Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Một số cách thức tổ chức hoạt động khởi động trong các bài dạy Địa lí 12

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:59

Thêm vào BST

Báo xấu

34
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Đề tài "Một số cách thức tổ chức hoạt động khởi động trong các bài dạy Địa lí 12" nhấn mạnh đặc điểm của dạy học tích cực là thông qua tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh. Theo logic của quá trình nhận thức, học sinh phải trải qua các hoạt động: khởi động, hình thành kiến thức, luyện tâp, vận dụng và tìm tòi mở rộng. Trong đó, hoạt động khởi động đóng một vai trò quan trọng giúp HS tạo được sự hứng thú đầu tiên để khám phá kiến thức mới của bài học.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Một số cách thức tổ chức hoạt động khởi động trong các bài dạy Địa lí 12

SỞ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO NGHỆ AN TRƯỜNG THPT NAM ĐÀN 1 SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài: "MỘT SỐ CÁCH THỨC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG TRONG CÁC BÀI DẠY ĐỊA LÍ LỚP 12" Họ và tên: Võ Thị Thái Hiên Nguyễn Thị Kim Sương Phạm Thị Vân Anh Đơn vị: Trường THPT Nam Đàn 1 Điện thoại: 0888643351, 0981995806, 0986561760 Năm học: 2021 - 2022 1
MỤC LỤC PHẦN I. MỞ ĐẦU ........................................................................................................................................... 1 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI ............................................................................................................................. 1 2. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU .................................................................................................................... 1 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU ........................................................................................ 2 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................................................................... 2 5. TÍNH MỚI VÀ ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI. ......................................................................................... 2 6. CẤU TRÚC CỦA ĐỀ TÀI ..................................................................................................................... 3 PHẦN II. NỘI DUNG ...................................................................................................................................... 4 1. CƠ SỞ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI. ...................................................................................................... 4 1.1 CƠ SỞ LÍ LUẬN. ................................................................................................................................... 4 1.1.1. Quan điểm hoạt động trong dạy học. .......................................................................................... 4 1.1.2. Các hoạt động dạy học .................................................................................................................. 6 1.1.3. Hoạt động “khởi động “trong dạy học. ........................................................................................ 8 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN. .......................................................................................................................... 10 1.2.1. Thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong dạy học Địa lí hiện nay. .............................. 10 1.2.2. Khái quát chương trình Địa lí lớp 12- THPT. ........................................................................... 15 2. MỘT SỐ CÁCH THỨC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG TRONG CÁC BÀI DẠY ĐỊA LÍ LỚP 12. ...................................................................................................................................................... 16 2.1. TỔ CHỨC CÁC TRÒ CHƠI ĐỂ KHỞI ĐỘNG BÀI HỌC. ........................................................ 16 2.1.1. Mục đích........................................................................................................................................ 16 2.1.2. Cách thức thực hiện ..................................................................................................................... 16 2.1.3. Ví dụ minh họa khởi động bài học bằng trò chơi . .................................................................... 18 2.2. KHAI THÁC CÁC PHƯƠNG TIỆN TRỰC QUAN ĐỂ KHỞI ĐỘNG BÀI HỌC ..................... 28 2.2.1. Mục đích ........................................................................................................................................ 28 2.2.2. Cách thức tiến hành ...................................................................................................................... 28 2.2.3. Ví dụ minh họa sử dụng các phương tiện trực quan để khởi động bài học . ............................. 28 2.3. XÂY DỰNG CÁC CÂU HỎI/ BÀI TẬP TÌNH HUỐNG ĐỂ KHỞI ĐỘNG BÀI HỌC . ............. 