cuãa dõch bïånh nïëu nhû noá àaä bùæt àêìu. Nïëu thïm vaâo àoá quöëc gia naây laåi haânh àöång àïí ruát ngùæn sûå khaác biïåt vïì hoåc vêën vaâ nghïì nghiïåp giûäa nam vaâ nûä thò HIV coân khoá lan truyïìn hún nûäa. Tiïëc thay, chñnh möåt vaâi quaá trònh coá thïí àaåt túái muåc tiïu naây laåi cuäng kñch thñch sûå lan truyïìn cuãa AIDS vaâ nhûäng chñnh saách khaác àöi khi ài keâm theo quaá trònh tùng trûúãng maâ khöng nhêët thiïët tham gia vaâo quaá trònh àoá, coá thïí laâm cho dõch bïånh trúã nïn töìi tïå hún. Möåt nïìn kinh tïë múã àûúåc coi laâ àoâi hoãi cú baãn cuãa tùng trûúãng nhanh. Sûå múã cûãa trûúác hïët muöën noái àïën viïåc laâm cho caác nhaâ àêìu tû dïî daâng chuyïín caác saãn phêím vaâ vöën 38
qua caác àûúâng biïn giúái quöëc gia. Mûác àöå múã cûãa cao trong thûúng maåi vaâ taâi chñnh, thûúâng keâm theo sûå múã cûãa cao hún cho viïåc di chuyïín con ngûúâi kïí caã viïåc nhêåp cû. Hún thïë nûäa, möåt vaâi nghiïn cûáu àaä cho thêëy rùçng baãn thên sûå nhêåp cû àoáng goáp vaâo tùng trûúãng kinh tïë. Àiïìu àoá khöng coá gò àaáng ngaåc nhiïn búãi vò, úã bêët kò nûúác naâo, nhûäng ngûúâi nhêåp cû thûúâng trong söë nhûäng ngûúâi lao àöång cêìn cuâ nhêët va phêìn lúán laâ nhûäng ngûúâi coá àêìu oác kinh doanh. Tuy nhiïn phên tñch höìi quy giûäa caác nûúác chó ra rùçng nhûäng nûúác coá tó lïå nhêåp cû cao, thûúâng coá dõch AIDS lúán hún: nïëu moåi yïëu töë khaác àûúåc coi laâ bùçng nhau, möåt nûúác coá 5% dên söë sinh úã nûúác ngoaâi coá thïí coá tyã lïå nhiïîm bïånh cao hún nhûäng nûúác khöng coá dên sinh úã nûúác ngoaâi 2%. Liïåu àiïìu naây coá aám chó rùçng caác nûúác phaãi haån chïë nhêåp cû àïí traánh dõch AIDS khöng? Khöng, khöng cêìn thiïët. Thûåc vêåy, nïëu nhêåp cû coá lúåi cho phaát triïín kinh tïë thò viïåc giaãm nhêåp cû coá thïí laâm chêåm quaá trònh àoá, kïët quaã laâ bïn caånh nhiïìu hêåu quaã bêët lúåi khaác noá coá thïí kñch thñch sûå lan truyïìn bïånh AIDS. Nhûäng nöî lûåc nhùçm phaát hiïån nhûäng ngûúâi nhêåp cû nhiïîm HIV toã ra khöng coá hiïåu quaã lùæm do nhûäng ngûúâi nhêåp cû thûúâng bõ nhiïîm bïånh sau khi hoå àïën nûúác múái, khi maâ hoå bõ taách biïåt vúái hïå thöëng xaä höåi cuãa quï hûúng hún laâ trûúác khi rúâi nhaâ ài. Tïå hún nûäa, nhûäng cöë gùæng trong viïåc phaát hiïån nhûäng ngûúâi nhêåp cû nhiïîm bïånh coân coá thïí laâm tùng quy mö naån dõch nïëu nhûäng ngûúâi nhiïîm bïånh tröën sûå kiïím soaát vaâ nhêåp cû traái pheáp, viïåc tòm kiïëm vaâ àûa hoå vaâo caác chûúng trònh nhùçm ngùn hoå lêy bïånh sang ngûúâi khaác laâ cûåc kyâ khoá khùn. Àöi khi möåt dûå aán cuå thïí hûáa heån möåt lúåi ñch kinh tïë àaáng kïí nhûng cuäng mang theo nhûäng nguy cú laâm cho naån dõch trúã nïn töìi tïå hún. Möåt vñ duå cuãa nhûäng dûå aán loaåi naây vaâ vïì haânh àöång coá hiïåu quaã cuãa chñnh phuã laâ Dûå aán öëng dêîn dêìu úã Saát-ca-mï-run àûúåc mö taã úã khung minh hoåa 1.3. Thaách thûác àöëi vúái chñnh phuã, caác nhaâ taâi trúå vaâ caác cú quan khaác nhau laâ tòm thêëy nhûäng nguy cú vïì AIDS chûáa êín trong caác dûå aán naây vaâ àûa vaâo thiïët kïë dûå aán nhûäng yïëu töë coá thïí loaåi boã hoùåc giaãm nheå nhûäng vêën àïì naây. Caác dûå aán phaát triïín kinh tïë khöng mang laåi àuã lúåi nhuêån kinh tïë roä raâng sau khi àaä chi phñ cho viïåc laâm giaãm nheå nhûäng taác àöång tiïu cûåc cuãa noá, bao göìm viïåc lan truyïìn bïånh AIDS cêìn phaãi bõ loaåi boã nhû möåt dûå aán khöng mong muöën ngay caã khi töíng lúåi nhuêån (trûúác khi trûâ ài caác chi phñ trïn - ND) cuãa noá laâ lúán14. Àöi khi möåt xaä höåi thu nhêåp thêëp bùæt àêìu phaát triïín nhanh, coá thïí phaãi àöëi mùåt vúái nguy cú bïånh AIDS tùng lïn nhû laâ kïët quaã cuãa sûå chuyïín àöíi röång lúán tûâ nhûäng chuêín mûåc xaä höåi baão thuã sang nhûäng quan àiïím tûå do hún. Nhûäng quan àiïím naây thûúâng bao göìm tûå do caá nhên cao hún, àùåc biïåt laâ àöëi vúái phuå nûä. Do thiïëu thûúác ào khaách quan vïì sûå baão thuã cuãa xaä höåi, phên tñch höìi quy àaä sûã duång tyã lïå dên chuáng theo àaåo Höìi nhû möåt ûúác lûúång khöng hoaân haão vïì mûác àöå baão thuã cuãa xaä höåi. Kiïím soaát têët caã caác biïën khaác àûúåc mö taã úã trïn, mûác àöå baão thuã cao cuãa xaä höåi coá liïn quan möåt caách coá yá nghôa thöëng kï vúái tyã lïå nhiïîm truâng HIV thêëp. Àiïìu àoá khöng nhêët thiïët coá nghôa laâ caác chñnh phuã phaãi cöë gùæng àûa vaâo hoùåc duy trò sûå baão thuã cuãa xaä höåi chó nhùçm laâm giaãm tyã lïå nhiïîm HIV. Trong bêët kïí trûúâng húåp naâo, chñnh phuã àïìu khoá coá thïí taåo dûång nhûäng giaá trõ xaä höåi to lúán naây. Tuy nhiïn, caác bùçng chûáng àaä cho thêëy lúåi ñch cuãa möåt chñnh saách giaáo duåc roä raâng cuãa chñnh phuã trong viïåc giuáp nhûäng ngûúâi treã tuöíi ra nhêåp möåt xaä höåi àang hiïån àaåi hoaá nhanh choáng nhêån biïët vaâ traánh nhûäng giao tiïëp tònh duåc coá nguy cú lêy nhiïîm cao. Yïëu töë cuöëi cuâng trong phên tñch höìi quy khöng liïn quan vúái sûå phaát triïín nhûng coá thïí bõ taác àöång búãi chñnh saách cuãa chñnh phuã àoá laâ mûác àöå quên sûå hoaá. ÚÃ caác nûúác àang phaát triïín, caác lûåc lûúång quên àöåi thûúâng àoáng úã caác thaânh phöë lúán vaâ göìm nhûäng ngûúâi 39
Khung minh hoaå 1.3. Bïånh AIDS vaâ Dûå aán öëng dêîn dêìu úã Saát-Ca-mï-run Dûå aán öëng dêîn dêìu Saát-Ca-mï-run laâ möåt dûå aán àêìu tiïn trïn quy mö lúán vïì haå têìng cú súã àûúåc Ngên haâng Thïë giúái àúä àïí àaánh giaá khaã nùng gêy nïn caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc kïí caã HIV/ AIDS vaâ àïí àûa nhûäng nöî lûåc phoâng ngûâa vaâo trong thiïët kïë cuãa dûå aán. Dûå aán keáo daâi 30 nm vúái 3,5 tyã àö la àûúåc bùæt àêìu xêy dûång vaâo nùm 1998 bao göìm viïåc khai thaác caác moã dêìu úã phña Nam Saát vaâ xêy dûång 1100 km àûúâng öìng dêîn dêìu àïën caác caãng úã búâ Àaåi Têy Dûúng cuãa Ca-mï-run. Laâ möåt nöî lûåc húåp taác giûäa Ngên haâng Thïë giúái, caác chñnh phuã Saát vaâ Ca-mï-run vaâ möåt töí húåp caác haäng dêìu tû nhên, dûå aán hûáa heån nhiïìu lúåi ñch kinh tïë àaáng kïí cho caã hai àêët nûúác. Nhûng dûå aán cuäng taåo ra nhûäng nguy cú laâm xêëu ài tònh hònh cuãa dõch bïånh HIV/AIDS. Trong thúâi àiïím xêy dûång söi àöång nhêët, tûâ 1998 – 2001, dûå aán seä tuyïín lûåa 2000 cöng nhên xêy dûång tûâ Sat vaâ Ca-mï-run vaâ seä thuï tûâ 400-600 laái xe, nhûäng ngûúâi naây seä di chuyïín theo suöët chiïìu daâi cuãa àûúâng öëng dêîn dêìu. Phêìn lúán cöng nhên chûa coá gia àònh vaâ söëng àöåc thên. Nhûäng ngûúâi laâm viïåc úã Saát seä ài vïì nhaâ haâng ngaây trong khi nhûäng ngûúâi laâm viïåc trïn àûúâng öëng dêîn dêìu úã Ca- mï-run seä phaãi úã laåi trong nhûäng laán taåm thúâi. Möåt söë vuâng doåc theo àûúâng öëng dêîn coá mûác nhiïîm HIV rêët cao: baáo caáo nùm 1995 cuãa möåt vuâng giaáp ranh vúái biïn giúái Saát/Cöång hoaâ Trung Phi vaâ nùçm ngay trïn vuâng coá öëng dêîn dêìu ài qua cho thêëy hún möåt nûãa nhûäng ngûúâi laâm nghïì maåi dêm vaâ möåt phêìn tû laái xe àaä bõ nhiïîm viruát. Àûúåc baáo àöång vïì vêën àïì naây thöng qua möåt baáo caáo àaánh giaá möi trûúâng àûúåc tiïën haânh nhû möåt bûúác chuêín bõ dûå aán, Ngên haâng Thïë giúái, töí húåp caác cöng ty vaâ hai chñnh phuã coá liïn quan àaä xaác àõnh möåt têåp húåp nhûäng biïån phaáp nhùçm traánh laâm xêëu ài tònh hònh dõch HIV/AIDS trong