Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Dạy học chương Dòng điện xoay chiều gắn với hoạt động định hướng nghề nghiệp cho học sinh dân tộc thiểu số ở trường THPT Kỳ Sơn

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:63

Thêm vào BST

Báo xấu

6
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến nhằm đề xuất một số biện pháp tổ chức dạy học chương “Dòng điện xoay chiều” vật lý 12 THPT gắn với hoạt động định hướng nghề nghiệp tại các trường THPT miền núi.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Dạy học chương Dòng điện xoay chiều gắn với hoạt động định hướng nghề nghiệp cho học sinh dân tộc thiểu số ở trường THPT Kỳ Sơn

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN _________________________________________ SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài: DẠY HỌC CHƯƠNG “DÒNG ĐIỆN XOAY CHIỀU” VẬT LÝ 12 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG GẮN VỚI HOẠT ĐỘNG ĐỊNH HƯỚNG NGHỀ NGHIỆP CHO HỌC SINH DÂN TỘC THIỂU SỐ Ở TRƯỜNG THPT KỲ SƠN LĨNH VỰC: VẬT LÝ Tác giả: Phạm Thị Trâm Thái Khắc Hoàn Tổ bộ môn: Tự Nhiên Số điện thoại: 0965883428 0819003837 Năm học 2022- 2023
MỤC LỤC PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ .................................................................................................... 4 1. Lý do chọn đề tài............................................................................................................ 4 2. Mục đích của đề tài........................................................................................................ 5 3. Tính mới và kết quả đạt được của đề tài ..................................................................... 5 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 5 PHẦN II: NỘI DUNG ....................................................................................................... 6 1. Cơ sở lí luận.................................................................................................................... 6 1.1. Vai trò của môn Vật lý Trung học phổ thông trong chương trình dạy và định hướng nghề ở trường THPT dân tộc thiểu số ................................................................................. 6 1.1.1. Mối liên hệ giữa dạy học Vật lý 12 với các nghề được định hướng ở trường THPT dân tộc thiểu số ...................................................................................................... 6 1.2 Một số mô hình dạy học sử dụng các phương pháp tích cực trong tổ chức dạy học Vật lý gắn với hoạt động dạy và định hướng nghề .................................................................... 6 1.3. Những hình thức tổ chức dạy học Vật lý gắn với hoạt động dạy và định hướng nghề ở trường THPT dân tộc thiểu số ............................................................................................. 7 1.3.1. Dạy học bài lên lớp gắn với nội dung định hướng nghề ...................................... 7 1.3.2. Dạy học Bài tập Vật lý nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng vào thực tiễn của học sinh .......................................................................................................... 8 1.3.3. Dạy học Thí nghiệm gắn với rèn luyện kỹ năng thực hành Vật lý, kỹ năng thực hành nghề ..................................................................................................................................... 9 1.3.4. Tổ chức hoạt động trải nghiệm theo định hướng phát triển năng lực sáng tạo và năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn các nghề của học sinh được định hướng ................ 10 1.4. Xây dựng tiến trình tổ chức dạy học Vật lý gắn với hoạt động định hướng nghề ở trường THPT dân tộc thiểu số ........................................................................................... 11 1.4.1.1 Xác định mục tiêu của bài học .............................................................................. 12 1.4.1.2. Xác định những nội dung kiến thức trọng tâm của bài học ................................ 12 1.4.2. Xác định các năng lực và kỹ năng cần phát triển và rèn luyện cho học sinh trong học Vật lý và trong định hướng nghề. ...................................................................................... 13 1.4.3. Xác định những hiện tượng và ứng dụng của Vật lý trong các hoạt động định hướng nghề liên quan đến bài học. ............................................................................................... 13 1.4.4. Thiết kế tiến trình dạy học ....................................................................................... 16 1.4.5. Điều kiện cần thiết để tổ chức các tiến trình dạy học gắn với chương trình định hướng nghề ................................................................................................................................... 17 2. Cơ sở thực tiễn ............................................................................................................. 18 2.1.Thực trạng của việc dạy học hiện nay ......................................................................... 18 1