34 2.3.1. Mục đích : ...................................................................................................................................... 34 2.3.2. Cách thức thực hiện . .................................................................................................................... 34 2.3.3. Ví dụ minh họa về việc xây dựng các câu hỏi/ bài tập tình huống để khởi động bài học ....... 36 2.4. TỔ CHỨC KHỞI ĐỘNG BÀI HỌC BẰNG PHƯƠNG PHÁP ĐÓNG VAI................................ 41 2.4.1 . Mục đích ....................................................................................................................................... 41 2.4.2. Cách thức tiến hành ..................................................................................................................... 41 2.4.3. Ví dụ minh họa khởi động bài học bằng phương pháp đóng vai. .......................................... 42 2
3. HIỆU QUẢ CỦA ĐỀ TÀI VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM. .................................................................. 45 3.1. Hiệu quả của đề tài .............................................................................................................................. 45 3.1.1. Kết quả khảo sát thái độ của học sinh đối với môn học địa lí. ................................................. 45 3.1.2. Các năng lực của HS được hình thành và phát triển sau khi tham gia khởi động bài học. . 46 3.2. Bài học kinh nghiệm............................................................................................................................ 47 PHẦN III. KẾT LUẬN .................................................................................................................................. 47 1. Kết luận ............................................................................................................................................... 47 3. Kiến nghị và đề xuất........................................................................................................................... 48 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................................................................. 49 PHỤ LỤC 1 ..................................................................................................................................................... 50 PHỤ LỤC 2 ..................................................................................................................................................... 52 PHỤ LỤC 3 ..................................................................................................................................................... 53 PHỤ LỤC 4 ..................................................................................................................................................... 54 3
DANH MỤC VIẾT TẮT Tên viết tắt Nội dung đầy đủ HS Học sinh GV Giáo viên THPT Trung học phổ thông 4
PHẦN I. MỞ ĐẦU 1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI Con người là một trong những nguồn lực quan trọng, quyết định sự phát triển kinh tế - xã hội của một quốc gia. Chính vì vậy, giáo dục luôn được coi là quốc sách hàng đầu của mọi quốc gia và luôn luôn phải thay đổi để phù hợp với xu thế và yêu cầu của thời đại. Trước đây, mục tiêu giáo dục của nước ta tập trung chủ yếu vào việc trang bị kiến thức, ít chú trọng đến việc rèn luyện kĩ năng cho người học. Cách mạng 4.0 bùng nổ, xu thế toàn cầu hóa ngày càng diễn ra mạnh mẽ, đòi hỏi giáo dục cần phải đổi mới, thay đổi toàn diện, từ mục tiêu giáo dục đến chương trình giáo dục, phương pháp giáo dục, không gian giáo dục… Một trong những mục tiêu đổi mới của giáo dục trong giai đoạn hiện nay là phát tiển các năng lực của người học, gắn liền thực tiễn với việc dạy học. Vì vậy, một trong những hoạt động quan trọng của dạy học cần được chú trọng nhằm tạo hứng thú và động lực cho người học cũng như phát triển được các kĩ năng, năng lực tích cực cuả người học chính là hoạt động khởi động. Trong thực tế dạy học ở các trường phổ thông hiện nay, giáo viên vẫn chủ yếu tập trung vào hoạt động hình thành kiến thức mới, hoạt động khởi động dù chỉ chiếm một lượng thời gian rất nhỏ nhưng chưa thực sự được chú trọng, thậm chí nhiều giáo viên còn bỏ qua. Trong khi đó hoạt động này chính là chìa khóa cho sự thành công của bài học. Hoạt động khởi động phù hợp và hiệu quả sẽ khơi dậy, kích thích được động lực học tập cũng như tạo được nền móng ban đầu để người học khám phá kiến thức mới, bồi dưỡng thêm niềm say mê, yêu thích môn học. Từ những yêu cầu của đổi mới giáo dục đến thực tế của nền giáo dục và xuất phát từ đặc thù của bộ môn nên chúng tôi quyết định lựa chọn và nghiên cứu đề tài “Một số cách thức tổ chức hoạt động khởi động trong các bài dạy Địa Lí 12”. 2. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU - Đề tài nhấn mạnh đặc điểm của dạy học tích cực là thông qua tổ chức các hoạt động học tập cho học sinh. Theo logic của quá trình nhận thức, học sinh phải trải qua các hoạt động: khởi động, hình thành kiến thức, luyện tâp, vận dụng và tìm tòi mở rộng. Trong đó, hoạt động khởi động đóng một vai trò quan trọng giúp HS tạo được sự hứng thú đầu tiên để khám phá kiến thức mới của bài học . - Nghiên cứu lý luận về quan niệm hoạt động và các hoạt động dạy học ; vai trò của hoạt động Khởi động trong toàn bài học. Cũng như một số lưu ý khi tổ chức hoạt động Khởi động của giáo viên. - Nghiên cứu thực tiễn về cách thức tổ chức mà giáo viên Địa Lý ở các trường THPT trong huyện Nam Đàn đã áp dụng để định hướng cho học sinh trong hoạt động khởi động của tiết học. 1