khu vûåc cuãa dûå aán. Do ûúác tñnh ban àêìu cho thêëy möåt chûúng trònh can thiïåp coá hiïåu quaã seä coá thïí àûúåc thûåc hiïån vúái chi phñ dûúái 1 triïåu àö la möåt nùm, nhûäng lúåi ñch lúán lao àöëi vúái dûå aán thûâa àuã àïí baão vïå viïåc thûåc hiïån dûå aán can thiïåp àoá bêët chêëp chi phñ kïí trïn. Sûã duång nhûäng söë liïåu ban àêìu vaâ kinh nghiïåm tûâ nhûäng núi khaác úã chêu Phi, töí húåp caác cöng ty àaä xêy dûång möåt chiïën lûúåc can thiïåp nhiïìu têìng bao göìm: • Quaãn lyá tònh traång bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc vaâ HIV trong lûåc lûúång cöng nhên • Tñch cûåc tiïëp thõ bao cao su àûúåc trúå giaá • Thöng tin, giaáo duåc vaâ truyïìn thöng • Àiïìu trõ caác bïånh lêy nhiïîm qua àûúâng tònh duåc kinh àiïín • Can thiïåp nhùçm thay àöíi nhûäng haânh vi coá nguy cao • Phöëi húåp vúái nhûäng chûúng trònh sùén coá cuãa caác chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã, àùåc biïåt nhûäng chûúng trònh liïn quan túái nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm Àïí höî trúå thïm cho cöng viïåc cuãa töí húåp caác cöng ty úã vuâng naây, Ngên haâng Thïë giúái àaä chuêín bõ hai dûå aán höî trúå kyä thuêåt giuáp cho caác chñnh phuã Saát vaâ Ca-mï-run àiïìu haânh vaâ àaánh giaá aãnh hûúãng vïì sûác khoeã cuãa dûå aán. Viïåc thûåc hiïån nhûäng chûúng trònh naây seä keáo daâi theo nhûäng thaách thûác to lúán bao göìm caã nhûäng viïåc khoá khùn trong viïåc àïën àûúåc vúái nhûäng taâi xïë coá cuöåc söëng lûu àöång vaâ nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm núi maâ nhûäng taâi xïë naây hay lui túái. Nguöìn: Caldwell vaâ Caldwel 1993, tr 817-48; Carswell vaâ Howells 1989, tr 759-61; Dames vaâ Moore 1996; vaâ Mwizarubi vaâ caác taác giaã khaác 1992. treã tuöíi chûa coá gia àònh. Sûã duång möåt biïën söë ào tyã lïå nam giúái phuåc vuå trong quên àöåi trong söë dên thaânh phöë, phên tñch höìi quy chó ra rùçng ngay caã khi àaä kiïím soaát tyã xuêët nam/nûä cuãa dên cû caác thaânh phöë thò nhûäng nûúác coá söë ngûúâi phuåc vuå quên àöåi cao hún coá tyã lïå mùæc bïånh cao hún. Àöëi vúái möåt quöëc gia trung bònh, giaãm quy mö quên àöåi tûâ 30 40
xuöëng 12% dên cû thaânh phöë seä laâm giaãm tyã lïå huyïët thanh dûúng tñnh úã ngûúâi thaânh phöë àûúåc khoaãng 4%. Möåt giaãi phaáp tûúng tûå àûúåc thaão luêån úã Chûúng 3 coá thïí dïî thûåc hiïån (vaâ húåp lyá, khöng bõ phuå thuöåc vaâo quy mö cuãa quên àöåi) laâ möåt chûúng trònh phoâng chöëng HIV tñch cûåc bao phuã moåi thaânh viïn trong quên àöåi. AIDS coá ñt aãnh hûúãng doâng túái kinh tïë vô mö Vò HIV/AIDS lan truyïìn nhanh vaâ gêìn nhû luön gêy tûã vong, möåt vaâi nhaâ quan saát àaä kïët luêån rùçng bïånh seä laâm giaãm àaáng kïí töëc àöå tùng dên söë vaâ tùng trûúãng kinh tïë; möåt söë ñt caác nhaâ quan saát àaä gúåi yá rùçng con söë tuyïåt àöëi vïì dên söë úã nhûäng nûúác bõ cùn bïånh taân phaá nùång nïì nhêët seä giaãm ài vaâ dêîn theo laâ sûå suy giaãm saãn lûúång kinh tïë (Anderson vaâ caác TG khaác 1991, Rowley, Anderson vaâ Ng 1990). Tuy nhiïn caác bùçng chûáng cho thêëy aãnh hûúãng cuãa bïånh AIDS lïn caác biïën söë naây, mùåc duâ giao àöång giûäa caác nûúác seä laâ nhoã so vúái nhûäng yïëu töë khaác. Tuy nhiïn, úã möåt mûác àöå hïët sûác sú böå, sûå giaãm töëc àöå tùng dên söë do bïånh HIV/AIDS dûúâng nhû seä buâ àùæp cho sûå giaãm tùng trûúãng kinh tïë vaâ taác àöång doâng lïn töëc àöå tùng trûúãng töíng saãn phêím quöëc nöåi trïn àêìu ngûúâi dên seä nhoã. HIV/AIDS àûúåc dûå kiïën seä laâm giaãm tyã lïå tùng dên söë úã nhiïìu nûúác, nhûng khöng möåt nûúác naâo dûå kiïën dên söë seä giaãm tuyïåt àöëi. Nhûäng dûå baáo dên söë múái nhêët cho thêëy sûå giaãm tyã lïå phaát triïín dên söë do tûã vong do HIV/AIDS seä khoaãng 0,1% úã Thaái Lan àïën 2,3% úã Böt-xoa-na vaâ trung võ cuãa tyã lïå tùng dên söë seä giaãm khoaãng 1% (Töíng cuåc Thöëng kï Myä l997)15. Cuâng vúái thúâi gian, sûå giaãm tyã lïå tùng dên söë naây seä dêîn túái möåt söë dên nhoã hún so vúái ûúác tñnh nïëu bïånh AIDS khöng xaãy ra. ÚÃ Dam-bi-a, dên söë àûúåc dûå kiïën vaâo nùm 2005 thêëp hún 7% so vúái mûác dên söë mong àúåi nïëu khöng coá AIDS. ÚÃ hai nûúác coá naån dõch AIDS lúán, Böt-xoa-na vaâ Dim-ba-bu-ï, dûå baáo dên söë cho thêëy rùçng, àïën nùm 2010 dên söë nûúác naây seä khöng tùng nûäa. Taác àöång cuãa AIDS lïn sûå tùng trûúãng kinh tïë laâ möåt vêën àïì phûác taåp hún taác àöång cuãa noá lïn tùng trûúãng dên söë. Tñnh chêët. khöng hoaân haão cuãa GDP trïn àêìu ngûúâi nhû möåt thûúác ào vïì phuác lúåi cuãa con ngûúâi thïí hiïån rêët roä khi nhûäng thay àöíi vïì GDP trïn àêìu ngûúâi dên àûúåc sûã duång àïí àaánh giaá aãnh hûúãng cuãa AIDS. Nïëu nhûäng yïëu töë khaác àûúåc giûä öín àõnh, tûã vong úã nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp cao seä laâm giaãm thu nhêåp trung bònh, mùåc dêìu phuác lúåi cuãa nhûäng ngûúâi coân söëng khöng thay àöíi. Ngûúåc laåi, caái chïët úã nhûäng ngûúâi coá thu nhêåp thêëp laâm tùng thu nhêåp bònh quên lïn, khöng nhêët thiïët phaãi laâm tùng taâi saãn cuãa nhûäng ngûúâi söëng soát vaâ bêët chêëp nhûäng àau khöí vaâ töín thêët kinh tïë cuãa caác gia àònh coá ngûúâi thên bõ chïët. Tiïëp theo, nhûäng chi phñ cho chùm soác y tïë vaâ mai taáng àûúåc àûa vaâo tñnh trong GDP. Kïët quaã laâ GDP trïn àêìu ngûúâi coá thïí tùng lïn, mùåc duâ phuác lúåi chung cuãa xaä höåi khöng tùng vaâ thu nhêåp cuãa nhûäng ngûúâi söëng soát giaãm ài. Vúái ghi nhêån nhûäng haån chïë naây, àûúng nhiïn coá thïí ûúác tñnh àûúåc quy mö taác àöång cuãa naån dõch lïn thu nhêåp cuãa caác caá nhên. Taác àöång naây phuå thuöåc vaâo àùåc àiïím cuãa tûâng quöëc gia, kïí caã mûác àöå trêìm troång cuãa naån dõch, hiïåu quaã cuãa thõ trûúâng lao àöång vaâ tyã lïå chi phñ cho àiïìu trõ bïånh AIDS àûúåc taâi trúå bùçng caác khoaãn tiïët kiïåm, phên böë nhiïîm HIV theo nùng suêët lao àöång cuãa cöng nhên, thúâi gian phaãi boã viïåc cuãa nhûäng ngûúâi bõ AIDS vaâ nhûäng ngûúâi khaác do kïët quaã bïånh têåt cuãa ngûúâi bïånh vaâ hiïåu quaã cuãa cú chïë baão hiïím chñnh thûác vaâ khöng chñnh thûác taåi gia àònh vaâ cöång àöìng. Vò bïånh AIDS têën cöng nhûäng ngûúâi lúán úã àöå sung sûác, nhiïìu ngûúâi trong söë hoå àang úã vaâo àónh cao nùng suêët kinh tïë trong cuöåc àúâi cuãa mònh, töín thêët maâ AIDS mang àïën 41