2.2.Thực trạng của việc sự dụng các phương pháp dạy học môn Vật lý tại trường THPT Kỳ Sơn. .............................................................................................................................. 19 2.3. Nguyên nhân của thực trạng ....................................................................................... 22 3. Tổ chức dạy học chương “Dòng điện xoay chiều” gắn với hoạt động định hướng nghề nghiệp ở các trường THPT dân tộc thiểu số ........................................................ 23 3.1. Chương “Dòng điện xoay chiều’’ trong cấu trúc chương trình Vật lý lớp 12 THPT và trong định hướng nghề nghiệp ở trường THPT miền núi.................................................. 23 3.1.1. Mục tiêu và cấu trúc chương “Dòng điện xoay chiều” lớp 12 THPT. .................... 23 3.1.2. Nội dung trọng tâm chương “Dòng điện xoay chiều” lớp 12 THPT ...................... 24 3.1.3. Một số nội dung kiến thức chương “Dòng điện xoay chiều” lớp 12 THPT cần vận dụng trong hoạt động định hướng nghề ở trường THPT dân tộc thiểu số ........................ 24 3.1.3.1 Vận dụng những kiến thức đã học của chương dòng điện xoay chiều để giải thích những hiện tượng liên quan trong thực tế trong các ngành nghề. ..................................... 24 3.1.3.2 Vận dụng những kiến thức đã học của chương dòng điện xoay chiều để làm rõ những nguyên lí kĩ thuật và thiết bị máy móc. .................................................................. 25 3.1.3.3 Vận dụng những kiến thức đã học của chương dòng điện xoay chiều để ứng dụng trong kĩ thuật và các hoạt động nghề. ................................................................................ 25 3.2. Một số nguyên tắc tổ chức dạy học chương “Dòng điện xoay chiều” gắn với hoạt động định hướng nghề ở trường THPT Miền núi. ..................................................................... 26 3.2.1. Các nguyên tắc đề xuất biện pháp ........................................................................... 26 3.2.1.1 Nguyên tắc bảo đảm tính mục tiêu ........................................................................ 26 3.2.1.2. Nguyên tắc bảo đảm tính thực tiễn ....................................................................... 26 3.2.1.3. Nguyên tắc bảo đảm tính hiệu quả ....................................................................... 26 3.2.1.4. Nguyên tắc bảo đảm tính khả thi .......................................................................... 27 3.2.2. Biện pháp tổ chức dạy học chương “Dòng điện xoay chiều” gắn với hoạt động định hướng nghề ở trường THPT dân tộc thiểu số .................................................................... 27 3.2.2.1. Chú trọng tổ chức dạy học bài xây dựng kiến thức mới gắn với nội dung định hướng nghề. ....................................................................................................................... 27 3.2.2.2. Tổ chức dạy học Bài tập Vật lý theo định hướng phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng vào thực tiễn của học sinh. ......................................................................... 27 3.2.2.3. Tổ chức dạy học Thí nghiệm gắn với rèn luyện kỹ năng thực hành Vật lý, kỹ năng thực hành nghề................................................................................................................... 28 3.2.2.4. Tổ chức dạy học ôn tập, tổng kết chương theo định hướng vận dụng vào chương trình định hướng nghề. ...................................................................................................... 29 3.2.2.5. Tổ chức Hoạt động trải nghiệm theo định hướng phát triển năng lực sáng tạo và năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn các nghề được định hướng cho học sinh ...... 29 3.3. Tìm hiểu hoạt động sản xuất, phát triển điện khu vực Kỳ Sơn, Nghệ An. ................ 30 2