- Nghiên cứu thực tiễn về sự hứng thú, tích cực của học sinh trong hoạt động Khởi động và ảnh hưởng của hoạt động Khởi động đến toàn bộ quá trình tiết học của bộ môn Địa Lý. - Đề xuất những cách thức tổ chức hoạt động Khởi động để phát huy tính tích cực của học sinh, tạo tâm lý sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ học tập một cách chủ động và sáng tạo. 3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU - Đối tượng nghiên cứu: Hoạt động khởi động trong các bài dạy địa lí lớp 12. - Phạm vi nghiên cứu: Chương trình Địa lí lớp 12, tại trường THPT Nam Đàn 1, tỉnh Nghệ An - Thời gian nghiên cứu: Năm học 2020 - 2021 và năm học 2021- 2022. 4. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU Đề tài nghiên cứu về thực tế tiến trình triển khai bài dạy của các giáo viên khi lên lớp thông qua các phương pháp khảo sát, phỏng vấn, dự giờ, xem kế hoạch bài dạy. Cũng thông qua nhiều phương pháp khảo sát , quan sát ..để nhận định khả năng khởi động bài học của học sinh. 5. TÍNH MỚI VÀ ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI. - Đã có nhiều đề tài nghiên cứu về các hoạt động dạy học, nhưng chủ yếu tập trung vào các phương pháp nâng cao hiệu quả hoạt động hình thành kiến thức mới. Với đề tài này, chúng tôi khẳng định lần đầu tiên được áp dụng tại trường THPT Nam Đàn 1. Vấn đề của đề tài nghiên cứu có thể không còn mới hoặc đã có nhiều tác giả khai thác, nhưng đây là vấn đề tâm huyết , trên cơ sở đã thực hiện và nhận thấy có hiệu quả trong năm học 2020 - 2021, chúng tôi mạnh dạn đưa ra một số cách thức tổ chức hoạt động khởi động trong một số bài dạy Địa lí lớp 12, bao gồm: tổ chức các trò chơi; sử dụng các phương tiện trực quan; xây dựng bài tập tình huống, sử dụng phương pháp đóng vai. - Đề tài đã phân tích được cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc tổ chức hoạt động khởi động bài học. - Đề tài đã đưa ra được một số cách thức tổ chức khởi động bài học nhằm đem lại hiệu quả cao trong các giờ dạy . - Đề tài đã thiết kế và thể nghiệm được một số ví dụ minh họa cho các phương pháp tổ chức hoạt động khởi động bài học trong chương trình địa lí 12. 2
6. CẤU TRÚC CỦA ĐỀ TÀI Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, phụ lục , phần nội dung đề tài gồm có 3 nội dung chính : 1. Cơ sở nghiên cứu của đề tài. 2. Một số cách thức tổ chức hoạt động khởi động bài học trong dạy học địa lí lớp 12. 3. Hiệu quả của đề tài và bài học kinh nghiệm. 3
PHẦN II. NỘI DUNG 1. CƠ SỞ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI. 1.1 CƠ SỞ LÍ LUẬN. 1.1.1. Quan điểm hoạt động trong dạy học. 1.1.1.1. Khái niệm “hoạt động”. Mọi hoạt động của con người đều có tính mục đích. Con người hiểu được mục đích hoạt động của mình, từ đó mới định rõ chức năng, nhiệm vụ, động lực của hoạt động để đạt hiệu quả trong công việc. Hoạt động của con người là hoạt động có mục đích, có ý thức; mục đích, ý thức ấy như một quy luật, quyết định phương thức hoạt động. Trong lịch sử của nhân loại, tính mục đích trong hoạt động và tầm nhìn về lợi ích của hoạt động con người thể hiện rõ trong nền giáo dục của các dân tộc và quốc gia từ xưa đến nay. Hoạt động của con người dành cho việc dạy và học luôn được chú trọng và đề cao. Lý thuyết về hoạt động chú trọng vai trò của chủ thể hoạt động. Chủ thể (con người) chủ động tổ chức, điều khiển các hoạt động (hành vi, tinh thần, trí tuệ, v.v.) tác động vào đối tượng (sự vật, tri thức, v.v.). Hiểu như trên, hoạt động có những đặc điểm sau đây: - Chủ thể của hoạt động - tức là người thực hiện các hành động – làm việc theo kế họach, ý đồ nhất định. Trong quá trình hoạt động, con người biết cách tổ chức các hành động tạo thành hệ thống (tổ hợp), lựa chọn, điều khiển linh hoạt các hoạt động phù hợp với đối tượng, hoàn cảnh, tình huống. - Hoạt động bao giờ cũng có đối tượng của nó. Đối tượng của hoạt động là sự vật, tri thức, v.v. Con người thông qua hoạt động để tạo tác, chiếm lĩnh, sử dụng nó (đối tượng) nhằm thỏa mãn nhu cầu. - Hoạt động có tính mục đích. Đây là nét đặc trưng thể hiện trình độ, năng lực người trong việc chiếm lĩnh đối tượng. Con người sử dụng vốn hiểu biết, kinh nghiệm, phương tiện để phát hiện, khám phá đối tượng chuyển thành ý thức, năng lực của chính mình . Tính mục đích định hướng cho chủ thể họat động, hướng tới chiếm lĩnh đối tượng. Như vậy, nói đến hoạt động bao giờ cũng có sự gắn kết giữa chủ thể, đối tượng và mục đích hoạt động. 1.1.1.2. Khái niệm “hoạt động dạy học” Hoạt động dạy học của giáo viên là một mặt của hoạt động sư phạm .Trước đây, người ta hiểu hoạt động sư phạm chỉ là hoạt động của người thầy. Người thầy đóng vai trò trung tâm trong quá trình dạy và học. Trong hoạt động sư phạm, người thầy chủ 4