cho thõ trûúâng lao àöång laâ möåt cú chïë maâ thöng qua àoá, bïånh coá thïí aãnh hûúãng àïën sûå tùng trûúãng. Tuy nhiïn, trong nhûäng nïìn kinh tïë coá söë ngûúâi thêët nghiïåp àaáng kïí, caác haäng seä thêëy dïî daâng thay thïë nhûäng cöng nhên öëm hoùåc chïët, àùåc biïåt nïëu àoá khöng phaãi laâ nhûäng nhên viïn truå cöåt. Nïëu moåi yïëu töë khaác laâ khöng àöíi, aãnh hûúãng cuãa naån dõch AIDS seä nhoã cho túái khi nïìn kinh tïë bùæt àêìu phaát triïín vaâ bõ haån chïë do viïåc cung cêëp nhên cöng hún chûá khöng phaãi do khöng coá àuã nhu cêìu. Khung minh hoaå 1.4 cung cêëp bùçng chûáng tûâ möåt mêîu nghiïn cûáu göìm 992 cöng ty thuöåc nùm nïìn kinh tïë vuâng Cêån Xa-ha-ra úã chêu Phi maâ sûå ra ài cuãa nhûäng cöng nhên coá tay nghïì thêëp do bïånh AIDS chó gêy aãnh hûúãng nhoã lïn lúåi nhuêån cuãa haäng. Möåt yïëu töë khaác coá aãnh hûúãng àaáng kïí lïn quy mö taác àöång kinh tïë vô mö cuãa naån dõch laâ tyã lïå chi phñ cho àiïìu trõ bïånh AIDS lêëy tûâ caác khoaãn tiïët kiïåm. Do chi tiïu àiïìu trõ bïånh AIDS thûúâng coá thïí laâm giaãm nguöìn vöën duâng cho nhûäng àêìu tû coá hiïåu quaã hún, tyã lïå chùm soác y tïë lêëy tûâ nguöìn tiïët kiïåm caâng cao thò sûå giaãm tùng trûúãng do bïånh dõch caâng roä. Nïëu tñnh túái têët caã caác yïëu töë naây, thò möåt ûúác tñnh sú böå laâ möåt dõch bïånh lan röång, nhû theo àõnh nghôa úã Chûúng 2, seä laâm giaãm GDP trïn àêìu ngûúâi 0.5% möåt nùm15. Vai troâ cuãa taác àöång vúái quy rnö nhû thïë naây dao àöång vaâ phuå thuöåc vaâo tyã lïå tùng trûúãng cú baãn cuãa tûâng quöëc gia. ÚÃ möåt vaâi nûúác rêët ngheâo vuâng Cêån Xa-ha-ra, tyã lïå tùng GDP trïn àêìu ngûúâi vöën àaä laâ söë êm coá thïí coân tiïëp tuåc töìi tïå hún do kïët quaã cuãa naån dõch AIDS. Nhûng möåt vaâi nûúác, bao göìm Böt-xoa-na, Thaái Lan vaâ U-gan-àa, vúái dõch AIDS nghiïm troång taác àöång, laâ nhûäng nûúác àang phaát triïín möåt caách nhanh choáng. Vúái tyã lïå tùng trûúãng trïn àêìu ngûúâi vûúåt trïn 5% möîi nùm, viïåc giaãm tyã lïå tùng trûúãng tñnh trïn àêìu ngûúâi 0,5% khöng phaãi laâ möåt töín thêët lúán. Àöëi vúái nhûäng nûúác naây cuäng nhû nhiïìu nûúác khaác, núi maâ àónh cao cuãa dõch dûâng úã mûác nhiïîm viruát thêëp hún, nhûäng hêåu quaã nùång nïì hún seä laâ taác àöång cuãa dõch bïånh àöëi vúái chi tiïu cho y tïë vaâ àöëi vúái tònh traång àoái ngheâo. Àoái ngheâo, bêët cöng vaâ tònh traång möì cöi Mùåc duâ úã phêìn lúán caác nûúác, hêåu quaã cuãa bïånh AIDS àöëi vúái kinh tïë vô mö thûúâng laâ nhoã, nhûäng nûúác bõ dõch bïånh hoaânh haânh phaãi chõu möåt taác àöång röång lúán lïn hïå thöëng y tïë vaâ tònh traång ngheâo àoái. AÃnh hûúãng lïn hïå thöëng y tïë seä laâ laâm tùng giaá vaâ laâm giaãm khaã nùng tiïëp cêån chùm soác y tïë àöëi vúái moåi ngûúâi vaâ nhûäng töín thêët àoá coá xu hûúáng taác àöång nhiïìu nhêët lïn nhûäng ngûúâi ngheâo. Hún nûäa, trong söë caác gia àònh coá ngûúâi bõ chïët vò bïånh AIDS, nhûäng gia àònh ngheâo seä ñt coá khaã nùng hún caác gia àònh giaâu chi traã cho caác chi phñ y tïë vaâ àûúng àêìu vúái nhûäng aãnh hûúãng khaác kïí caã bõ thua thiïåt vïì thu nhêåp. ÚÃ Chûúng 4, chuáng töi àaä tranh luêån rùçng, do caác höå coá thu nhêåp thêëp chõu aãnh hûúãng cuãa bïånh AIDS nùång nïì hún nhûäng höå coá thu nhêåp cao, möåt dõch bïånh nghiïm troång coá xu hûúáng laâm cho tònh traång ngheâo àoái caâng töìi tïå hún vaâ laâm tùng sûå bêët cöng. Möåt caách thûác quan troång maâ AIDS coá xu hûúáng taác àöång lïn sûå ngheâo àoái vaâ bêët cöng - vaâ nhû vêåy - möåt traâng nhûäng hêåu quaã bi thaãm cuãa naån dõch laâ bïånh laâm tùng söë treã em möì cöi cha hoùåc meå hoùåc caã hai. Chùæc chùæn rùçng AIDS khöng phaãi laâ nguyïn nhên duy nhêët cuãa tònh traång möì cöi: úã möåt söë nûúác nhûäng nguyïn nhên khaác gêy tûã vong cho nhûäng ngûúâi lúán úã àöå sung sûác laâm cho söë treã möì cöi àöng hún laâ do bïånh AIDS. Tuy vêåy, khi tûã vong do bïånh AIDS tùng lïn thò söë treã möì cöi do bïånh cuäng tùng lïn gêy aãnh hûúãng lïn tyã lïå möì cöi úã ba nûúác bõ naån dõch taác àöång nhiïìu nhêët àûúåc nïu trong khung 1.5. 42
Khung minh hoaå 1.4. Tòm kiïëm nhûäng taác àöång cuãa bïånh HIV/AIDS trïn möåt mêîu göìm möåt söë cöng ty úã chêu Phi ÚÃ nhûäng nûúác coá dõch HIV lan röång, tyã lïå tûã vong úã nhûäng ngûúâi lao àöång úã àöå tuöíi sung sûác tùng theo cêëp söë nhên tûâ hai àïën mûúâi lêìn, phuå thuöåc vaâo tyã lïå tûã vong ban àêìu cuãa nûúác àoá vaâ mûác àöå nhiïîm HIV (baãng 4.3). Sûå tùng tyã lïå tûã vong nhû vêåy seä laâm tùng chi phñ lao àöång cuãa cöng ty do àoâi hoãi cöng ty thay àöíi cöng nhên thûúâng xuyïn hún, phaãi chi nhiïìu hún cho phuác lúåi khi öëm àau vaâ chïët, vaâ coá thïí cho caã viïåc aáp duång chûúng trònh giaáo duåc bïånh. Liïåu nhûäng thay àöíi naây coá gêy nïn hêåu quaã coá thïí ào àûúåc àöëi vúái lúåi nhuêån cuãa cöng ty hay khöng phuå thuöåc vaâo viïåc liïåu chuáng coá àuã lúán so vúái nhûäng yïëu töë khaác cuãa chi phñ lao àöång hay khöng vaâ liïåu chi phñ lao àöång, vïì phêìn mònh, coá àuã chiïëm möåt tyã lïå lúán trong töíng caác chi phñ cuãa cöng ty hay khöng. Mùåc duâ nhiïìu nghiïn cûáu àaä chó ra rùçng AIDS laâm tùng tyã lïå tûã vong cuãa cöng nhên möåt söë cöng ty nhêët àõnh, khöng möåt nghiïn cûáu naâo so saánh tyã lïå tûã vong naây vúái tyã lïå öëm àau cuãa cöng nhên vò caác lyá do khaác, hoùåc ûúác tñnh aãnh hûúãng cuãa caác trûúâng húåp tûã vong lïn lúåi nhuêån cuãa haäng. (Giraud, 1992, Smith vaâ Witeside 1995, Baggaley vaâ nhûäng taác giaã khaác 1994, Jones 1997). Àïí phên tñch aãnh hûúãng cuãa caác trûúâng húåp tûã vong do bïånh AIDS trong khuön khöí cuãa hoaåt àöång chung cuãa cöng ty, möåt baáo caáo phuå trúå cho nghiïn cûáu naây àaä phên tñch söë liïåu vïì sûå öëm àau cuãa cöng nhên do bïånh têåt vaâ tûã vong àûúåc thu thêåp nhû möåt phêìn cuãa möåt cuöåc àiïìu tra tiïën haânh trïn 992 cöng ty thuöåc böën ngaânh thuöåc lônh vûåc saãn xuêët cuãa nùm quöëc gia chêu Phi (baáo caáo phuå trúå, Bigg vaâ Shah 1996). Baãng trong khung 1.4 trònh baây söë liïåu vïì tyã lïå nhiïîm HIV trong dên cû thaânh phöë cuãa tûâng nûúác trong söë nùm nûúác vaâ tyã lïå nhûäng cöng nhên boã viïåc trong nùm 1994 do bïånh têåt vaâ tûã vong. Roä raâng coá möåt möëi tûúng quan chùåt cheä giûäa hai biïën naây úã quy mö quöëc gia. Dam-bi-a, vúái tyã lïå nhiïîm bïånh ào àûúåc cao nhêët, cuäng coá tyã lïå ngûúâi boã viïåc cao nhêët do bïånh têåt hoùåc tûã vong. Gha- na nùçm úã thaái cûåc khaác cuãa caã hai biïën söë AÃnh hûúãng cuãa mûác öëm àau vaâ tûã vong seä lúán nïëu tyã lïå naây lúán nïëu nhû tyã lïå giaãm biïn do noá gêy ra lúán so vúái tyã lïå giaãm biïn chung hoùåc phaãi mêët möåt thúâi gian daâi múái thay thïë àûúåc cöng nhên. Tuy nhiïn, dûúâng nhû caã hai trûúâng húåp àïìu ñt gùåp. Tyã lïå giaãm biïn trung bònh do moåi nguyïn nhên gêëp tûâ 8 àïën 30 lêìn tyã lïå giaãm biïn do öëm àau vaâ tûã vong. Thúâi gian àïí thay thïë caác cöng nhên àaä chïët trung bònh khoaãng 2 tuêìn àöëi vúái cöng nhên khöng coá tay nghïì cao vaâ khoaãng 3 tuêìn cho cöng nhên coá tay nghïì, khöng àuã àïí laâm tùng giaá thaânh möåt caách coá yá nghôa. Chó coá möåt phêìn nhoã trong söë liïåu vïì lûåc lûúång lao àöång maâ bïånh AIDS coá thïí gêy töën keám cho cöng ty laâ thúâi gian cho viïåc tòm möåt cöng nhên laânh nghïì. Tuy nhiïn, 24 tuêìn cuäng khöng phaãi laâ thúâi gian quaá daâi àïí tòm àûúåc möåt chuyïn gia laânh nghïì. Cêu hoãi cuöëi cuâng laâ bïånh têåt vaâ tûã vong cuãa lûåc lûúång lao àöång coá laâm giaãm àaáng kïí lúåi nhuêån cuãa cöng ty khöng. Trong möåt cöng ty maâ àêìu ra bõ haån chïë, viïåc thuï nhiïìu nhên cöng seä laâm tùng àêìu ra. Tuy nhiïn, möåt cöng ty àang phaãi chõu taác àöång cuãa viïåc giaãm nhu cêìu maånh àöëi vúái saãn phêím coá thïí tùng àûúåc lúåi nhuêån (hoùåc giaãm löî) bùçng caách sa thaãi nhên cöng. Nïëu möåt vaâi cöng ty trong nhoám nghiïn cûáu coá nhu cêìu saãn phêím tùng vaâ caác cöng ty khaác cuãa hai vêën àïì noái trïn vaâ taác àöång cuãa chïët vò bïånh AIDS ûúác tñnh àûúåc laâ vö nghôa. Möåt giaãi phaáp cho vêën àïì naây laâ giaã àõnh rùçng viïåc ra ài cuãa cöng nhên do bïånh têåt vaâ tûã vong nùçm ngoaâi khaã nùng kiïím soaát cuãa cöng ty, trong khi sûå ra ài cuãa nhûäng cöng nhên khaác möåt phêìn do cöng ty quyïët àõnh. Trong nhûäng àiïìu kiïån nhû vêåy, sûå ra ài cuãa cöng nhên do bïånh têåt vaâ tûã vong àûúåc ûúác tñnh theo caác phûúng phaáp biïën cöng cuå àïí giaãm giaá trõ böí sung tñnh trïn möåt cöng nhên cuãa cöng ty dûåa trïn möåt mêîu nhoã nhûng coá yá nghôa thöëng kï (Biggs vaâ Shah 1996)(1). Têët nhiïn caác kïët quaã naây chûa phaãi laâ kïët quaã sau cuâng. Trûúác hïët chuáng chó àùåc trûng cho chêu Phi vaâ nhûäng nïìn kinh tïë noái chung coân ngheâo; àöëi vúái möîi cöng nhên bõ öëm coá nhiïìu ngûúâi coá thïí thay thïë. Thûá hai, ngay caã möåt mêîu ngêîu nhiïn 992 cöng ty cuäng chó laâ mêîu nhoã, trong àoá 43