3.4. Thiết kế tiến trình dạy học một số nội dung của chương “Dòng điện xoay chiều” gắn với hoạt động định hướng nghề ở trường THPT vùng cao. .............................................. 30 3.4.1. Tổ chức dạy học bài lên lớp .................................................................................... 30 3.4.2. Tổ chức dạy học Bài tập theo định hướng phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng vào thực tiễn của học sinh......................................................................................... 30 3.4.3. Tổ chức Hoạt động trải nghiệm theo định hướng phát triển năng lực sáng tạo và năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn định hướng nghề của học sinh ............................... 30 3.5. Xây dựng kế hoạch dạy học một số nội dung của chương “Dòng điện xoay chiều” gắn với hoạt động định hướng nghề ở trường THPT dân tộc thiểu số..................................... 31 3.5.1. Kế hoạch dạy bài lên lớp ......................................................................................... 31 3.5.2. Kế hoạch dạy học Bài tập, ôn tập, tổng kết chương “Dòng điện xoay chiều” Vật lý lớp 12 trung học phổ thông theo định hướng vận dụng vào chương trình định hướng nghề ........................................................................................................................................... 38 3.5.3. Kế hoạch dạy bài hoạt động: tham quan nhà máy sản xuất và điều phối điện lưới 48 3.5.4. Kế hoach dạy học bài Hoạt động trải nghiệm ......................................................... 51 PHẦN III: KẾT LUẬN ................................................................................................... 56 1. Phạm vi ứng dụng của đề tài ...................................................................................... 56 2. Mức độ vận dụng ......................................................................................................... 56 3. Kết luận ........................................................................................................................ 56 TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................................... 57 PHỤ LỤC ......................................................................................................................... 58 3
PHẦN I: ĐẶT VẤN ĐỀ 1. Lý do chọn đề tài Trong những năm gần đây, sự hội nhập Quốc tế trở thành một bàn đạp quan trọng đối với các nước, là quá trình cần có của các Quốc gia. Sự hội nhập Quốc tế là cơ hội và thách thức lớn cho việc chuyển giao công nghệ, phát triển kinh tế đất nước. Sự nghiệp công nghiệp hoá – hiện đại hoá đất nước đòi hỏi ngành giáo dục phải đổi mới đồng bộ cả mục đích, nội dung, phương pháp và phương tiện dạy học. Đổi mới phương pháp giảng dạy và đánh giá là nhiệm vụ thường xuyên đối với cán bộ giảng dạy. Để thực hiện tốt điều này, việc trang bị những kiến thức cơ bản và cập nhật về các phương pháp giảng dạy và đánh giá là rất cần thiết. Vật lý học là cơ sở của nhiều ngành khoa học kĩ thuật quan trọng. Vật lý gắn bó chặt chẽ và có tác động qua lại trực tiếp với sự tiến bộ của khoa học và kĩ thuật, vì vậy những hiểu biết và nhận thức vật lý có giá trị to lớn trong đời sống và sản xuất. Việc nâng cao hiệu quả dạy học vật lý trong nhà trường phổ thông là rất cần thiết. Môi trường THPT là môi trường phù hợp cho vật lý được phát huy tối đa những gì đang cần có; đặc biệt là những giờ học góp phần định hướng nghề nghề nghiệp tương lai cho các em. Nó đòi hỏi cần có sự đổi mới về nội dung, phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực, chủ động sáng tạo, năng lực thực hành của học sinh; mài dũa kinh nghiệm rèn luyện kĩ năng cho các ngành nghề học sinh, kiểm tra đánh giá năng lực Vật lý cho học sinh. Hiện nay, học sinh chưa thể phát huy được hết tính chủ động, sáng tạo của mình trong việc rèn luyện kĩ năng học tập môn Vật lý. Bên cạnh đó đa số học sinh đang học vật lý một cách khá thụ động, hàn lâm nên khi trải nghiệm thực tế qua các ngành nghề thì khá lúng túng, khó giải quyết và chưa biết được vận dụng. Vì thế người giáo viên phải biết cách dạy làm sao cho cũng chừng đó thời lượng mà vẫn có thể trang bị được cho học sinh phương pháp để các em nắm vững được kiến thức và biết vận dụng một cách linh hoạt, phát huy được tính chủ động, sáng tạo, có kĩ năng trong một số hoạt động nghề nghiệp liên quan. Mặt khác, vì chương “Dòng điện xoay chiều” là chương hay, thực tế, liên quan chặt chẽ đến khá nhiều ngành nghề mà học sinh THPT được học trong 4