động từ việc chuẩn bị nội dung giảng dạy, phương pháp truyền thụ, đến những lời chỉ dẫn, những câu hỏi. Còn học sinh tiếp nhận thụ động, học thuộc để “trả bài”. Người thầy giữ “chìa khoá tri thức”, cánh cửa tri thức chỉ có thể mở ra từ phía hoạt động của người thầy. Quan niệm này hiện nay đã lỗi thời, bị vượt qua. Vì rằng, từ góc độ khoa học sư phạm, quan niệm trên chỉ chú trọng hoạt động một mặt, hoạt động của người thầy mà không thấy được mặt kia của hoạt động sư phạm là hoạt động của trò. Theo quan điểm lý thuyết về dạy học hiện đại, hoạt động dạy học bao gồm hoạt động của thầy và trò. Hoạt động này có những đặc điểm cơ bản như sau : - Thứ nhất, hoạt động dạy học là hoạt động tương tác có tính đặc thù : Nói là đặc thù vì hoạt động dạy học nằm trong chuỗi hoạt động của con người nhưng là hoạt động nghề nghiệp, không phải là hoạt động của mọi người. Người hoạt động dạy học phải có tiêu chuẩn và năng lực nghề nghiệp mới tham gia được hoạt động này. Hoạt động dạy học là hoạt động tương tác. GV tác động vào HS, HS phát triển, GV căn cứ vào sự thay đổi ở HS để điều chỉnh hoạt động dạy. Trong khi đó, hoạt động dạy học là “hoạt động cùng nhau của thầy và trò”. Thầy và trò cùng hướng về một mục tiêu. Năng lực của hoạt động dạy của người thầy và năng lực học của học sinh được thể hiện ở các mức độ đạt được của mục tiêu chương trình giáo dục đề ra. Như vậy, trong hoạt động dạy học, hoạt động của giáo viên là một khâu quan trọng. Hoạt động dạy học ở đây được xem xét trong tương quan giữa hoạt động của người dạy và hoạt động của người học. Hoạt động dạy và học là nhằm hình thành và phát triển nhân cách ở người học. - Thứ hai, hoạt động dạy của GV và hoạt động học của HS có tính độc lập tương đối. Từ việc hiểu đặc trưng của hoạt động dạy học, mối quan hệ của hoạt động dạy và hoạt động học như trên, có thể thấy hoạt động dạy của GV và hoạt động học của HS có tính độc lập tương đối. Trong đó, thầy là chủ thể của hoạt động dạy, trò là chủ thể của hoạt động học. Mặc dù hoạt động dạy và học cùng chung mục tiêu nhưng ở mỗi hoạt động có những yêu cầu, đặc điểm riêng. Với chủ trương đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo , cần phải thấy hoạt động của người thầy trong dạy học là một mặt của hoạt động sư phạm nói chung. Hoạt động dạy học của người thầy là hệ thống các hành động để tổ chức điều khiển hoạt động của HS nhằm hình thành và phát triển năng lực và phẩm chất để hoàn thiện nhân cách ở người học. Chính vì vậy, quan điểm dạy học hiện đại hiện nay cho rằng dạy học là một chuỗi các họat động : Khởi động- Hình thành kiến thức - Luyện tập - Vận dụng – Mở rộng . Trong đó lấy người học làm trung tâm và mục tiêu hướng tới của mọi hoạt động. 5
1.1.2. Các hoạt động dạy học 1.1.2.1. Khởi động Hoạt động khởi động là giai đoạn chuẩn bị giúp HS thấy thư giãn và tạo tâm trạng tích cực cho việc học ( theo Rushidi, 3013). Và theo Robertson và Acklam (2000) khởi động là một hoạt động ngắn cho phần mở đầu của bài học . Tác giả Kay ( 1995) tuyên bố rằng khởi động là các loại hoạt động khác nhau giúp HS bắt đầu suy nghĩ , xem lại các tài liệu được giới thiệu trước đó và quan tâm đến bài học . Lasche (2005) định nghĩa rằng đôí với bài học ngôn ngữ , giai đoạn khởi động là định hướng ban đầu của bài học . Còn theo từ điển tiếng Việt, khởi động được hiểu là thực hiện những động tác nhẹ trước khi bắt đầu . Như vậy hoạt động khởi động được hiểu là một hoạt động nhằm thực hiện các thao tác nhẹ nhàng trước khi bắt đầu một công việc nào đó. Trong dạy học Địa lí, khởi động là hoạt động đầu tiên trong chuỗi các hoạt động dạy học : Khởi động- Hình thành kiến thức- Luyện tập – Vận dụng – Mở rộng. Nó thực hiện những nhiệm vụ rất quan trọng, trước hết là gây động cơ, hứng thú cho người học, đồng thời tạo tình huống có vấn đề để bước vào bài học mới. Thông qua hoạt động này còn có thể giúp HS ôn tập, kiểm tra kiến thức cũ. Mặt khác còn giúp học sinh huy động những kiến thức, kĩ năng, kinh nghiệm của bản thân về các vấn đề có nội dung liên quan đến bài học mới. Hoạt động này chưa đòi hỏi sự tư duy cao, không quá coi trọng về kiến thức mà chủ yếu là tạo tâm thế tốt nhất cho người học nhập cuộc, hứng thú với các hoạt động tiếp theo. Vì thế nếu tổ chức càng nhiều, càng đa dạng sẽ luôn tạo nên những bất ngờ, thú vị cho người học . 1.1.2.2. Hình thành kiến thức mới . - Hoạt động hình thành kiến thức mới là hoạt động cơ bản trong bài học . Hoạt động này nhằm giúp học sinh phân tích, khám phá và rút ra kiến thức mới. Đây là hoạt động quan trọng nhất, trọng tâm nhất, có vai trò và tác dụng làm cơ sở cho các hoạt động luyện tập và vận dụng cũng như toàn bộ quá trình dạy học phát triển năng lực học sinh. - Hoạt động thành phần này nhằm vào một mục tiêu cụ thể , ví dụ như phát triển tư duy , kiến tạo kiến thức, tri thức phương pháp , củng cố tại chỗ . - Hình thức của hoạt động : cá nhân, cặp, nhóm ( bể cá , khăn trải bàn, lớp học hình xếp …) - Các phương pháp và các kĩ thuật dạy học được áp dụng tại đây, - Kết quả cần đạt của hoạt động này đó là học sinh rút ra được kiến thức, khái niệm hay quy tắc lí thuyết, thực hành mới. 6