àïí nghiïn cûáu tònh hònh tûã vong úã ngûúâi lúán, àùåc biïåt nïëu caác sûå kiïån quan têm laåi laâ tûã vong cuãa caác cöng nhên coá tay nghïì cao nhêët – caác chuyïn viïn – vöën khöng nhiïu úã caác cöng ty. Tuy vêåy, cho túái khi caác nghiïn cûáu coá tñnh chêët quyïët àõnh hún coá thïí tiïën haânh àûúåc, caác bùçng chûáng gúåi yá rùçng aãnh hûúãng cuãa AIDS vaâ tûã vong do bïånh khöng phaãi laâ nhên töë quyïët àõnh quan troång àöëi vúái hoaåt àöång kinh tïë cuãa möåt cöng ty trung bònh úã caác nûúác àang phaát triïín. Baãng 1.4. TÒnh hònh giaãm biïn chïë cöng nhên úã Ghana, Kenia, Tandania, Dambia, Dimbabue, töíng söë chung theo bïånh hoùåc tûã vong, 1994 Tyã lïå cöng nhên rúâi cöng ty Tyã lïå nhiïîm Töíng söë trong mêîu Do moåi nguyïn Do öëm àau, Nûúác HIV úã thaânh thõ Cöng ty Cöng nhên nhên chïët Dam-bi-a 24.7 194 14582 20.8 2.5 Dim-ba-bu-ï 20.5 199 59210 9.1 1.2 Kï-ni-a 17.1 214 17126 7.7 0.9 Tan-da-ni-a 16.1 197 14611 19.3 0.6 Ghana 2.2 188 9607 11.6 0.3 Töíng söë 992 115136 11.9 1.15 Nguöìn: Söë liïåu vïì kïët quaã xeát nghiïåm huyïët thanh àûúåc lêëy tûâ nhoám ngûúâi coá nguy cú thêëp àang úã nhoám tuöíi hoaåt àöång tònh duåc tñch cûåc àûúåc àûa ra trong baáo caáo cuãa Töíng cuåc Thöëng kï Myä (ngên haâng dûä liïåu 1997). Caác söë liïåu khaác ruát tûâ àiïìu tra mêîu RPED àûúåc mö taã trong Baáo caáo phuå trúå (Biggs vaâ Shah, 1996). Phiïn baãn sú böå cuãa baãng naây trònh baây trong baáo caáo cuãa Höåi àöìng nghiïn cûáu Quöëc gia (1996, tr,237). (1) - Böën ngaânh àoá laâ: chïë biïën thûác ùn, luyïån kim loaåi, chïë biïën göî, dïåt vaâ may mùåc. Caác cöng ty àûúåc choån möåt caách ngêîu nhiïn àïí àaãm baão àaåi diïån cho ngaânh maâ tûâ àoá mêîu àûúåc choån ra. Böå cêu hoãi àiïìu tra do caác nhaâ kinh tïë, caác nhaâ thöëng kï vaâ quaãn lyá soaån thaão nhùçm tòm hiïíu nguyïn nhên thaânh cöng cuãa caác cöng ty úã chêu Phi. Trûúác khi àûúåc àûa xuöëng hiïån trûúâng àiïìu tra, nhûäng cêu hoãi vïì söë lûúång giaãm biïn chïë cöng nhên múái àûúåc àûa vaâo trong böå cêu hoãi. Taác àöång cuãa möåt trûúâng húåp tûã vong úã ngûúâi lúán lïn nhûäng àûáa treã coân söëng àûúåc thaão luêån nhiïìu úã Chûúng 4. ÚÃ àêy, ngay caã nïëu chuáng ta boã qua möåt bïn nhûäng nöîi àau vaâ töín thêët vïì mùåt têm lyá maâ treã em mêët cha meå phaãi chõu àûång thò sûå suy giaãm coá thïí ào lûúâng àûúåc vïì tònh traång dinh dûúäng vaâ sûå giaãm söë nùm àïën trûúâng coá thïí gêy ra nhûäng töín thêët sêu sùæc vaâ keáo daâi àöëi vúái àûáa treã àaä àuã àïí ghi nhêån taác àöång cuãa AIDS. Nhûäng hêåu quaã naây, chùæc seä lúán nhêët trong nhûäng gia àònh ngheâo nhêët, coá thïí laâm giaãm àaáng kïí khaã nùng cuãa möåt ngûúâi tiïëp thu tay nghïì vaâ nhûäng hiïíu biïët cêìn thiïët àïí thoaát khoãi tònh traång ngheâo àoái. Vai troâ cuãa Chñnh phuã trong cöng cuöåc àûúng àêìu vúái AIDS Vúái nhûäng töín thêët to lúán do HIV/AIDS gêy ra àöëi vúái tuöíi thoå vaâ sûác khoeã vaâ khaã nùng bïånh AIDS laâm trêìm troång thïm tònh traång ngheâo àoái vaâ bêët cöng, viïåc caác chñnh phuã cêìn thiïët phaãi àûúng àêìu vúái naån dõch laâ roä raâng. Thûåc vêåy, àöëi vúái nhiïìu ngûúâi thò nöîi àau khöí cuãa con ngûúâi do naån dõch gêy ra àuã lyá do àïí caác chñnh phuã can thiïåp. Tuy nhiïn, cuäng coân nhiïìu lyá do khaác cho sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã, möåt vaâi lyá do trong söë àoá khöng quaá hiïín nhiïn. Phên tñch nhûäng lyá do húåp lyá cho sûå can thiïåp cuãa chñnh phuã laâ nïìn taãng cêìn thiïët àïí cên nhùæc xem caác chñnh phuã phaãi àûúng àêìu vúái bïånh dõch HIV/ AIDS nhû thïë naâo. 44
Khung minh hoåa 1.5. Treã em möì cöi vaâ bïånh AIDS Taác àöång nghiïm troång cuãa möåt dõch AIDS lïn tyã lïå treã em möì cöi meå coá thïí thêëy àûúåc trong söë liïåu àiïìu tra dên söë trong 20 nùm qua cuãa ba nûúác Àöng Phi (hònh 1.5 trong khung). Khi khöng coá bïånh AIDS, sûå caãi thiïån àaáng kïí sûác khoãe baâ meå trong hai thêåp niïn trûúác àaáng leä seä laâm giaãm tyã lïå treã möì cöi meå. Thay vaâo àoá, chuáng ta thêëy úã Kï-ni-a tyã lïå treã em möì cöi meå dûúâng nhû khöng thay àöíi. ÚÃ Tan-da-ni-a tyã lïå möì cöi meå giaãm giûäa giai àoaån 1970-1980 nhûng sau àoá laåi tùng lïn 3% trong nùm 1990. Cuöëi cuâng, tyã lïå möì cöi meå úã U-gan-àa tùng àïìu tûâ 1969, xu hûúáng àoá coá thïí do aãnh hûúãng phöëi húåp cuãa naån dõch AIDS vaâ nöåi chiïën. Do bïånh AIDS coá xu hûúáng phên böë truâm theo khu vûåc àõa lyá, tyã lïå treã möì cöi meå thêåm chñ cao hún úã nhûäng vuâng chõu aãnh hûúãng nùång nïì cuãa naån dõch. Vñ duå trong 15 laâng cuãa quêån Rùc-cai úã U-gan-àa, tyã lïå möì cöi meå nùm 1990 laâ 6,6%, gêëp hai lêìn nhûäng vuâng khaác trong nûúác (Konde-Lule vaâ caác TG khaác 1997). Hònh khung 1.5: Xu thïë tyã lïå treã em möì cöi meå, ba nûúác Àöng Phi bõ dõch taân phaá nùång nïì nhêët, caác nùm khaác nhau Ghi chuá: Tyã lïå treã em möì cöi meå trong hònh naây bao göìm caã treã em möì cöi caã cha lêîn meå. Nguöìn: Kï-ni-a (1969) Tan-da-ni-a (1988) vaâ U-gan-da (1969) dûåa trïn söë liïåu àiïìu tra dên söë nïu trong Ainsworth vaâ Over (1994a,b). Kï-ni-a (1993), Tan-da-ni-a (1994) vaâ U-gan-da (1995) lêëy tûâ söë liïåu àiïìu tra nhên khêíu hoåc vaâ y tïë. Tan- da-ni-a (1978), U-gan-da (1991) lêëy tûâ söë liïåu àiïìu tra dên söë nïu trong Hunter vaâ Williamson (sùæp xuêët baãn). Möì cöi cha hoùåc meå coá thïí àïí laåi hêåu quaã sêu sùæc cho bêët kyâ àûáa treã naâo vaâ tònh traång àoá coân töìi tïå hún úã caác höå gia àònh ngheâo. Caác chñnh phuã vaâ caác töí chûác phi chñnh phuã àang cöë gùæng giaãm nheå hêåu quaã cêìn phaãi thêån troång àïí cên nhùæc caác nhu cêìu chung vaâ traánh àûa ra nhûäng chûúng trònh taåo ûu tiïn cho nhûäng treã möì cöi do cha meå bõ AIDS so vúái nhûäng treã möì cöi khaác cuäng coá nhu cêìu giuáp àúä khöng keám hoùåc thêåm chñ coân cêìn hún. Viïåc xem xeát taác àöång cuãa naån dõch cuäng cêìn phaãi nhêån thêëy laâ nhûäng àûáa treã möì cöi do bïånh AIDS thûúâng phaãi àöëi mùåt vúái cuâng nhûäng vêën àïì hïët sûác nghiïm troång. Nhûäng treã nhoã maâ meå bõ nhiïîm bïånh vaâ chïët do AIDS coá tyã lïå tûã vong cao hún nhûäng treã möì cöi khaác vò 1/3 trong söë treã àoá baãn thên cuäng bõ nhiïîm HIV vaâo thúâi àiïím sinh. Ngoaâi ra, treã em möì cöi do AIDS coá nhiïìu khaã nùng bõ möì cöi caã cha lêîn meå vò HIV lan truyïìn qua àûúâng tònh duåc. Vñ duå trong möåt cuöåc àiïìu tra dûåa vaâo quêìn thïí úã möåt vuâng nöng thön quêån Ma-sa-ca, U-gan-àa, 10% treã em dûúái 15 tuöíi möì cöi cha hoùåc meå hoùåc caã hai (Kamali vaâ caác TG khaác 1992). 15% cha meå cuãa nhûäng àûáa treã möì cöi möåt bïì bõ nhiïîm HIV, cao gêëp ba lêìn tyã lïå cuãa cha meå nhûäng àûáa treã khöng möì cöi. Cuöëi cuâng, nhûäng àûáa treã möì cöi do AIDS coá thïí phaãi chõu àûång sûå phên biïåt cuãa xaä höåi do mêët cha meå vò möåt bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc. 45