chương trình Vật lý 12 nên nếu biết cách vận dụng lý thuyết phát triển vào dạy học định hướng nghề nghiệp sẽ giúp học sinh hiểu rõ bản chất vật lý, tạo tiền đề cho các hoạt động nghề mà các em theo học sau này. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi mạnh dạn đề xuất một vài giải pháp dưới đây, “Dạy học chương "Dòng điện xoay chiều" gắn với hoạt động định hướng nghề nghiệp cho học sinh dân tộc thiểu số ở trường THPT Kỳ Sơn” để góp phần thiết thực nâng cao chất lượng dạy học và giáo dục qua môn Vật lí 12 cho học sinh dân tộc thiểu số tại trường. 2. Mục đích của đề tài Đề xuất một số biện pháp tổ chức dạy học chương “Dòng điện xoay chiều” vật lý 12 THPT gắn với hoạt động định hướng nghề nghiệp tại các trường THPT miền núi. 3. Tính mới và kết quả đạt được của đề tài Đây là đề tài lần đầu tiên được áp dụng thực hiện tại trường THPT Kỳ Sơn. Đề tài khai thác, trang bị cho học sinh những phương pháp, kỹ năng có tính hệ thống trong việc học với định hướng nghề trong tương lai. Tên đề tài có thể là không mới hoặc đã có những tác giả khai thác nhưng chúng tôi xin khẳng định những vấn đề nêu ra ở đây hoàn toàn là những kinh nghiệm đã đúc kết lại trong quá trình giảng dạy và đã được kiểm định qua thực tế. Đề tài góp phần nâng cao tính hứng thú, hấp dẫn và hiệu quả cho các giờ học. Đồng thời phát huy tối đa khả năng tính tích cực, chủ động độc lập sáng tạo, tự giác trong quá trình học tập của học sinh. 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Nghiên cứu ở bộ môn Vật lý cấp trung học phổ thông - Một số biện pháp khai thác, vận dụng mối liên hệ giữa dạy học vật lý gắn với các hoạt động định hướng nghề nghiệp ở trường THPT Kỳ Sơn - Chương “Dòng điện xoay chiều” Vật lý 12 trung học phổ thông và tiến hành thực nghiệm ở trường THPT Kỳ Sơn . - Thời gian thực hiện: Từ năm học 2021- 2022 đến nay. 5
PHẦN II: NỘI DUNG 1. Cơ sở lí luận. 1.1. Vai trò của môn Vật lý Trung học phổ thông trong chương trình dạy và định hướng nghề ở trường THPT dân tộc thiểu số 1.1.1. Mối liên hệ giữa dạy học Vật lý 12 với các nghề được định hướng ở trường THPT dân tộc thiểu số TT Bài học Nghề liên quan 1 Dao động tắt dần. Sửa xe máy Đặc trưng vật lí, sinh lý của 2 Làm đàn, nhạc cụ dân tộc âm Mạch điện xoay chiều chỉ có 3 Điện dân dụng. điện trở. Công suất tiêu thụ của mạch 4 Điện dân dụng. điện xoay chiều. 5 Máy biến áp Điện dân dụng. 6 Máy phát điện xoay chiều Điện dân dụng. 7 Mạch dao động Điện tử. Nguyên tắc thông tin liên lạc 8 Điện tử. bằng sóng vô tuyến Tán sắc ánh sáng, máy 9 Sơn quang phổ 10 Tia X Chụp, chiếu X quang 11 Hiện tượng quang điện trong Điện tử. Hiện tượng quang - phát 12 Sơn. quang Y 13 Sơ lược về laze Thông tin liên lạc, cơ khí chính xác, điện tử… 14 Đồng vị phóng xạ nhân tạo Y 1.2 Một số mô hình dạy học sử dụng các phương pháp tích cực trong tổ chức dạy học Vật lý gắn với hoạt động dạy và định hướng nghề - Dạy học giải quyết vấn đề 6
- Dạy học dự án. - Dạy học theo tình huống. - Dạy học khám phá. - Dạy học kiến tạo - Dạy học tích hợp. 1.3. Những hình thức tổ chức dạy học Vật lý gắn với hoạt động dạy và định hướng nghề ở trường THPT dân tộc thiểu số 1.3.1. Dạy học bài lên lớp gắn với nội dung định hướng nghề a) Mô tả hình thức Theo hình thức này, việc dạy học môn Vật lí với hoạt động định hướng nghề ở các trường được thực hiện hoàn toàn trên lớp học. Ở đây chủ yếu khai thác và sử dụng tài liệu về chuyên ngành đào tạo nghề trong quá trình thực hiện nội dung dạy học trên lớp. b) Tiến trình - Tìm hiểu các nghề nghiệp được định hướng ở các trường học dân tộc thiểu số liên quan đến chủ đề/ bài học để lựa chọn nội dung day học, lập kế hoạch dạy học. Ở đây, mục đích chính là thu thập các dữ liệu; sự phát triển của ngành nghề được định hướng tại các trường được liên kết với các xí nghiệp trên địa bàn của địa phương. GV có thể thực hiện hoặc hướng dẫn học sinh và giao cho một số nhóm thực hiện để báo cáo kết quả trên lớp. - Tiến hành tổ chức dạy học trên lớp, giúp học sinh được tiếp thu, vận dụng và thảo luận những vấn đề liên quan đến các hoạt động mà các nghề được định hướng. - Tổ chức các nhiệm vụ cho học sinh tự tìm hiểu một số vấn đề của nghề được định hướng tại trường và mở rộng cho ngành nghề khác. - Họp tổ sinh hoạt chuyên môn, rút kinh nghiệm bài học. c) Ưu điểm và hạn chế và biện pháp giải quyết - Ưu điểm : Giáo viên có thể giới thiệu được tầm quan trọng của ứng dụng các kiến thức 7