Vì vậy, giáo viên cần quan tâm, dành nhiều hơn về thời gian và trí tuệ cho việc nghiên cứu, thực hiện nội dung hoạt động hình thành kiến thức mới. 1.1.2.3. Luyện tập. - Hoạt động luyện tập đôi khi còn được gọi là hoạt động thực hành. Đây là hoạt động rất quan trọng vì nó giúp học sinh kết hợp giữa lí thuyết với thực hành, đồng thời giúp giáo viên kiểm tra HS đã nắm được kiến thức hay chưa và nắm được ở mức độ nào. - Giúp HS củng cố , hoàn thiện kiến thức , kĩ năng vừa lĩnh hội được - Giúp HS áp dụng trực tiếp kiến thức, kĩ năng đã biết để giải quyết các tình huống/ vấn đề trong học tập. - Kết quả cần đạt của hoạt động luyện tập : Học sinh nhớ dạng cơ bản một cách vững chắc; làm được các bài tập áp dụng dạng cơ bản theo đúng quy trình. Học sinh biết chú ý tránh những sai lầm điển hình thường mắc trong quá trình giải quyết các bài tập/tình huống. - Cách tổ chức hoạt động luyện tập : thông qua việc giải những bài tập cơ bản để học sinh rèn luyện việc nhận dạng, áp dụng các bước giải và công thức cơ bản. Giáo viên quan sát giúp học sinh nhận ra khó khăn của mình, nhấn mạnh lại quy tắc, thao tác, cách thực hiện.Giáo viên tiếp tục giúp các em giải quyết khó khăn bằng cách liên hệ lại với các quy tắc, công thức, cách làm, thao tác cơ bản đã rút ra ở trên. Có thể giao bài tập áp dụng cho cả lớp, cho từng cá nhân, hoặc theo nhóm, theo cặp đôi, theo bàn, theo tổ học sinh. Hoạt động luyện tập có thể thực hiện qua hoạt động cá nhân rồi đến hoạt động nhóm để các em học tập lẫn nhau, tự sửa lỗi cho nhau, giúp cho quá trình học tập hiệu quả hơn. 1.1.2.4 . Vận dụng. - Hoạt động vận dụng nhằm tạo cơ hội cho HS vận dụng được các kiến thức, kĩ năng để giải quyết các tình huống\ vấn đề tương tự hoặc mới trong học tập hoặc trong cuộc sống. - Đây có thể là những hoạt động mang tính nghiên cứu , sáng tạo , vì thế cần giúp HS gần gũi với gia đình , địa phương …để hoàn thành nhiệm vụ học tập. Vì vậy học sinh có thể thực hiện hoạt động tại lớp hoặc tại nhà với sự trợ giúp của người thân trong gia đình. - Trước một vấn đề , HS có thể có nhiều cách giải quyết khác nhau. - Kết quả cần đạt của hoạt động vận dụng : Học sinh củng cố, nắm vững các nội dung kiến thức trong bài đã học.Học sinh biết vận dụng kiến thức đã học trong hoàn 7
cảnh mới, đặc biệt trong những tình huống gắn với thực tế đời sống hàng ngày.Cảm thấy tự tin khi lĩnh hội và vận dụng kiến thức mới. - Cách tổ chức hoạt động vận dụng : Với hoạt động vận dụng, HS có thể thực hiện cá nhân hoặc theo nhóm, có thể thực hiện với cha mẹ, bạn bè, thầy cô giáo hoặc xã hội. Học sinh thực hành, vận dụng từng phần, từng đơn vị kiến thức cơ bản của nội dung bài đã học. Giáo viên giúp học sinh thấy được ý nghĩa thực tế của các tri thức, từ đó khắc sâu kiến thức đã học, có những trường hợp hoạt động vận dụng được thực hiện ngay ở lớp học hay trong nhà trường. Giáo viên cần khuyến khích học sinh diễn đạt theo ngôn ngữ, cách hiểu của chính các em. Khuyến khích học sinh tập phát biểu, tập diễn đạt bước đầu có lí lẽ, có lập luận. 1.1.2.5. Mở rộng, tìm tòi. - Hoạt động mở rộng giúp HS không bao giờ dừng lại với những gì đã học và hiểu rằng ngoài những kiến thức đã được học trong nhà trường còn rất nhiều điều có thể và cần phải tiếp tục học hỏi, ham mê học tập suốt đời. - GV cần khuyến khích HS tiếp tục tìm tòi và mở rộng kiến thức ngoài lớp học (chiều sâu hoặc chiều rộng ). - HS tự đặt ra các tình huống có vấn đề nảy sinh từ nội dung bài học, từ thực tiễn cuộc sống , vận dụng các kiến thức, kĩ năng đã học để giải quyết bằng những cách khác nhau. - Cách thực hiện : GV giao cho HS những nhiệm vụ nhằm bổ sung kiến thức và hướng dẫn các em tìm những nguồn tài liệu khác,, đồng thời cung cấp cho HS nguồn sách tham khảo và nguồn tài liệu trên mạng để HS tìm đọc thêm.. Phương thức hoạt động là làm việc cá nhân (hoặc theo nhóm), chủ yếu làm ở nhà, đồng thời yêu cầu HS làm các bài tập đánh giá năng lực. 1.1.3. Hoạt động “khởi động “trong dạy học. 1.1.3.1 Vai trò của hoạt động khởi động . Trong các chuỗi hoạt động dạy học: Khởi động, hình thành kiến thức mới, luyện tập, vận dụng, mở rộng , mỗi hoạt động đều có vai trò và nhiệm khác nhau góp phần thực hiện tốt mục tiêu của bài học. Hoạt động khởi động được coi là hoạt động mở đầu, có vai trò làm “tan băng “, xóa tan đi mọi sự e dè, ngại ngùng của người học và làm thu hẹp khoảng cách giữa thầy và trò, giữa bạn bè với nhau. Nó nhen nhóm bầu không khí lớp học ấm dần lên. Hoạt động này thường được sử dụng khi bắt đầu bài học làm thay đổi không khí giờ học giúp HS thư giãn để tiếp thu kiến thức mới. Trước hết hoạt động khởi động có vat trò khơi nguồn, tạo hứng thú học tập cho học sinh ngay từ khi bắt đầu bài học . Hoạt động khởi động có hiệu quả sẽ tạo hứng thú cho người học . Hứng thú có vai trò quan trọng trong hoạt động của con người nói 8