AÃnh hûúãng cuãa AIDS lïn caác chi phñ cho y tïë cöng cöång Möåt lyá do kinh tïë húåp lyá cho sûå tham gia cuãa chñnh phuã vaâo viïåc phoâng ngûâa bïånh nhiïîm HIV laâ rêët roä raâng: phoâng ngûâa reã hún àiïìu trõ rêët nhiïìu vaâ traánh àûúåc bïånh têåt vaâ tûã vong laâ nhûäng kïët cuåc cuöëi cuâng cuãa bïånh. Luêån àiïím naây àùåc biïåt quan troång úã nhiïìu nûúác coá thu nhêåp thêëp núi caác chñnh phuã coân giûä cam kïët chùm soác y tïë bùçng taâi trúå cöng cöång. ÚÃ nhûäng nûúác naây, chi phñ cao cuãa viïåc àiïìu trõ bïånh nhên AIDS laâm nöíi roä lïn sûå thiïëu thöën nguöìn lûåc. Hònh 1.8 minh hoaå nhûäng lûåa choån àêìy khoá khùn maâ caác chñnh phuã gùåp phaãi; Trong hònh, möîi nûúác àûúåc thïí hiïån búãi möåt àiïím chó ra trïn truåc tung chi phñ toaân thïí àûúåc ûúác tñnh trong möåt nùm àïí àiïìu trõ bïånh AIDS vaâ trïn truåc hoaânh laâ GNP quöëc gia tñnh trïn àêìu ngûúâi. Chuáng ta khöng ngaåc nhiïn rùçng khoaãn tiïìn chi cho viïåc àiïìu trõ tùng nhanh theo GNP tñnh trïn àêìu ngûúâi. Àöì thõ höìi quy nùçm úã bïn trïn khúáp vúái nhûäng àiïím naây vaâ gúåi yá rùçng úã möåt nûúác trung bònh chi phñ àiïìu trõ bònh quên haâng nùm cho bïånh AIDS vaâo khoaãng 2,7 lêìn GNP/àêìu ngûúâi. Àöì thõ thûá 2 trong hònh (ûúác tñnh tûâ nguöìn dûä liïåu khaác) chó ra rùçng, vúái möåt mûác chi phñ thêëp hún, möåt nûúác àang phaát triïín trung bònh coá thïí taâi trúå 1 nùm cho 10 hoåc sinh giaáo duåc tiïíu hoåc vaâ àêy laâ möåt trong nhiïìu khaã nùng thay thïë sûã duång coá hiïåu quaã caác nguöìn lûåc taâi chñnh. Khi con söë vïì nhûäng trûúâng húåp AIDS vaâ chi phñ àiïìu trõ tùng lïn ngûúâi ta àau àúán nhêån ra laâ àiïìu trõ bïånh AIDS tiïu hao nguöìn lûåc cöng cöång maâ àaáng nheä coá thïí sûã duång cho nhiïìu nhu cêìu khaác cuãa con ngûúâi. Caác chñnh phuã coá thïí thêëy rùçng viïåc giúái haån taâi trúå cho àiïìu trõ AIDS maâ khöng àaánh giaá laåi nhûäng cam kïët vïì viïåc taâi trúå chùm soác sûác khoãe bùçng chi phñ cöng cöång laâ rêët khoá khùn. Thûåc vêåy, úã nhiïìu nûúác coá sûác eáp chñnh trõ vïì viïåc bao cêëp cho àiïíu trõ bïånh AIDS úã mûác àöå cao hún so vúái caác dõch vuå chùm soác y tïë vaâ caác sûác eáp àoá coá xu hûúáng tùng lïn theo söë ngûúâi bõ nhiïîm HIV. Hònh 1.8 : Chi phñ chûäa bïånh haâng nùm cho möåt bïånh nhên AIDS so saánh vúái GNP trïn àêìu ngûúâi Chi phñ àiïìu trõ AIDS tùng theo GNP; trung bònh thò àiïìu trõ möåt bïånh nhên AIDS trong möåt nùm töën phñ bùçng viïåc àaâo taåo mûúâi hoåc sinh tiïíu hoåc möåt nùm Ghi chuá: Àûúâng xu thïë cho AIDS laâ: chi phñ haâng nùm = 2,7x (GNP trïn àêìu ngûúâi)0,95 a. Trûúác àêy laâ Zai-e Nguöìn: Chi phñ àiïìu trõ AIDS haâng nùm lêëy tûâ Mann vaâ Tarantola (1996) vaâ Ainsworth vaâ Over (1994 a,b). Chi phñ haâng nùm cho giaáo duåc 10 hoåc sinh tiïíu hoåc laâ tñnh toaán cuãa taác giaã dûåa trïn söë liïåu cuãa 34 nûúác trong Lockheed vaâ caác taác giaã khaác (1991). 46
Vò têët caã nhûäng lyá do àoá möåt chñnh phuã mong muöën tiïëp tuåc bao cêëp viïåc chùm soác y tïë cêìn phaãi tiïën haânh nhûäng cöë gùæng phoâng bïånh tñch cûåc caâng úã thúâi àiïím súám cuãa dõch bïånh naây caâng töët. Ngay caã àöëi vúái nhûäng Chñnh phuã àang cöë gùæng tòm caách giaãm bao cêëp cho chûäa bïånh thò àêìu tû cho phoâng ngûâa HIV laâ möåt viïåc laâm saáng suöët, búãi vò seä rêët khoá cûúäng laåi caác sûác eáp chñnh trõ vïì bao cêëp cho chûäa bïånh. Nhûäng lyá do kinh tïë cöng cöång àöëi vúái Chñnh phuã àïí chiïën àêëu chöëng bïånh HIV/AIDS Giaã àõnh rùçng möåt Chñnh phuã khöng bao cêëp cho viïåc chùm soác sûác khoeã vaâ Chñnh phuã àoá coá khaã nùng cûúäng laåi têët caã moåi sûác eáp àïí laâm àûúåc àiïìu àoá. Biïët rùçng HIV/AIDS trûúác hïët lan truyïìn theo àûúâng tònh duåc, liïåu coá coân lyá do húåp lyá cho nhûäng can thiïåp cuãa Chñnh phuã nhùçm giaãm viïåc lan truyïìn bïånh khöng? Cêu traã lúâi tûâ caác nhaâ kinh tïë cöng cöång laâ coá. Àïí hiïíu àûúåc lyá do vò sao, trûúác hïët phaãi cên nhùæc nhûäng lyá do kinh tïë cöng cöång cho sûå can thiïåp cuãa Chñnh phuã chöëng laåi nhûäng bïånh truyïìn nhiïîm khaác nhû lao. Nïëu cú chïë thõ trûúâng hoaåt àöång töët, caác Chñnh phuã seä khöng phaãi tham dûå vaâo cuöåc chiïën chöëng nhûäng loaåi bïånh naây. Thay vaâo àoá, möîi ngûúâi coá nguy cú mùæc bïånh seä phaãi traã möåt phêìn chi phñ àïí giaãm búát nguy cú cuãa hoå. Trïn thûåc tïë têët nhiïn khöng coá cú chïë naâo khaác hún laâ Chñnh phuã maâ thöng qua àoá caác caá nhên coá thïí traã khoaãn tiïìn naây. Do möåt ngûúâi bõ nhiïîm lao coá xu hûúáng chó tñnh àïën quyïìn lúåi cuãa caá nhên mònh khi quyïët àõnh liïåu anh ta coá chi traã cho viïåc àiïìu trõ hay khöng, nïëu khöng coá sûå can thiïåp cuãa Chñnh phuã, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm lao thûúâng àûúåc àiïìu trõ ñt hún laâ moåi ngûúâi mong muöën. Caác nhaâ kinh tïë goåi lúåi ñch cuãa viïåc àiïìu trõ khöng àûúåc ngûúâi traã tiïìn cho viïåc àiïìu trõ àoá hûúãng hïët laâ “lúåi ñch ngoaåi vi” vaâ nhûäng aãnh hûúãng xêëu lïn nhûäng ngûúâi khaác nïëu ngûúâi àoá khöng àûúåc àiïìu trõ laâ “chi phñ ngoaåi vi”. Nhûäng yïëu töë “ngoaåi vi” naây, nïëu lúán, àïìu laâ lyá do kinh tïë cho Chñnh phuã can thiïåp. Möåt vêën àïì coá liïn quan coá thïí hiïíu möåt caách töët nhêët trong trûúâng húåp möåt bïånh lêy truyïìn qua muöîi nhû söët reát. Ngay caã nïëu moåi ngûúâi biïët rùçng khai thöng möåt caái ao núi coá muöîi a-nö-phen sinh söëng coá thïí laâm giaãm nguy cú bõ söët reát cuãa hoå thò hoå cuäng coá thïí khöng tònh nguyïån traã cho chi phñ cuãa viïåc khai thöng ao búãi vò têët caã moåi ngûúâi àïìu àûúåc hûúãng maâ khöng phuå thuöåc vaâo viïåc hoå coá phaãi traã tiïìn hay khöng. Nhû vêåy möîi ngûúâi coá thïí hy voång àûúåc hûúãng lúåi tûâ nhûäng hoaåt àöång cuãa ngûúâi khaác. Viïåc loaåi boã nûúác tuâ àoång laâ möåt vñ duå maâ caác nhaâ kinh tïë goåi laâ möåt haâng hoaá cöng cöång. Búãi vò caác caá nhên hy voång àûúåc hûoãng lúåi tûâ nhûäng gò maâ ngûúâi khaác àaä traã tiïìn, haâng hoaá cöng cöång coá thïí hoaân toaân khöng coá trûâ khi Chñnh phuã àaánh thuïë têët caã moåi ngûúâi àïí coá thïí taâi trúå cho viïåc taåo nïn nhûäng haâng hoaá cöng cöång àoá. Khi àûa ra lúâi khuyïn vïì viïåc caác Chñnh phuã phaãi chi tiïu nhûäng nguöìn lûåc cöng cöång hiïëm hoi nhû thïë naâo, caác nhaâ kinh tïë thûúâng tòm xem coá nhûäng bùçng chûáng vïì caác taác àöång ngoaåi vi lúán hay haâng hoaá cöng cöång. ÚÃ nhûäng núi coá caác yïëu töë naây, cú chïë thõ trûúâng bõ coi laâ thêët baåi vaâ can thiïåp cuãa Chñnh phuã àïí giaãi quyïët sûå thêët baåi cuãa cú chïë thõ trûúâng laâ cêìn thiïët. Trong trûúâng húåp bïånh lao, söët reát vaâ nhûäng bïånh khaác têën cöng têët caã moåi ngûúâi khöng phuå thuöåc vaâo haânh vi caá nhên cuãa hoå, caác nhaâ kinh tïë khuyïën caáo caác Chñnh phuã can thiïåp vò sûå thêët baåi cuãa cú chïë thõ trûúâng úã àêy laâ roä raâng. Khi múái cên nhùæc lêìn àêìu: nhûäng yïëu töë ngoaåi vi vaâ haâng hoáa cöng cöång dûúâng nhû khöng phaãi laâ àiïìu quan têm àaáng kïí trong trûúâng húåp nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, kïí caã HIV. Do phêìn lúán caác bïånh lêy truyïìn qua àûúâng tònh duåc xaãy ra nhû laâ kïët quaã cuãa möåt haânh vi tûå nguyïån giûäa hai ngûúâi, möîi ngûúâi coá thïí cên nhùæc nguy cú cuãa 47