môn học vào sự củng cố và nâng cao trình độ ngành nghề có liên quan . Thông qua dạy học về bài học Vật lý, người học có thể trau dồi cho bản thân một kiến thức toàn diện hơn về vật lý; biết cách phân tích chúng và ứng dụng chúng vào các vấn đề thực tiễn trong nghề nghiệp, biến các kiến thức sẵn có trở thành những năng lực nghề nghiệp riêng của mỗi người học. Ngoài ra việc dạy bài học Vật lý theo nội dung định hướng nghề giúp học sinh hứng thú với nghề trong quá trình tìm hiểu kiến thức. - Hạn chế là khó đạt hiệu quả cao, đòi hỏi giáo viên phải chuẩn bị rất kĩ lưỡng và trong quá trình thực hiện phải thường xuyên chú ý tới nhiệm vụ gắn nội dung dạy học với hoạt động định hướng nghề . 1.3.2. Dạy học Bài tập Vật lý nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kỹ năng vào thực tiễn của học sinh a) Mô tả hình thức Theo hình thức này, việc dạy học bài tập Vật lí với định hướng nhằm phát triển năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng vào thực tiễn được thực hiện trên lớp học hoặc ngoại khóa. Ở đây giáo viên cần chọn những bài tập, nội dung phù hợp. b) Tiến trình - Sử dụng bài tập có nội dung gắn với thực tiễn trong bài học xây dựng kiến thức mới Trong quá trình hình thành kiến thức mới, bài tập có nội dung thực tế gắn với việc định hướng nghề thường được sử dụng để nhằm kích thích hứng thú, tạo nhu cầu cần phải giải quyết của học sinh - Sử dụng bài tập có nội dung gắn với thực tiễn trong bài học bài tập vật lí Sử dụng bài tập có nội dung nghề mang lại hiệu quả trong việc học sinh được rèn luyện năng lực, vận dụng kiến thức vào thực tiễn. - Sử dụng bài tập có nội dung gắn với thực tiễn trong bài học ngoại khóa 8
Việc sử dụng bài tập trong ngoại khóa thì nền tảng kiến thức sẽ được củng cố vững chắc tại các buổi tham quan; ngoại khóa. - Sử dụng bài tập có nội dung gắn với nội dụng thực tiễn trong bài học kiểm tra đánh giá Việc cho các bài tập có nội dung gắn với chương trình định hướng nghề để học sinh giải quyết thì học sinh sẽ tự có thể rèn luyện cho các em những kĩ năng cần thiết trong cuộc sống, đặc biệt năng lực giải quyết vấn đề - điều mà giáo viên hướng tới. c) Ưu điểm và hạn chế và biện pháp giải quyết Theo phương án dạy học này gắn với các nội dung liên quan đến ngành nghề được định hướng có tác dụng cao nhất nhằm phát triển phẩm chất và năng lực học sinh, thông qua hoạt động có tác dụng hỗ trợ cho hoạt động nghề về kiến thức, kĩ năng sau khi các em rời ghế nhà trường. Hạn chế là đòi hỏi giáo viên phải chuẩn bị toàn diện và trong quá trình giảng dạy phải thường xuyên chú ý tới nhiệm vụ gắn nội dung dạy học với thực tiễn, với các kiến thức, kĩ năng thực tiễn. Giáo viên phải tổ chức thật khoa học tất cả các khâu: từ việc giao nhiệm vụ, theo dõi hoạt động của học sinh, định hướng nghiên cứu của học sinh để có kết quả học tập mong muốn sau bài học. 1.3.3. Dạy học Thí nghiệm gắn với rèn luyện kỹ năng thực hành Vật lý, kỹ năng thực hành nghề a) Mô tả hình thức Với hình thức này,việc gắn với rèn luyện kỹ năng thực hành vật lý, kỹ năng thực hành chủ yếu thể hiện ở khâu tiến hành thực hành khi tổ chức các thí nghiệm. Khi hướng dẫn học sinh làm thí nghiệm, ngoài các nội dung thí nghiệm thông thường, giáo viên phải hướng học sinh liên hệ các kỹ năng thực hành ở các ngành nghề đang được định hướng với những nội dung đã học. Qua đó vừa giúp học sinh hiểu rõ hơn nội dung học tập vừa kích thích được thích thú trong thực hành các ngành nghề của bản thân. b) Tiến trình 9
- Tìm hiểu các yêu cầu kỹ năng cần thiết đối với các nghề liên quan đến chủ đề/ bài học để lựa chọn nội dung giáo dục/dạy học và liên hệ để khảo sát khả năng rèn luyện kỹ năng thực hành nghề, từ đó lập kế hoạch giáo dục/dạy học. - Thực hiện hoạt động giáo dục/dạy học thí nghiệm theo kế hoạch. c) Ưu điểm và hạn chế và biện pháp giải quyết Trong quá trình dạy học vật lí thì thông qua các thí nghiệm mà vận hành thực tế có phức tạp cũng được chuyển thành đơn giản hóa. Thí nghiệm vật lý giữ vai trò mấu chốt trong việc phát triển nhận thức của học sinh và giúp học sinh bắt đầu làm quen với phương pháp thực nghiệm khoa học. Qua các bước thực hành thí nghiệm, giải quyết các bài tập thí nghiệm, Học sinh được rèn luyện kĩ năng quan sát, đo đạc, thu thập và xử lí số liệu, thông tin và vận dụng được kiến thức đã học vào thực tiễn. Khi tiến hành thí nghiệm, thông qua việc được tự thao tác thực hành, hứng thú nhận thức của học sinh được kích thích. Khi tiếp xúc với thực tiễn, tư duy của học sinh luôn được đặt trước các tình huống mới, bắt buộc học sinh phải luôn suy nghĩ để tìm tòi, phát triển, rèn luyện kĩ năng thực tiễn, kĩ năng nghề nghiệp. - Hạn chế là đòi hỏi giáo viên phải chuẩn bị rất kĩ lưỡng và trong quá trình thực hiện hướng dẫn học sinh thực hành thí nghiệm. Giáo viên phải tổ chức thật khoa học tất cả các khâu: từ việc lựa chọn dụng cụ thí nghiệm, giao nhiệm vụ tiến hành, theo dõi hoạt động của học sinh để có kết quả học tập sau bài học. 1.3.4. Tổ chức hoạt động trải nghiệm theo định hướng phát triển năng lực sáng tạo và năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn các nghề của học sinh được định hướng a) Mô tả hình thức Với hình thức này, trên lớp giáo viên vẫn giảng dạy bình thường, việc phát triển năng lực sáng tạo và năng lực vận dụng kiến thức vào thực tiễn học nghề của học sinh chủ yếu thể hiện ở khâu tổ chức các hoạt động trải nghiệm. Khi hướng dẫn học sinh tham gia các hoạt động ngoại khóa, học tập tại cơ sở, ngoài các trải nghiệm, Giáo viên phải hướng học sinh liên hệ các hoạt động trải nghiệm với những nội dung đã học. Qua đó vừa giúp học sinh hiểu rõ hơn nội dung học tập 10