chung , trong học tập nói riêng. Nó là động lực thúc đẩy chủ thể sáng tạo, tạo ra các sản phẩm có ích cho xã hội. Trong học tập, hoạt động khởi động là động lực giúp người học tìm tòi, khám phá kiến thức mới và thực hiện tốt các nhiệm vụ học tập ở các hoạt động tiếp theo . Hoạt động khởi động nếu được giáo viên tổ chức, thiết kế khoa học, và hợp lí sẽ giúp phát triển và phát huy những năng lực của người học như năng lực tư duy, năng lực phát hiện vấn đề, năng lực ngôn ngữ, năng lực hợp tác… Đồng thời giúp người học bồi dưỡng , tiếp thêm đam mê tìm kiếm kiến thức , sáng tạo trong học tập. Thông qua hoạt động khởi động , học sinh được trải nghiệm qua tình huống có vấn đề, trong đó chứa đựng những nội dung kiến thức, những thao tác, kĩ năng để làm nảy sinh kiến thức mới. Giúp HS huy động vốn hiểu biết, kinh nghiệm có sẵn để chuẩn bị học bài mới. Mặt khác hoạt động khởi động giáo viên sẽ kiểm tra quá trình học sinh nắm bài cũ ôn tập kiến thức đã học, cũng như thiết lập mối quan hệ giữa kiến thức cũ và kiến thức bài mới để bắt đầu bài học . 1.1.3.2. Một số lưu ý khi tổ chức hoạt động khởi động . Chúng ta biết rằng việc tạo hứng thú cho học sinh với bài học ngay từ những phút đầu tiên là điều rất quan trọng. Tuy nhiên trong quá trình thực hiện cần lưu ý những vấn đề sau: - Xác định rõ mục tiêu của hoạt động khởi động : nhằm kiểm tra bài cũ , gợi mở tên bài học, tạo tình huống có vấn đề để tìm hiểu bài mới , tạo sự vui vẻ hứng thú cho người học… -Vấn đề định lượng thời gian: đây là khâu quan trọng để đảm bảo tiến trình giờ học. Tùy vào nội dung bài học địa lí để giáo viên định lượng thời gian. Đối với các bài dạy học theo chủ đề từ 2 tiết trở lên, giáo viên có thể tổ chức hoạt động khởi động trong vòng 10- 15 phút. Đối với bài học theo từng tiết, giáo viên nên tổ chức hoạt động khởi động từ 5 - 7 phút. Tránh tình trạng khởi động quá nhiều thời gian, làm ảnh hưởng đến quá trình chiếm lĩnh tri thức, kĩ năng. Hoặc khởi động rất công phu, bài bản nhưng lại không ăn nhập gì với bài học. Mặt khác khởi động quá phấn kích cũng làm cho học sinh khó tập trung trở lại bài học. -Vấn đề kỹ thuật thiết kế hoạt động khởi động: Khi xây dựng kịch bản cho hoạt động khởi động giáo viên cần đảm bảo trong khởi động bao quát được nội dung bài học. Giáo viên có thể lựa chọn một số kịch bản phù hợp như kịch bản dựa trên vấn đề loại kịch bản này là lý tưởng cho các tình huống mà người học phải tích hợp kiến thức lý thuyết và thực hành của họ để giải quyết một vấn đề. Loại kịch bản giúp người học phân tích vấn đề, tìm kiếm dữ liệu, thông tin, lập luận logic và ra quyết định giải quyết 9
vấn đề; kịch bản dựa trên tình huống: trong loại kịch bản này, người học được học cách khám phá các vấn đề để hiểu cách thức chúng ảnh hưởng đến việc ra quyết định; kịch bản suy đoán; kịch bản dựa trên các trò chơi: các kịch bản này liên quan đến việc sử dụng các trò chơi như các công cụ học tập.Từ đó giáo viên sẽ khai thác sâu vào những nội dung học sinh chưa biết một cách nhẹ nhàng, sinh động. - Vấn đề về cách tiến hành hoạt động: để tổ chức hoạt động khởi động đạt mục đích trên, người dạy có thể thực hiện bằng nhiều cách khác nhau. Lựa chọn cách thức như thế nào phụ thuộc vào từng bài học, đối tượng học sinh và phụ thuộc vào sở trường và sự linh hoạt của mỗi giáo viên, một nội dung có thể triển khai các cách thức khác nhau miễn làm sao phù hợp và hiệu quả, nên tránh sự trùng lặp một kiểu vào bài gây sự nhàm chán. Tuy nhiên lưu ý trong quá trình thực hiện hoạt động giáo viên phải luôn giữ tâm thái vui vẻ,thoải mái , thân thiện , gần gữi với học sinh để tạo sự hấp dẫn và cuốn hút người học. - Vấn đề về cách đặt và sử dụng câu hỏi / tình huống khởi động: Mục đích của việc đặt câu hỏi và tình huống là thách thức các ý tưởng hiện tại, thăm dò kiến thức người học, khẳng định vấn đề đã được người học hiểu rõ và thu hút người học tạo ra không khí học tập sống động. Câu hỏi phải liên quan bài học , những dự kiến về kế hoạch học tập theo những dự đoán về kết quả của việc học. Muốn vậy, câu hỏi cần có nhiều mức độ như nhận biết, thông hiểu, vận dụng. Các câu hỏi phải có câu dễ, câu hỏi khó liên quan đến nội dung bài học, đòi hỏi học sinh phải tư duy, phải chủ động khai thác kiến thức mới.Giáo viên phải biết cách sử dụng câu hỏi đóng, câu hỏi mở. Dù có bất kì hình thức nào thì GV phải dùng câu hỏi kết nối HS tham gia vào hoạt động học . GV có thể dự kiến hoạt động của Hs, tức là HS sẽ làm gì, sẽ trả lời như thế nào, sẽ có những thắc mắc gì ? Đồng thời giáo viên phải biết cách xử lý các câu trả lời của học sinh như biết khen ngợi, ghi nhận góp ý, tránh phê bình thẳng thắn, phải luôn luôn khích lệ học sinh tham gia xây dựng. Do đó nếu trong hoạt động khởi động, nếu giáo viên đưa ra được tình huống khó thì vẫn có thể hấp dẫn, kích thích trí tò mò của học sinh để HS có nhu cầu tìm hiểu , tự giác , tích cực giải quyết khúc mắc đã được đặt ra trước đó . - Vấn đề đảm bảo sự liên kết với các hoạt động dạy học khác. Đồng thời đảm bảo tất cả HS đều tham gia khởi động bài học , chứ không phải chỉ một số HS khá giỏi tham gia.. 1.2. CƠ SỞ THỰC TIỄN. 1.2.1. Thực trạng tổ chức hoạt động khởi động trong dạy học Địa lí hiện nay. 1.2.1.1. Về phía Giáo viên. Quá trình dạy học là một hoạt động phức tạp có sự tác động đa chiều, trong đó chất lượng và hiệu quả của hoạt động dạy học cơ bản phụ thuộc vào chủ thể nhận thức 10