mònh vaâ chó quan hïå vúái nhau nïëu ñch lúåi maâ hoå àûúåc hûúãng lúán hún nguy cú maâ hoå phaãi chõu. Nïëu caã hai ngûúâi àïìu thöëng nhêët coá quan hïå tònh duåc khöng sûã duång phûúng tiïån baão vïå dêîu rùçng hoå coá thïí bõ möåt bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc thò taåi sao Chñnh phuã laåi buöåc phaãi can thiïåp vaâo quyïët àõnh caá nhên naây. Vêën àïì úã àêy laâ quyïët àõnh cuãa hai con ngûúâi naây coá hêåu quaã àöëi vúái nhiïìu ngûúâi khaác, àe doåa möëi quan hïå tònh duåc trong hön nhên vaâ viïåc saãn sinh caác quan hïå hön nhên, cuäng nhû nhûäng möëi quan hïå tònh duåc ngêîu hûáng khaác. Möåt caách lyá tûúãng, àöi baån tònh phaãi tñnh àïën quyïìn lúåi cuãa nhûäng ngûúâi khaác khi hoå quyïët àõnh coá tham gia vaâo möåt cuöåc laâm tònh khöng àûúåc baão vïå khöng. Tuy nhiïn, ngay caã nïëu hoå chêëp nhêån sûã duång bao cao su hay noái caách khaác laâm giaãm nguy cú nhiïîm bïånh cuãa hoå, hoå cuäng khöng thïí chó cho nhûäng ngûúâi baån tònh tûúng lai khaác laâ hoå àaä haânh àöång möåt caách thêån troång. Trong ngön ngûä cuãa caác nhaâ kinh tïë cöng cöång: coá lúåi ñch ngoaåi vi liïn quan túái viïåc kiïìm chïë khöng coá caác quan hïå tònh duåc coá nguy cú. Do möåt caá nhên khöng thïí hûúãng àûúåc nhûäng lúåi ñch naây, nïn hoå seä ñt thêån troång hún laâ nïëu nhû trong trûúâng húåp lúåi ñch laâ cuãa riïng hoå17. Kïët quaã laâ tó lïå nhiïîm truâng nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc cao hún vaâ nguy cú nhiïîm truâng àöëi vúái moåi ngûúâi úã tuöíi hoaåt àöång tònh duåc cuäng cao hún duâ rùçng hoå söëng chung thuãy búãi vò phêìn lúán moåi ngûúâi khöng chùæc chùæn rùçng baån tònh cuãa mònh coá chung thuãy hay khöng. Trong hoaân caãnh àoá, caác can thiïåp cuãa Chñnh phuã laâ húåp leä nïëu can thiïåp àoá coá thïí laâm tùng sûå khuyïën khñch cho nhûäng caá nhên úã tuöíi hoaåt àöång tònh duåc tñch cûåc nhêët thûåc haânh tònh duåc an toaân (hoùåc cho nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuáy thûåc haânh nhûäng haânh vi tiïm chñch an toaân) àïën mûác maâ quyïët àõnh cuãa hoå phaãn aánh gêìn nhêët nhûäng cên nhùæc vïì hêåu quaã xaä höåi cuãa nhûäng haânh vi coá nguy cú. Nhûäng lyá leä trïn àêy cho viïåc can thiïåp cuãa Chñnh phuã nhùçm ngùn ngûâa viïåc lan truyïìn caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc àûúåc aáp duång maånh meä hún àöëi vúái bïånh HIV/ AIDS. Ngoaâi àùåc àiïím laâ möåt bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, HIV/AIDS coá hai àùåc àiïím laâm sûå thêët baåi cuãa cú chïë thõ trûúâng liïn quan vúái bïånh trúã nïn töìi tïå hún - vaâ gúåi yá rùçng caác Chñnh phuã phaãi àùåc biïåt quan têm túái phoâng ngûâa HIV. Àiïìu hiïín nhiïn nhêët laâ bïånh AIDS khöng thïí àiïìu trõ àûúåc vaâ kïët cuåc gêìn nhû luön luön laâ tûã vong. Nhûäng caái chïët cuãa ngûúâi lúán gêy ra nhûäng chi phñ cho nhûäng thaânh viïn khaác trong gia àònh vaâ xaä höåi nhû àaä àûúåc nïu trïn àêy vaâ chó ra úã Chûúng IV, chuáng laâ nhûäng lêåp luêån cho viïåc can thiïåp cuãa Chñnh phuã. Thïm vaâo àoá chuáng ta àaä thêëy rùçng HIV laâm cho moåi ngûúâi trúã nïn nhêåy caãm vúái nhûäng bïånh truyïìn nhiïîm khaác kïí caã lao. Vò caác caá nhên khoá kiïím soaát àûúåc sûå tiïëp xuác cuãa hoå vúái vi truâng lao vaâ vò rùçng nhûäng ngûúâi bõ mùæc caã HIV vaâ lao coá thïí truyïìn bïånh lao ngay caã cho nhûäng ngûúâi coá HIV êm tñnh, möëi liïn quan giûäa HIV vaâ lao vò thïë àaä cuãng cöë thïm nhûäng lêåp luêån cho vai troâ cuãa Chñnh phuã trong viïåc kiïím soaát nhiïîm HIV. Trong khi möëi liïn hïå naây gúåi yá rùçng HIV/AIDS cêìn phaãi nhêån àûúåc sûå quan têm àùåc biïåt, möëi liïn hïå dõch tïî hoåc gêìn guäi giûäa HIV vaâ nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác àûúåc thaão luêån úã Chûúng 2 noái lïn rùçng trong thûåc tïë, bêët kyâ möåt chiïën lûúåc phoâng chöëng HIV hiïåu quaã naâo cuäng gêìn nhû chùæc chùæn phaãi bao göìm àêíy maånh phoâng ngûâa nhûäng bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc khaác vaâ ngûúåc laåi. Do vêën àïì giaám saát àûúåc mö taã trïn àêy aáp duång möåt caách àöìng àïìu cho têët caã caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc, caác Chñnh phuã seä phaãi coá vai troâ trong viïåc kiïím soaát bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc ngay caã khi khöng coá bïånh nhiïîm truâng HIV. Vò nhiïîm truâng HIV laâm tùng nhiïìu lêìn chi phñ ngoaåi vi coá liïn quan vúái möåt trûúâng húåp bõ bïånh lêåu hoùåc bõ bïånh viïm loeát cú quan sinh duåc, sûå hiïån diïån cuãa HIV cuãng cöë thïm lyá leä àïí Chñnh phuã can thiïåp vaâo viïåc kiïím soaát sûå lan truyïìn cuãa caác bïånh lêy qua àûúâng tònh duåc. 48
Vai troâ cuãa Chñnh phuã trong viïåc phöí biïën thöng tin Nhûäng lyá luêån trïn àêy cho sûå can thiïåp cuãa Chñnh phuã giaã àõnh rùçng têët caã moåi ngûúâi àaä biïët vïì nguy cú cuãa HIV hoùåc laâ coá phûúng tiïån àïí tòm ra nhûäng thöng tin maâ hoå cêìn biïët. Tuy nhiïn àiïìu naây thûúâng khöng phaãi nhû vêåy. Nhû vêåy coân coá möåt lyá do hïët sûác xaác àaáng nûäa cho vai troâ cuãa Chñnh phuã trong viïåc àûúng àêìu vúái naån dõch: àoá laâ cung cêëp thöng tin àïí caác caá nhên coá thïí quyïët àõnh coá thay àöíi hay khöng haânh vi cuãa hoå nhùçm giaãm nguy cú nhiïîm bïånh. ÚÃ möåt söë nûúác, HIV/AIDS àaä töìn taåi tûâ hai thêåp niïn, àuã lêu àïí hêìu hïët moåi ngûúâi biïët rùçng bïånh laâm tùng thïm nguy cú tûã vong cho caác möëi quan hïå tònh duåc; thïë nhûng caác àiïìu tra chó ra rùçng möåt tó lïå lúán àaáng baáo àöång ngûúâi dên úã möåt söë nûúác coân chûa biïët laâm thïë naâo àïí tûå baão vïå mònh. Trong nhûäng xaä höåi khaác, bïånh coân múái, möåt nguy cú vö hònh àang lan truyïìn qua möåt cöång àöìng cöng dên coân chûa hïì nghi ngúâ vïì nguy cú nhiïîm bïånh búãi vò HIV coá möåt giai àoaån uã bïånh (khöng coá triïåu chûáng) tûâ 2 cho àïën 20 nùm. Cöång àöìng naây coân chûa thûác tónh möåt khi tyã lïå chïët vïì AIDS chûa tùng lïn maånh. Trong caã hai loaåi xaä höåi noái trïn, chó Chñnh phuã múái coá àöång cú vaâ khaã nùng taåo ra caác thöng tin cho pheáp moåi ngûúâi thûåc hiïån nhûäng bûúác àêìu tiïn àïí tûå baão vïå mònh. Thöng tin vïì tònh traång cuãa dõch bïånh vaâ caách thûác àïí traánh nhiïîm bïånh laâ möåt haâng hoaá cöng cöång thûåc sûå. Cuäng nhû trong trûúâng húåp loaåi trûâ bïånh söët reát möîi caá nhên hûúãng lúåi ñch tûâ nhûäng thöng tin múái khöng laâm giaãm búát giaá trõ cuãa thöng tin àoá àöëi vúái nhûäng ngûúâi khaác. Mùåc duâ rùçng coá thïí giúái haån sûå tiïëp cêån àöëi vúái thöng tin, vñ duå bùçng caách in noá trong caác taåp chñ chó coá nhûäng ngûúâi àùåt mua múái coá àûúåc, nhûäng thöng tin coá giaá trõ coá xu hûúáng vûúåt ra ngoaâi nhoám ngûúâi àaä mua chuáng. Vò vêåy caác haäng tû nhên ñt coá àöång cú àïí saãn xuêët vaâ baán thöng tin vaâ cuäng saãn xuêët chuáng ñt hún laâ xaä höåi mong muöën. Àiïìu naây àùåc biïåt àuáng àöëi vúái nhûäng thöng tin ruát ra tûâ nhûäng nghiïn cûáu giaám saát dõch tïî hoåc vïì tó lïå nhiïîm bïånh úã