vừa định hướng, bồi dưỡng được năng lực sáng tạo và vận dụng kiến thức vào thực tiễn với các nghề. b) Tiến trình Hoạt động trải nghiểm sáng tạo trong dạy học là học tập theo hình thức có sự hỗ trợ của thực tiễn, được thực hiện một cách linh hoạt và đa dạng về hình thức, chú trọng về việc học sinh được tham gia đóng góp ý tưởng, thiết kế, tổ chức, đánh giá kết quả thực hiện, từ đó vừa tiếp thu được nội dung bài học, vừa phát triển các kĩ năng sống, kĩ năng tư duy, vận dụng kiến thức, kinh nghiệm để chủ động, sáng tạo, hợp lý hóa trong việc giải quyết những vấn đề nhận thức và thực tiễn. - Các hình thức tổ chức hoạt động trải nghiệm sáng tạo khá phong phú như: các câu lạc bộ, trò chơi, diễn đàn đàm tọa, tham quan dã ngoại, các cuộc thi, hoạt động giao lưu, hoạt động tình nguyện, hoạt động cộng đồng, tổ chức các ngày hội,…. c) Ưu điểm và hạn chế và biện pháp giải quyết Trong hoạt động trải nghiệm sáng tạo, học sinh được tham gia hoạt động thực hành trải nghiệm những kiến thức, kĩ năng đã học qua các môn học; từ đó phát triển tri thức và nâng cao khả năng ứng dụng của kiến thức vào thực tiễn trong các hoạt động nghề.Vì thế, việc hình thành và phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh theo chiều hướng thế nào đều có ảnh hưởng bởi hoạt động trải nghiệm sáng tạo. “Hoạt động trải nghiệm sáng tạo” là sợi dây liên kết của học sinh “học qua làm” trong thực tiễn, đặc biệt việc tham gia chọn nghề của học sinh. Hạn chế là đòi hỏi giáo viên phải chuẩn bị rất kĩ lưỡng và trong quá trình thực hiện hướng dẫn học sinh tham quan. Giáo viên phải tổ chức thật khoa học tất cả các khâu: từ việc đưa đón học sinh đi lại, giao nhiệm vụ, theo dõi hoạt động của học sinh để có kết quả học tập mong muốn sau bài học. 1.4. Xây dựng tiến trình tổ chức dạy học Vật lý gắn với hoạt động định hướng nghề ở trường THPT dân tộc thiểu số 11
1.4.1.1 Xác định mục tiêu của bài học Mục tiêu dạy học là mô tả trạng thái của học sinh về kiến thức, kĩ năng, thái độ trong thời điểm tương lai mà mong muốn được đưa ra trong thời điểm hiện tại Mục tiêu dạy học không chỉ là điểm để hoạt động dạy và học hướng đến mà còn là thước đo để đánh giá thành thích học tập của học sinh.Vì vậy mà mục tiêu dạy học có những tính chất sau: - Phải cụ thể, rõ ràng - Phải đạt tới trong khóa học, trong bài học - Phải bao gồm nội dung bài học thiết yếu - Phải quy định rõ kết quả của học tập tức là khả năng người học có được khi đạt được mục tiêu - Phải đo lường được Mục tiêu chi tiết, cụ thể của bài dạy được thể hiện rõ cả 3 loại mục tiêu: kiến thức, kĩ năng, thái độ. 1.4.1.2. Xác định những nội dung kiến thức trọng tâm của bài học Nội dung dạy học là một phần không thể thiếu của quá trình dạy học. Nội dung về hoạt động của thầy và trò xuyên suốt quá trình dạy học chính là nội dung dạy học. Chương trình đào tạo là nền tảng để quy định nên nó. Nội dung dạy học là tập hợp một hệ thống các kiến thức, văn hóa, xã hội, khoa học công nghệ, các kĩ năng lao động chung và chuyên biệt để hình thành và phát triển phẩm chất năng lực nghề nghiệp đáp ứng được yêu cầu lao động nghề nghiệp ở trình độ hướng tới. Nội dung dạy học gồm những yếu tố cơ bản : - Hệ thống những tri thức: về tự nhiên, xã hội, tư duy, kĩ thuật và hoạt động nghề nghiệp. - Hệ thống những kĩ năng, kĩ xảo hoạt động trí óc và hoạt động chân tay: người học sinh lĩnh hội không chỉ mang đơn thuần là hiểu, nhớ mà còn biết vận dụng thành thạo những tri thức đó vào thực tiễn. 12
- Hệ thống kinh nghiệm hoạt động sáng tạo: có thể rèn luyện kĩ năng hoạt động sáng tạo khi mà giáo viên có ý thức đầy đủ và tiến hành việc này trong toàn bộ quá trình dạy học, tại mọi nơi, mọi lúc đặc biết gắn với nghề nghiệp. 1.4.2. Xác định các năng lực và kỹ năng cần phát triển và rèn luyện cho học sinh trong học Vật lý và trong định hướng nghề. Quá trình dạy và học là quá trình tương tác giữa thầy, trò và môi trường học tập nhằm hướng đến mục tiêu là hình thành kiến thức, rèn luyện kĩ năng, phát triển năng lực và bồi dưỡng nhân cách người học. Cách dạy học hiệu quả nhất là đặt học sinh trong hoàn cảnh thực tiễn, gắn liền dạy học với thực tiễn của người học, gắn học sinh liền với việc định hướng nghề của cá nhân học sinh. - Thông qua việc phân tích đặc điểm, vai trò, quy trình rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, vào việc định hướng nghề nổi bật được vấn đề đánh giá việc rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn của học sinh là đánh giá tổ hợp các 6 tiêu chí/kĩ năng (kĩ năng) sau: 1. Kĩ năng hiểu bản chất khái niệm vật lí. 2. Kĩ năng thông qua nội dung bài học để liên hệ với thực tiễn. 3. Kĩ năng thông qua thực tiễn để liên hệ và thiết lập cơ sở khoa học các nội dung kiến thức. 4. Kĩ năng giải thích các nội dung, hiện tượng thực tiễn có liên quan đến nội dung bài học. 5. Kĩ năng ứng dụng và biến đổi những kiến thức đã học bằng trực quan hóa nội dung hay mô hình hóa quá trình. 