người học.Tuy nhiên các yếu tố khách quan cũng đóng vai trò rất quan trọng trong việc tác động để tạo tâm lý sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ và hứng thú học tập của học sinh. Hiện nay đa số giáo viên đều có tinh thần tự đổi mới phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh; tuy nhiên phần lớn các thầy cô giáo đều hướng đến việc đổi mới trong hoạt động hình thành kiến thức là chủ yếu, chưa quan tâm đúng mức tới hoạt động khởi động cũng như vai trò của khởi động trong việc định hướng tiết dạy, tạo tâm lý tích cực cho học sinh để các em chủ động và tích cực khai thác, khám phá kiến thức mới nhằm đạt được mục tiêu giáo dục đề ra về kiến thức, kỹ năng và những năng lực cần hình thành cho học sinh sau mỗi tiết học. Thực tế cho thấy hầu hết giáo viên khi thiết kế hoạt động khởi động thường chỉ làm theo hình thức giới thiệu bằng lời để vào bài một cách ngắn gọn đơn giản , như vậy sẽ tiết kiệm được nhiều thời gian dành cho hoạt động hình thành kiến thức mới, không lo lắng nhiều về vấn đề thiếu thời gian, cháy giáo án... do đó tiết học tương đối khô khan, thiên về thuyết giảng mà thiếu đi sự hợp tác tích cực của học sinh. Với cách khởi động bài học như vậy, ngay từ khi vào bài học sinh đã có tâm lý thụ động chờ giáo viên dẫn dắt nội dung và truyền thụ một chiều, từ đó sẽ khó tạo tâm lý để các em sẵn sàng thực hiện nhiệm vụ một cách tích cực ở các hoạt động tiếp theo của bài học. 1.2.1.2 Thực trạng về phía học sinh . Trong những năm gần đây, xu hướng HS lớp 12 chọn bài thi tổ hợp Khoa học xã hội trong kì thi tốt nghiệp THPT ngày càng nhiều. Tuy nhiên tâm lý các em vẫn coi đây là môn phụ, ít dành sự quan tâm đến việc học Địa lý cả trên lớp cũng như ở nhà. Một phần vì tâm lý học sinh còn chủ quan do được mang Atlat vào phòng thi. Một phần do HS chưa có hứng thú nhiều với môn Địa lý bởi khi vào tiết học thì quá trình dẫn dắt và định hướng bài học của giáo viên còn khô khan, chưa tạo được sự hứng thu để thu hút các em vào bài học; việc truyền thụ kiến thức của giáo viên còn nặng về lý thuyết, nội dung thiếu sinh động, hấp dẫn nên càng làm cho các em ít có sự quan tâm đối với bộ môn này hơn. Qua quá trình tìm hiểu và nghiên cứu,chúng tôi nhận thấy vai trò của việc đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tích cực , phát huy tính sáng tạo của học sinh là rất quan trọng, và việc đổi mới cần quan tâm, chú trọng thực hiện ngay từ khâu vào bài để bài học sinh động, hấp dẫn và lôi cuốn hơn. Trên thực tế điều này chưa được quan tâm đúng mức; để có minh chứng cụ thể về những thực trạng trên, khi thực hiện đề tài này chúng tôi đã tiến hành một số khảo sát đối với giáo viên và học sinh về việc thực hiện hoạt động khởi động của năm học 2020- 2021 và năm học 2021- 2022. 1.2.1.3 Kết quả khảo sát giáo viên. Chúng tôi đã tiến hành khảo sát thực trạng thực hiện hoạt động khởi động bài học của GV qua hai kênh thông tin sau : qua điều tra bằng ứng dụng Google forms và qua 11
kết quả kiểm tra thực hiện quy chế chuyên môn của các nhà trường ( kiểm tra kế hoạch bài dạy của GV địa lí) với kết quả như sau : - Thứ nhất , khảo sát qua điều tra : * Số GV được khảo sát: 14 giáo viên Địa lí của 5 trường THPT thuộc huyện Nam Đàn năm học 2021 – 2022 . * Hình thức khảo sát: - Dùng ứng dụng Google forms (phụ lục 1) * Kết quả khảo sát Bảng 1: Khảo sát hoạt động khởi động của GV Nội dung Số lượng Tỉ lệ (%) 1. Thực hiện hoạt động khởi động 14 100 - Thường xuyên 2 14,3 - Không thường xuyên 9 64,3 - Không thực hiện 3 21,4 2. Vai trò của hoạt động khởi động 14 100 - Quan trọng 9 64,3 - Không quan trọng 5 35,7 3.Mục đích khởi động 14 100 - Kiểm tra kiến thức cũ 3 21,4 - Tạo hứng thú cho học sinh 6 42,9 - HS phát hiện tên bài học 3 21,4 - Tạo tình huống có vấn đề cho bài mới 2 14,3 4. Cách thức tiến hành khởi động 14 100 - Tổ chức thành hoạt động 4 28,6 - Dẫn dắt 10 71,4 5 Các hình thức khởi động 14 100 - Đa dạng 3 21,4 12
- Ít 11 78,6 6. Mức độ thu hút và hiệu quả 14 100 - Cao 3 21,4 - Trung bình 4 28,6 - Thấp 7 50 - Thứ 2, thông qua kết quả kiểm tra kế hoạch bài dạy của GV qua các đợt kiểm tra chuyên môn theo định kì của các nhà trường, chúng tôi thấy hầu hết GV đều đã thiết kế hoạt động khởi động trong các bài dạy với nhiều hình thức và mức độ khác nhau như dẫn dắt bằng một số hình ảnh liên quan đến bài học, chơi trò chơi, dẫn dắt bằng lời …Tuy nhiên cách dẫn dắt bằng lời vẫn là chủ yếu. * Nhận xét: Qua hai kênh khảo sát, chúng tôi thấy : - Trong kế hoạch bài dạy (giáo án), hầu hết GV có thiết hoạt động khởi động bài học ở các mức độ và hình thức khác nhau. - Trong quá trình dạy học trên lớp, đa số các GV đều có thực hiện hoạt động khởi động bài học trước khi hướng dẫn học sinh tìm hiểu bài mới; hình thức thường là giáo viên dẫn dắt trực tiếp vào bài, học sinh lắng nghe, không tham gia trực tiếp vào hoạt động khởi động. - Một số GV có thực hiện khởi động rất bài bản, công phu và khá hiệu quả nhưng chỉ được tiến hành trong giờ thao giảng, dạy học chủ đề, dạy học minh họa, nghiên cứu bài học. - Các lí do cơ bản dẫn đến nhiều GV không tổ chức hoạt động khởi động bài học thường xuyên hoặc thậm chí không thực hiện: Do tâm lí của GV lo lắng vì thời gian không đủ cho việc dạy kiến thức mới; không biết tổ chức như thế nào; sợ hoạt động gây ồn ảnh hưởng lớp học khác. Mặt khác do năng lực công nghệ thông tin chưa tốt nên một số giáo viên còn ngại áp dụng và rơi vào tình trạng lúng túng trong việc đổi mới phương pháp dạy học, thiết kế hoạt động khởi động có khi có lúc còn máy móc, rập khuôn, thiếu tính sáng tạo . Một nguyên nhân nữa từ phía nhà trường , đó là việc trang bị cơ sở vật chất dạy học chưa đáp ứng được yêu cầu dạy học trong thời đại mới. Thái độ và ý thức học tập của khá nhiều HS đối với môn học chưa thực sự tốt . 