nhûäng nhoám àöëi tûúång khaác nhau trong xaä höåi. Traái vúái nhûäng thöng tin thu àûúåc qua caác giaám saát trong quên àöåi laâ loaåi thöng tin àùåc biïåt rêët giaá trõ khi àûúåc giûä bñ mêåt, giaá trõ cuãa thöng tin tûâ caác giaám saát y tïë cöng cöång nùçm trong viïåc thöng baáo kïët quaã àïí moåi ngûúâi biïët vïì bïånh têåt trong cöång àöìng cuãa hoå vaâ coá thïí tiïën haânh nhûäng bûúác nhùçm baão vïå baãn thên bùçng caách giaãm nhûäng haânh vi coá nguy cú. Vai troâ cuãa Chñnh phuã trong viïåc taåo ra nhûäng thöng tin múái vûúåt ra ngoaâi phaåm vi giaám saát bïånh vaâ bao göìm nhiïìu loaåi nghiïn cûáu àïí cho pheáp coá àûúåc möåt phaãn ûáng coá hiïåu quaã hún. ÚÃ têët caã caác nûúác, Chñnh phuã seä yïu cêìu nhûäng thöng tin àùåc thuâ cho caác quöëc gia laâm thïë naâo àïí xaác àõnh vaâ tiïëp cêån àûúåc nhûäng ngûúâi coá nguy cú bõ nhiïîm cao vaâ dïî laâm lan truyïìn HIV cho ngûúâi khaác nhêët. Nghiïn cûáu nhùçm caãi thiïån hiïåu quaã cuãa can thiïåp trong toaân böå quöëc gia coá àùåc tñnh haâng hoaá cöng cöång quan troång vaâ vò thïë xûáng àaáng àûúåc Chñnh phuã uãng höå. Möåt vaâi thöng tin liïn quan àïën nhûäng cöë gùæng phoâng bïånh kïí caã nhûäng nguyïn lyá y sinh vïì viruát laâ nhûäng haâng hoaá cöng cöång cuãa cöång àöìng quöëc tïë. Chûúng 5 àaä chó ra rùçng viïåc àûa ra nhûäng thöng tin nhû vêåy àùåc biïåt laâ nghiïn cûáu vïì vacxin phuâ húåp cho caác nûúác àang phaát triïín xûáng àaáng nhêån àûúåc sûå uãng höå to lúán tûâ cöång àöìng quöëc tïë. AIDS vaâ quyïìn con ngûúâi HIV/AIDS àaä taåo nïn nhûäng möëi quan têm múái vïì quyïìn con ngûúâi vaâ àûa ra aánh saáng múái cho nhûäng vêën àïì àaä töìn taåi tûâ lêu. Nhû vêåy, nghôa vuå àûúåc thûâa nhêån trïn toaân cêìu cuãa caác chñnh phuã phaãi baão vïå con ngûúâi khoãi nhûäng thûá àöåc haåi do ngûúâi khaác gêy ra laâ 49
möåt lyá do xaác àaáng àïí caác chñnh phuã phaãi giûä möåt vai troâ quan troång trong sûå phaãn ûáng cuãa xaä höåi vúái HIV. Do moåi ngûúâi coá thïí bõ nhiïîm HIV vaâ truyïìn bïånh cho ngûúâi khaác trong nhiïìu nùm trûúác khi ngûúâi êëy bõ bïånh, bïånh naây xaác àõnh vaâ taåo ra möåt nhoám ngûúâi thiïíu söë múái trong xaä höåi. Phaãn ûáng cuãa caác chñnh phuã àöëi vúái nhiïåm vuå nùång nïì laâ cên bùçng quyïìn lúåi cuãa nhoám ngûúâi mùæc bïånh vúái quyïìn lúåi cuãa nhûäng ngûúâi khaác dao àöång àaáng kïí giûäa caác quöëc gia. ÚÃ Cuba, chùèng haån, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV bõ quaãn chïë àïí baão vïå nhûäng ngûúâi khaác khoãi bõ lêy bïånh (Leiner 1994). ÚÃ möåt thaái cûåc khaác, caác toaâ aán úã Hoa Kyâ àaä thöng qua àiïìu luêåt cho pheáp caác caá nhên khöng cöng khai cùn bïånh cuãa hoå, thêåm chñ àïën mûác cêëm caác nhaâ chûác traách khöng àûúåc thöng baáo cho ngûúâi phuå nûä vïì tònh traång nhiïîm HIV cuãa chöìng chõ ta ngay caã khi öng ta àaä chïët (Burr 1997). Möåt vaâi chiïën lûúåc phoâng ngûâa àaä traánh àûúåc mêu thuêîn giûäa quyïìn cuãa nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm bïånh vaâ quyïìn cuãa nhûäng ngûúâi khöng nhiïîm bïånh vaâ àaä mang laåi quyïìn lúåi cho caã hai nhoám; chuáng töi seä trònh baây vïì nhûäng thaânh cöng cuãa giaãi phaáp naây úã Chûúng 3. Khoá hún laâ nhûäng choån lûåa naãy sinh trong viïåc phên böí caác chi tiïu cho chùm soác y tïë cöng cöång vaâ trong viïåc xaác àõnh quy mö vaâ loaåi hònh höî trúå daânh cho caác thaânh viïn caác gia àònh coân söëng, àoá laâ nhûäng vêën àïì maâ chuáng töi seä thaão luêån úã Chûúng 4. Trong têët caã nhûäng trûúâng húåp nhû vêåy, caác chñnh phuã seä khöng traánh khoãi viïåc phaãi tham gia xêy dûång nhûäng quan àiïím luêåt phaáp vaâ xaä höåi vò quyïìn lúåi cuãa nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV vaâ quyïìn lúåi cuãa nhûäng ngûúâi khöng bõ nhiïîm. Nhûäng lyá leä vïì quyïìn con ngûúâi àöëi vúái vai troâ cuãa chñnh phuã trong cuöåc àêëu tranh vúái bïånh HIV/AIDS laâ hïët sûác maånh meä vaâ roä raâng trong nhûäng trûúâng húåp quan hïå tònh duåc bõ eáp buöåc bùçng vuä lûåc. ÚÃ àêy, traách nhiïåm chñnh phuã trong viïåc baão vïå caác caá nhên khoãi bõ haåi vaâ bõ boác löåt àûúåc tùng cûúâng búãi quyïìn lúåi cöng cöång trong viïåc phoâng ngûâa sûå lan truyïìn cuãa HIV. Nghôa vuå chung cuãa caác chñnh phuã ngùn ngûâa viïåc haäm hiïëp vaâ cûúäng bûác laâm nö lïå tònh duåc àaä àûúåc thûâa nhêån trong caác hiïåp ûúác vïì quyïìn con ngûúâi tûâ nhiïìu thêåp niïn. Mùåc duâ nhûäng ngûúâi uãng höå vaâ baão vïå quyïìn con ngûúâi theo trûúâng phaái truyïìn thöëng coá thïí tranh luêån xem möåt àaám cûúái àûúåc sùæp àùåt vúái möåt em gaái 14 tuöíi phaãi bõ kïët aán hay àûúåc baão vïå, têët caã moåi ngûúâi àïìu nhêët trñ tùng cûúâng nhûäng àiïìu cêëm nghiïm ngùåt viïåc cûúäng hiïëp, baán ngûúâi, maâ thûúâng laâ thiïëu niïn, vaâo caác nhaâ chûáa. Luön luön bõ cùm gheát, hiïëp dêm vaâ cûúäng bûác nö lïå tònh duåc caâng trúã nïn àaáng lïn aán hún nûäa úã lûáa tuöíi khi nhûäng naån nhên coá thïí vö tònh tiïëp xuác vúái nguy cú nhiïîm truâng HIV. Nhûäng chñnh phuã khöng nghiïm khùæc trong viïåc kïët töåi hiïëp dêm vaâ cûúäng eáp maåi dêm cêìn phaãi nhêån thûác rùçng trong kyã nguyïn cuãa bïånh HIV/AIDS, nhûäng töåi phaåm naây caâng trúã nïn taân aác hún. Nhûäng chuêín mûåc xaä höåi vaâ chñnh trõ laâm cho AIDS trúã nïn thaách thûác Bêët chêëp nhûäng lyá do àêìy thuyïët phuåc àïí caác chñnh phuã phaãi àûúng àêìu vúái AIDS, caác chuêín mûåc xaä höåi vaâ chñnh trõ laâm cho viïåc xêy dûång vaâ thûåc hiïån nhûäng chñnh saách coá hiïåu quaã vïì bïånh AIDS trúã nïn àêìy thaách thûác. Nhûäng vêën àïì cuå thïí vaâ giaãi phaáp cho nhûäng vêën àïì àoá seä khaác biïåt giûäa caác nûúác. Tuy vêåy, thûúâng hay naãy sinh böën vêën àïì chñnh: • Khöng thûâa nhêån HIV/AIDS coá thïí laâ möåt vêën àïì • Do dûå trong viïåc giuáp nhûäng ngûúâi coá haânh vi coá nguy cú cao traánh bõ lêy bïånh 50
• Thñch nhûäng phaãn ûáng theo kiïíu àaåo àûác • Sûác eáp chi tiïu cho viïåc àiïìu trõ, nhûng laåi töín haåi àïën phoâng ngûâa Sûå phuã nhêån bïånh thûúâng àiïín hònh trong giai àoaån àêìu cuãa naån dõch, khi maâ thúâi gian uã bïånh keáo daâi laâm cho hêåu quaã cuãa bïånh gêìn nhû khöng nhòn thêëy àûúåc. Möåt thaái cûåc cuãa sûå phuã nhêån naây laâ khöng muöën thûâa nhêån rùçng quan hïå tònh duåc ngoaâi hön nhên vaâ tiïm chñch ma tuyá töìn taåi trong xaä töåi. Möåt vaâi quan chûác trong nhûäng xaä höåi vúái nhûäng têåp tuåc xaä höåi baão thuã coá thïí thûåc sûå khöng ngúâ túái quy mö cuãa nhûäng quan hïå ngoaâi hön nhên hoùåc cuãa viïåc duâng ma tuyá phi phaáp; xaä höåi caâng baão thuã thò nguy cú caác loaåi hoaåt àöång àoá bõ giêëu giïëm caâng lúán. Àiïín hònh hún, caác nhaâ chûác traách coá thïí biïët vïì caác hoaåt àöång naây nhûng thiïëu thöng tin àïí àaánh giaá sûå liïn hïå cuãa noá vúái möëi àe doaå cuãa bïånh AIDS. Trong trûúâng húåp nhû vêåy, caác nhaâ chûác traách, lo ngaåi trûúác nhûäng phaãn ûáng tiïu cûåc coá thïí coá cuãa caác cûã tri, coá thïí neá traánh viïåc bùæt àêìu möåt cuöåc thaão luêån cöng khai thùèng thùæn àïí coá thïí cung cêëp cú súã cho viïåc hònh thaânh vaâ thûåc hiïån nhûäng chûúng trònh phoâng ngûâa HIV coá hiïåu quaã. Àöi khi caác nhaâ chûác traách coá thïí thûâa nhêån rùçng HIV/AIDS gêy nïn möëi àe doaå cho xaä höåi nhûng do dûå uãng höå caác chûúng trònh