6. Kĩ năng thiết kế và tổ chức thực hiện cho một kế hoạch hay dự án, đề tài khoa học kĩ thuật liên hệ với nội dung đã học. 1.4.3. Xác định những hiện tượng và ứng dụng của Vật lý trong các hoạt động định hướng nghề liên quan đến bài học. Trong chương trình – sách giáo khoa môn vật lí cấp THPT dành cho các trường dân tộc thiểu số, khi thiết kế các hoạt động học bên cạnh việc nhận thức các kiến thức khoa học mà rất cần đòi hỏi học sinh phải vận dụng giải thích được 13
một số hiện tượng, một số giải pháp cho những vấn đề của thực tiễn cuộc sống. Từ những ứng dụng các vấn đề thực tiễn lại có mối liên kết với các hiện tượng và ứng dụng trong các hoạt động định hướng nghề đang được hướng tới. Bảng dưới đây cho thấy các kiến thức của các bài học liên quan đến thực tiễn, tới các hoạt động định hướng nghề : Nghề liên Kiến thức vận Hoạt động TT Bài học Kỹ năng nghề quan dụng đào tạo nghề - Nghề 20. Dao động tắt 1 Sửa xe Kiểm tra Dao động tắt sửa xe dần. máy giảm xóc. dần máy, ô tô Làm Kiểm tra Đặc trưng Đặc trưng vật 21. đàn, cộng hưởng vật lí, sinh lí, sinh lý của 2 nhạc cụ và âm sắc lý của âm âm dân tộc của đàn. Mạch điện Kiểm tra dây Tác dụng nhiệt 22. xoay chiều Điện dân đốt của bàn của dòng điện 3 chỉ có điện dụng. là, nồi cơm xoay chiều. trở. điện. - Nghề điện Công suất Công và công Kiểm tra chỉ – điện dân tiêu thụ của Điện dân suất dòng điện 4 số công tơ dụng mạch điện dụng. xoay chiều A = điện. -Nghề điện xoay chiều. Pt. công Chế tạo, sửa nghiệp- chữa ổn áp điện tử ; 24. Điện dân Lioa, Máy biến áp Máy biến áp. 5 dụng. survolter, máy nạp ăc quy. 14
Máy phát Sửa chữa 25. Điện dân Máy phát điện điện xoay máy phát 6 dụng. xoay chiều. chiều điện cớ nhỏ. Kiểm tra mạch dao 26. Mạch dao Mạch dao Điện tử. động của 7 động động. máy thu thanh VTĐ. - Nghề Nguyên tắc Kiểm tra các Nguyên tắc công nghệ thông tin 27. tầng của thông tin liên thông tin liên lạc bằng Điện tử. 8 máy phát, lạc bằng sóng - Nghề điện sóng vô thu VTĐ. vô tuyến tử - điện tuyến dân dụng Chế các màu Tán sắc ánh 28. sơn dựa vào Tán sắc ánh sáng, máy Sơn 9 phân tích sáng. quang phổ - Ngành quang phổ. nghề y Chụp, chiếu 29. Chụp, Cơ chế phát tia - Ngành X quang, 1 Tia X chiếu X X, các tác nghề xây chữa ung thư 0 quang dụng của tia X. dựng nông. - Nghề điện Kiểm tra các 30. Hiện tượng tử cảm biến 1 quang điện Điện tử. Quang dẫn. nhiệt, pin 1 trong qunag điện. 15
31. Hiện tượng Hiện tượng Chế tạo sơn 1 quang - phát Sơn. quang - phát phát quang 2 quang quang Y Vi phẫu Thông Truyền tin liên 32. thông tin, Sơ lược về lạc, cơ Tác dụng của 1 khoan, cắt laze khí laze. 3 chính xác, chính kiểm tra mắt xác, điện đọc CD,... tử… - Theo dõi sự vận 33. Đồng vị chuyển Các loại phóng - nghành 1 phóng xạ Y thuốc trong xạ. nghề Y 4 nhân tạo sinh vật. - Chữa ưng thư 1.4.4. Thiết kế tiến trình dạy học Dạy học theo các hoạt động định hướng nghề luôn phải chú trọng việc ứng dụng kiến thức của bài học, bao gồm ứng dụng vào thực tiễn cũng như ứng dụng trong các hoạt động liên môn đến nghề được định hướng đến. Do vậy, muốn dạy học nhằm phát triển năng lực học sinh thì đòi hỏi phải tổ chức hoạt động học tích cực, tự lực và sáng tạo cho học sinh, trong đó các hoạt động phải được tổ chức kết hợp hài hòa giữa trong lớp, ngoài lớp, trong trường, ngoài trường, ở nhà và cộng đồng, gắn kết chặt chẽ giữa hoạt động thực hành với ứng dụng kiến thức vào giải quyết những vấn đề thực tiễn, gắn với việc định hướng nghề. Việc thiết kế tiến trình dạy học các bài học gắn với hoạt động định hướng nghề phải đáp ứng phù hợp được các yêu cầu sau: 16