1.2.1.4. Kết quả khảo sát học sinh. * Số học sinh được khảo sát: 520 HS thuộc 12 lớp ở khối 12 của trường THPT Nam Đàn 1 năm học 2021 – 2022 . * Hình thức khảo sát: - Dùng ứng dụng Google forms (phụ lục 2) 13
* Kết quả khảo sát Bảng 2: Khảo sát học sinh TT Nội dung khảo sát Số HS Tỉ lệ khảo sát (%) 1 Em có học bài và chuẩn bị bài trước khi đến lớp 520 100 không ? - Thường xuyên 201 38,7 - Thỉnh thoảng 218 41,9 - Không 101 19,4 2 Em có quan tâm đến khởi động bài học không? 520 100 - Mức độ cao 150 28,8 - Mức độ trung bình 223 42,9 - Mức độ thấp 147 28,3 3 Khởi động có giúp em định hướng được kiến thức 520 100 bài mới không ? - Định hướng tốt 75 14,4 - Chưa rõ ràng 278 53,5 - Không định hướng được 167 32,1 4 Em có chủ động tìm hiểu kiến thức để giải quyết 520 100 vấn đề đặt ra trong phần khởi động không? - Có 218 41,9 - Không 302 58,1 5 Nếu khởi động tạo sự tò mò, hứng thú , em có muốn 520 100 tìm hiểu bài học để giải quyết vấn đề không ? - Có 345 66,3 - Không 175 33,7 * Nhận xét: 14
Qua khảo sát học sinh, chúng tôi thấy : - Đa số GV Địa lí có thực hiện khởi động bài học trước khi vào tiết học một cách thường xuyên hoặc không thường xuyên. Tuy nhiên việc khởi động mà GV Địa lí áp dụng mới chủ yếu dừng lại ở việc dẫn dắt của giáo viên, học sinh chưa được tham gia vào hoạt động cụ thể. - Phần lớn học sinh đều có nhu cầu có tham gia hoạt động khởi động bài học để tạo không khí giờ học vui vẻ, hấp dẫn ,để kích thích tư duy của các em chủ động khám phá kiến thức mới. - Tuy nhiên thực tế cũng cho thấy nhiều HS không hoặc ít học bài cũ và chưa chuẩn bị bài mới ở nhà, nên việc tham gia khởi động bài học rất khó khăn và chưa hiệu quả . 1.2.2. Khái quát chương trình Địa lí lớp 12- THPT. * Chương trình Địa lí 12 được thiết kế với các mạch kiến thức như sau : - Địa lí tự nhiên Việt Nam : + Vị trí địa lí, phạm vi lãnh thổ + Các đặc điểm chung của tự nhiên Việt Nam: đất nước nhiều đồi núi, thiên nhiên chịu ảnh hưởng sâu sắc của biển ; thiên nhiên nhiệt đới ẩm gió mùa ; thiên nhiên phân hóa đa dạng. + Sử dụng và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên - Địa lí dân cư : + Đặc điểm dân số và phân bố dân cư + Lao động và việc làm + Đô thị hóa - Địa lí các ngành kinh tế : + Vấn đề phát triển nông nghiệp + Vấn đề phát triển công nghiệp + Vấn đề phát triển dịch vụ - Địa lí các vùng kinh tế + Vấn đề khai thác các thế mạnh ở trung du, miền núi Bắc Bộ + Vấn đề chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo ngành ở đồng bằng sông Hồng + Vấn đề phát triển kinh tế- xã hội ở Bắc Trung Bộ 15
+ Vấn đề phát triển kinh tế xã hội ở Duyên hải Nam Trung Bộ + Vấn đề khai thác các thế mạnh ở Tây Nguyên + Vấn đề khai thác lãnh thổ theo chiều sâu ở Đông Nam Bộ + Vấn đè sử dụng và cải tạo tự nhiên ở Đồng bằng sông Cửu Long - Vấn đề phát triển kinh tế và an ninh quốc phòng ở biển Đông, các đảo và quần đảo - Địa lí địa phương. * Thuận lợi của chương trình địa lí 12 cho việc áp dụng đề tài : - Xuất phát từ đối tượng nghiên cứu môn Địa lý lớp 12 đó là các vấn đề tự nhiên, dân cư, sự phát triển các ngành, các vùng kinh tế của Việt Nam. Các vấn đề này có giá trị thực tiễn cao, rất gần gũi với HS nên trong quá trình giảng dạy giáo viên có thể áp dụng các cách thức tổ chức hoạt động khởi động một cách khá dễ dàng và hiệu quả. - Chương trình địa lí 12 cũng là nội dung kiến thức chính trong kì thi tốt nghiệp THPT nên HS rất quan tâm , chú trọng . Vì vậy có thể áp dụng các phương pháp của đề tài để khởi động bài học một cách hiệu quả , góp phần quan trọng giúp HS đạt kết quả cao trong các kì thi. 2. MỘT SỐ CÁCH THỨC TỔ CHỨC HOẠT ĐỘNG KHỞI ĐỘNG TRONG CÁC BÀI DẠY ĐỊA LÍ LỚP 12. 2.1. TỔ CHỨC CÁC TRÒ CHƠI ĐỂ KHỞI ĐỘNG BÀI HỌC. 2.1.1. Mục đích Trò chơi là phương pháp được các học sinh thích thú khi tham gia hoạt động khởi động bài học . Việc sử dụng trò chơi để khởi động bài học nhằm các mục đích cơ bản sau : - Tạo không khí vui vẻ và khơi dậy được hứng thú học tập cho học sinh ngay từ khi bắt đầu bài học mới. - Có thể ôn tập và kiểm tra kiến thức đã học ở các bài học trước. - Thông qua trò chơi sẽ rèn luyện các kĩ năng , năng lực cho người học như năng lực tư duy, năng lực hợp tác, năng lực ngôn ngữ, phát triển tính tự giác học tập … - Tạo tình huống có vấn đề để HS tìm tòi giải quyết vấn đề của bài học mới . - Có những trò chơi còn giúp các em vận động tay chân khiến cho cơ thể tỉnh táo, giảm bớt những áp lực tâm lý do học nhiều tiết trong một buổi học . 2.1.2. Cách thức thực hiện Sử dụng trò chơi để khởi động bài học GV có thể thực hiện các bước cơ bản sau: 16