phoâng ngûâa HIV têåp trung trûåc tiïëp vaâo nhûäng ngûúâi coá nhiïìu khaã nùng nhiïîm bïånh vaâ laâm lan truyïìn bïånh nhêët: nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm, nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá, nhûäng ngûúâi àöìng tñnh luyïën aái nam; nhûäng ngûúâi coá quan hïå tònh duåc khaác giúái vúái nhiïìu àöëi tûúång vaâ nhûäng ngûúâi coá tyã lïå thay àöíi baån tònh cao. Mùåc duâ nhûäng biïån phaáp naây coá hiïåu quaã chi phñ cao nhêët - nhû chuáng töi nïu ra úã Chûúng 3 nhûng laåi coá thïí bõ caãn trúã búãi hai lûåc lûúång. Möåt mùåt, caác nhaâ chñnh trõ vaâ caác nhaâ lêåp chñnh saách àaáp ûáng quyïìn lúåi cuãa söë àöng caác cûã tri cuãa hoå - nhûäng ngûúâi khöng coá haânh vi coá nguy cú cao coá thïí caãm thêëy ñt chõu sûác eáp phaãi têåp trung chûúng trònh phoâng bïånh vaâo nhûäng ngûúâi coá nhiïìu nguy cú nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV. Àoá laâ vò, coá ñt cûã tri hiïíu àûúåc möëi liïn quan giûäa tyã lïå nhiïîm bïånh úã nhûäng ngûúâi coá nhûäng haânh vi nguy cú cao vúái nguy cú nhiïîm bïånh cuãa chñnh baãn thên hoå. Möåt mùåt khaác, nïëu nhûäng ngûúâi coá nhûäng hoaåt àöång coá nguy cú cao laåi coá aãnh hûúãng chñnh trõ, hoå hoùåc nhûäng ngûúâi bïnh vûåc hoå coá thïí chöëng laåi nhûäng cöë gùæng phoâng bïånh têåp trung vaâo chñnh baãn thên hoå vò lo súå rùçng nhûäng chûúng trònh naây coá thïí gêy ra sûå phên biïåt àöëi xûã. Do khöng coá àoâi hoãi vïì caác chûúng trònh phoâng bïånh daânh cho nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao tûâ phña àa söë caác cûã tri vaâ sûå chöëng àöëi tûâ phña nhûäng ngûúâi àaáng leä ra laâ nhûäng ngûúâi àêìu tiïn àûúåc hûúãng lúåi ñch cuãa caác chûúng trònh naây, caác nhaâ chûác traách coá thïí thêëy rùçng bùæt àêìu möåt chiïën dõch tuyïn truyïìn thöng tin cho quaãng àaåi quêìn chuáng dïî hún, ngay caã nïëu viïåc tuyïn truyïìn naây khoá àïën àûúåc nhûäng ngûúâi coá khaã nùng nhiïîm bïånh vaâ laâm lan truyïìn bïånh nhêët. Ngay caã nïëu caác nhaâ chñnh trõ vaâ nhûäng nhaâ laâm chñnh saách àaä tûâng tûâ chöëi sûå hiïån diïån cuãa HIV/AIDS vaâ do dûå trong viïåc tiïën haânh nhûäng can thiïåp phoâng bïånh cho nhûäng ngûúâi coá haânh vi nguy cú cao nhêët, möåt vaâi can thiïåp naây coá thïí nhêån àûúåc sûå uãng höå röång raäi cuãa xaä höåi hún möåt söë can thiïåp khaác. ÚÃ nhiïìu xaä höåi, viïåc khuyïën khñch kiïng quan hïå ngoaâi hön nhên hoùåc traánh tiïm chñch ma tuyá àûúåc thûâa nhêån nhû chuêín mûåc vïì mùåt àaåo àûác, trong khi viïåc cung cêëp bao cao su miïîn phñ cho nhûäng ngûúâi haânh nghïì maåi dêm vaâ khaách haâng cuãa hoå vaâ cêëp kim tiïm saåch cho nhûäng ngûúâi tiïm chñch ma tuyá laåi bõ nhiïìu ngûúâi coi laâ khuyïën khñch nhûäng hoaåt àöång phi àaåo àûác. Chûúng 3 seä thaão luêån taåi sao viïåc baâi trûâ nhûäng haânh vi coá nguy cú cao vaâ khuyïën khñch nhûäng haânh vi coá nguy cú thêëp àûúåc xaä höåi chêëp nhêån, àöi khi coá lúåi vïì chñnh trõ nhûng laåi coá thïí coá nhûäng hêåu quaã vö tònh laâm trêìm troång thïm sûå lan truyïìn cuãa HIV. Caác xaä höåi vaâ Chñnh 51
phuã cuãa hoå phaãi nhêån thûác àûúåc vïì nhûäng chi phñ naây khi lûåa choån laâm thïë naâo àïí àûúng àêìu vúái dõch bïånh naây. Vûúáng mùæc chñnh trõ cuöëi cuâng cho möåt phaãn ûáng coá hiïåu quaã cuãa chñnh phuã xuêët hiïån chó sau khi moåi ngûúâi àaä bùæt àêìu bõ bïånh vaâ chïët vò AIDS. Taåi thúâi àiïím naây, nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm HIV vaâ gia àònh cuãa hoå coá thïí rêët tñch cûåc vêån àöång chñnh phuã bao cêëp cho viïåc àiïìu trõ vaâ chùm soác. Chuáng töi thaão luêån phaãn ûáng cuãa chñnh phuã àöëi vúái nhûäng nhu cêìu vïì àiïìu trõ vaâ chùm soác àang tùng lïn úã Chûúng 4. ÚÃ àêy chó cêìn ghi nhêån rùçng nïëu viïåc chi tiïu naây ruát ài tûâ nguöìn lûåc daânh cho viïåc phoâng ngûâa HIV coá hiïåu quaã, noá seä dêîn túái nhiïìu trûúâng húåp nhiïîm bïånh hún, nhiïìu ngûúâi bõ bïånh vaâ nhiïìu ngûúâi chïët hún. Àiïím laåi cuöën saách Chûúng naây cung cêëp nhûäng thöng tin cú baãn vïì HIV maâ phêìn coân laåi cuãa quyïín saách seä dûåa vaâo àoá àïí phên tñch xem laâm thïë naâo, xaä höåi noái chung, vaâ chñnh phuã noái riïng, coá thïí xaác àõnh àûúåc nhûäng ûu tiïn cöng cöång trong cuöåc àöëi àêìu vúái naån dõch toaân cêìu HIV/ AIDS. Tiïëp theo chuáng töi seä phên tñch dõch tïî hoåc cuãa HIV àïí xaác àõnh möåt vaâi nguyïn tùæc cú baãn cêìn thiïët cho möåt phaãn ûáng coá hiïåu quaã. Phên tñch naây kïët luêån rùçng haânh àöång caâng súám caâng töët àïí ngùn ngûâa sûå lêy bïånh trong söë nhûäng ngûúâi dïî nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn bïånh nhêët - nhûäng ngûúâi coá nhûäng quan hïå tònh duåc khöng àûúåc baão vïå vúái nhiïìu àöëi tûúång vaâ nhûäng ngûúâi duâng chung kim tiïm àïí tiïm chñch ma tuyá - seä ngùn chùån möåt söë lûúång lúán hún nhûäng lêy nhiïîm thûá phaát khöng chó trong söë nhûäng ngûúâi coá nguy cú cao noái trïn maâ caã trong cöång àöìng (Chûúng 2). Liïåu nhûäng biïån phaáp naây coá thïí thûåc hiïån àûúåc khöng? Giaãi phaáp naâo coá hiïåu quaã - chi phñ cao nhêët? Laâm thïë naâo chñnh phuã coá thïí caãi thiïån nhûäng cöë gùæng hiïån nay cuãa mònh? Xem xeát nhûäng kinh nghiïåm cuãa caác nûúác trong viïåc àûúng àêìu vúái HIV/AIDS, chuáng töi thêëy rùçng viïåc giuáp nhûäng ngûúâi coá nguy cú laâm lan truyïìn bïånh nhêët baão vïå baãn thên hoå vaâ nhûäng ngûúâi khaác laâ thûåc sûå coá thïí laâm àûúåc vaâ coá hiïåu quaã chi phñ cao. Tuy nhiïn, chuáng töi cuäng thêëy rùçng nhiïìu chñnh phuã coân chûa thûåc hiïån caác chûúng trònh bao phuã hïët caác àöëi tûúång coá nguy cú nhiïîm vaâ laâm lan truyïìn HIV cao nhêët hoùåc khöng thaânh cöng trong viïåc uãng höå caác chûúng trònh naây vúái sûå can thiïåp xaä höåi röång raäi hún, vaâ nhû vêåy àaä boã qua nhûäng cú höåi quyá baáu àïí ngùn ngûâa sûå lan truyïìn cuãa bïånh (Chûúng 3). Chñnh phuã coá thïí thûåc hiïån nhûäng bûúác naâo àïí laâm giaãm thiïíu taác àöång cuãa bïånh AIDS lïn nhûäng ngûúâi bõ nhiïîm bïånh, lïn ngaânh y tïë vaâ caác thaânh viïn coân söëng trong gia àònh? Ngay caã khi nguöìn lûåc rêët eo heåp, vêîn coá nhûäng haânh àöång coá yá nghôa to lúán vaâ nhên àaåo maâ caác chñnh phuã coá thïí tiïën haânh àïí giuáp àúä moåi ngûúâi khùæc phuåc bïånh. Tuy nhiïn, nhûäng cöë gùæng naây khöng àûúåc pheáp ruát ài nguöìn lûåc daânh cho phoâng ngûâa, cuäng nhû sûå giuáp àúä cuãa chñnh phuã khöng phaãi chó àûúåc àûa ra khi cùn bïånh AIDS àaä àûúåc chêín àoaán. Thay vaâo àoá vêåy, chñnh phuã phaãi gùæn nhûäng cöë gùæng laâm giaãm nheå bïånh AIDS vúái nhûäng caãi töí hiïån taåi trong ngaânh y tïë vaâ nhûäng chûúng trònh chöëng àoái ngheâo theo caách àïí àaãm baão sûå giuáp àúä cuãa chñnh phuã àïën àûúåc nhûäng ngûúâi cêìn sûå giuáp àúä àoá hún caã (Chûúng 4). Tiïëp theo, chuáng töi xem xeát nhûäng vai troâ chiïën lûúåc cuãa chñnh phuã caác nûúác àang phaát triïín, caác Töí chûác phi Chñnh phuã, nhûäng nhaâ taâi trúå song phûúng vaâ nhûäng thïí chïë àa phûúng khaác trong viïåc taâi trúå vaâ thûåc hiïån caác chñnh saách chöëng bïånh AIDS úã caác nûúác àang phaát triïín vaâ àûa ra nhûäng caách thûác maâ nhûäng cöë gùæng naây coá thïí àûúåc caãi thiïån. Thaão luêån vïì möëi quan hïå àöëi taác naây kïët thuác búãi möåt phên tñch xem cöng luêån vaâ 52