- Về phương pháp dạy học Tiến trình dạy học phải liên kết được chuỗi hoạt động học của học sinh phù hợp với phương pháp dạy học tích cực được vận dụng. Tùy theo từng nội dung dạy học của bài mà giáo viên đưa ra các phương pháp dạy học khác nhau. Về kĩ thuật dạy học Cụ thể hóa cho các tiến trình dạy học nói trên là chuỗi hoạt động học của học sinh. Mục đích, nội dung, phương thức và sản phẩm học tập mà học sinh phải hoàn thành được yêu cầu trong từng hoạt động học của học sinh. Về mặt kĩ thuật, tùy thuộc vào mục tiêu rèn luyện các kĩ năng khác nhau cho học sinh mà đưa ra các kĩ thuật học khác nhau. Về thiết bị dạy học và học liệu Để phù hợp cho từng hoạt động học đã được thiết kế thì trong mỗi bài học thiết bị dạy học và học liệu được sử dụng phải hợp lý. Sự hỗ trợ của các thiết bị dạy học và học liệu đối với phương thức hoạt động học và sản phẩm học tập tương ứng mà học sinh phải hoàn thành trong mỗi hoạt động học là hoàn toàn cần thiết. Về kiểm tra, đánh giá Việc kiểm tra, đánh giá trong quá trình dạy học được đưa ra phải đảm bảo sự đồng bộ với phương pháp và kĩ thuật dạy học được sử dụng. Cần ưu tiên và chú trọng việc đánh giá về sự hình thành và phát triển năng lực, phẩm chất của học sinh thông qua quá trình thực hiện các nhiệm vụ học tập, thông qua các sản phẩm học tập mà học sinh đã hoàn thành; tăng cường hoạt động tự đánh giá và đánh giá đồng đẳng của học sinh. 1.4.5. Điều kiện cần thiết để tổ chức các tiến trình dạy học gắn với chương trình định hướng nghề Để tổ chức các tiến trình dạy học gắn với chương trình định hướng nghề cần có sự đổi mới, nỗ lực, cố gắng của tất các các thành phần tham gia giáo dục phổ thông, cần có những điều kiện cần thiết như là : 17
- Tiến hành nghiên cứu để xây dựng quy trình, phương pháp, kĩ thuật tổ chức dạy học theo hướng gắn giáo dục nhà trường với các chương trình định hướng nghề. - Nhà trường phải chú trọng đầu tư trang thiết bị hỗ trợ cho dạy học; phải có kế hoạch, đặc biệt là kế hoạch về các thực hành, thực nghiệm thực tế. - Cần có cơ chế, chính sách, để thu hút sự đầu tư từ các cơ sở sản xuất, các công ty, xí nghiệp hỗ trợ cho giáo dục của nhà trường, tạo điều kiện cho học sinh tham quan, tổ chức hoạt động ngoại khóa, thực hành để học sinh được tiếp xúc với công việc, nghề của mình đang theo học một cách trực tiếp. - Giáo viên là người giữ vai trò quyết định nên cần nắm rõ nghiệp vụ gắn giáo dục nhà trường với hoạt động định hướng nghề. Việc tổ chức dạy học gắn với hoạt động định hướng nghề trong môn Vật lí nhằm phát triển phẩm chất và năng lực học sinh. Do đó, để hoạt động dạy học có hiệu quả cần có sự hỗ trợ, góp ý của tổ/nhóm chuyên môn, sự khích lệ và ủng hộ của Ban giám hiệu nhà trường. GV cần rà soát thật kỹ các điều kiện về cơ sở vật chất, thiết bị dạy học và học liệu cho bài học. Có như vậy thì tổ chức dạy học mới thực sự hiệu quả. 2. Cơ sở thực tiễn 2.1.Thực trạng của việc dạy học hiện nay Với đặc thù là một trường THPT ở miền núi, với học sinh chủ yếu là dân tộc thiểu số mức độ tiếp thu kiến thức còn hạn chế. Đối với bộ môn Vật lý cứ mỗi khối có bốn lớp học theo ban KHTN và còn lại chủ yếu học ban KHXH thì gần như chỉ theo học kiến thức cơ bản. Từ những đặc điểm riêng của từng lớp, BGH nhà trường và tổ chuyên môn đã xây dựng một chương trình dành riêng cho từng lớp, từng đối tượng học sinh để đảm bảo phát huy tối đa năng lực của các em, tạo điều kiện để các em phát huy điểm mạnh và khắc phục điểm yếu. Song để đảm bảo vừa đúng, đủ về thời lượng chương trình, vừa phải tổ chức được việc học cho các em nên giáo viên, tổ chuyên môn cũng như nhà trường đã có kế hoạch dạy học cụ thể áp dụng cho từng khối lớp ngay từ đầu năm học. Học sinh của trường THPT Kỳ Sơn chủ yếu là học sinh dân tộc thiểu số, đa số các em ở vùng sâu, vùng 18
xa chưa được tiếp xúc với thiết bị điện nhiều nên khả năng tiếp thu kiến thức còn hạn chế; mặt bằng dân trí thấp nên việc dạy lý thuyết cho bộ môn vật lí còn khó khăn hơn, đặc biệt là các em học KHXH. Đối với thực hành các em được học ở phòng bộ môn, các bài thực hành được bố trí sắp xếp đủ để chia thành nhiều nhóm nhỏ, đảm bảo tất cả các em đều được tiến hành thí nghiệm, được trải nghiệm và vận dụng kiến thức lí thuyết vào thực tiễn. Việc tổ chức dạy học vật lí cho học sinh trường THPT miền núi gặp nhiều khó khăn. Đa số các em đều tham gia không đầy đủ, gượng ép và thụ động, bên cạnh đó phòng thực hành thí nghiệm vật lí ở các trường miền núi cũng chưa đầy đủ; chưa có sự hỗ trợ của phụ huynh nên các hoạt động dạy- học diễn ra còn chưa đúng theo yêu cầu, mục tiêu đề ra. 2.2.Thực trạng của việc sự dụng các phương pháp dạy học môn Vật lý tại trường THPT Kỳ Sơn. - Đối tượng điều tra + Học sinh lớp 12 tại trường THPT Kỳ Sơn. + Giáo viên dạy lớp 12 tại trường THPT Kỳ Sơn. - Kết quả điều tra Từ việc xử lý phiếu điều tra, số liệu chúng tôi đã thu được tại bảng 1.1 - Bảng 1.1: Số liệu điều tra Không Luôn Thường Thỉnh TT bao luôn xuyên thoảng giờ 1 Khi giảng bài thầy (cô) đã chú ý đến việc liên 6,67% 6,67% 66,67% 20% hệ bài học với hoạt động định hướng nghề của học sinh. 2 Thầy (cô) đã vào bài 6,67% 23,33% 63,33% 6,67% bằng cách lấy ví dụ 19