Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:94

Thêm vào BST

Báo xấu

18
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu sáng kiến nhằm nghiên cứu thiết kế và sử dụng bài tập tình huống trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Sinh học ở trường trung học phổ thông.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Sáng kiến kinh nghiệm THPT: Thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11

SỞ GD VÀ ĐT NGHỆ AN TRƯỜNG THPT NGUYỄN ĐỨC MẬU     SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài: Thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” Lĩnh vực: Sinh – Công nghệ Môn: Sinh học Tác giả: 1. Nguyễn Thị Thanh Nhàn – SĐT: 0385312397 2. Trần Cảnh Ban – SĐT: 0978481750 Tổ: Khoa học tự nhiên Năm thực hiện: 2022 – 2023
SỞ GD VÀ ĐT NGHỆ AN SÁNG KIẾN KINH NGHIỆM Đề tài: Thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” Lĩnh vực: Sinh – Công nghệ
MỤC LỤC Mục lục …………………………………………………………………… i Danh mục các từ viết tắt…………………………………………………… iv Danh mục các bảng………………………………………………………... v Danh mục các hình………………………………………………………… v PHẦN I. MỞ ĐẦU ………………………………………………………. 1 1. Lí do chọn đề tài ………………………………………………………... 1 2. Mục đích nghiên cứu……………………………………………………. 2 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu……………………………………... 2 3.1. Đối tượng nghiên cứu…………………………………………………. 2 3.2. Khách thể nghiên cứu………………………………………………… 2 4. Nhiệm vụ nghiên cứu…………………………………………………… 2 5. Phạm vi và giới hạn nghiên cứu ………………………………………… 3 6. Phương pháp nghiên cứu ……………………………………………….. 3 7. Đóng góp mới của đề tài………………………………………………… 4 PHẦN II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ………………………… ……... 5 CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI …... 5 1.1. Cơ sở lý luận …………………………………………………………. 5 1.1.1. Bài tập tình huống ………………………………………………….. 5 1.1.1.1. Khái niệm bài tập tình huống ……………………………………... 5 1.1.1.2. Vai trò của bài tập tình huống trong dạy học………………………. 5 1.1.1.3. Phương pháp dạy học bằng bài tập tình huống................................. 5 1.1.1.4. Ưu, nhược điểm của dạy học tình huống ....................................... 5 1.1.2. Năng lực và năng lực tìm hiểu thế giới sống ………………………... 6 1.1.2.1. Khái niệm năng lực……………………………………………….. 6 1.1.2.2. Khái niệm năng lực tìm hiểu thế giới sống………………………... 6 1.1.2.3. Cấu trúc năng lực tìm hiểu thế giới sống ………………………….. 6 1.2. Cơ sở thực tiễn……………………………………………………….. 8 1.2.1. Mục đích khảo sát ………………………………………..…………. 8 1.2.2. Nội dung và phương pháp khảo sát …………………………………. 8 1.2.3. Đối tượng khảo sát………………………………………… ………. 8 i
1.2.4. Kết quả khảo sát………………………………………………….…. 8 1.2.5. Đánh giá thực trạng…………………………………………............. 12 1.2.6. Đề xuất giải pháp…………………………………………………… 12 1.2.7. Kết quả khảo sát tính cấp thiết và tính khả thi của phương pháp sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS trong dạy học “Chương chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” ...................................... 12 CHƯƠNG 2: THIẾT KẾ, SỬ DỤNG BTTH ĐỂ PHÁT TRIỂN NL THTGS TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG CHUYỂN HOÁ VẬT CHẤT VÀ NĂNG LƯỢNG – SINH HỌC 11........................................................ 14 2.1. Phân tích cấu trúc, nội dung chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng” …………………………………………………………………….. 14 2.2. Thiết kế BTTH để phát triển NL THTGS trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng - Sinh học 11” ………………………. 15 2.2.1. Xác định nội dung, kiến thức dạy học sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho học sinh. …………………………………………………. 15 2.2.2. Thiết kế bài tập tình huống ……………………………………….… 15 2.2.2.1. Quy trình thiết kế bài tập tình huống ……………………………… 15 2.2.2.2. Thiết kế bài tập tình huống……………………………………….. 16 2.3. Quy trình sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng - Sinh học 11”. ……………... 24 2.3.1. Phân tích nội dung bài học/chủ đề ………………………………….. 24 2.3.2. Xác định hoạt động học sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS….. 24 2.3.3. Thiết kế hoạt động học sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS…… 24 2.3.4. Tổ chức hoạt động dạy học theo quy trình thiết kế ………………… 24 2.3.5. Rà soát, điều chỉnh và rút kinh nghiệm ……………………………. 26 2.4. Vận dụng quy trình sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng - Sinh học 11”. …….. 26 2.4.1. Sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS trong tổ chức hoạt động hình thành kiến thức mới…………………………………………………... 26 2.4.2. Sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS trong tổ chức hoạt động luyện tập…………………………………………………………………... 34 2.4.3. Sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS trong tổ chức hoạt động vận dụng ………………………………………………………………….. 37 2.5. Đánh giá năng lực tìm hiểu thế giới sống……………………………… 40 ii
CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM ............................................ 43 3.1. Mục đích thực nghiệm ........................................................................... 43 3.2. Thời gian, địa điểm thực nghiệm ........................................................... 43 3.3. Đối tượng thực nghiệm .......................................................................... 43 3.4. Phương pháp thực nghiệm ……………………………………………. 43 3.5. Kết quả thực nghiệm sư phạm ………………………………………... 43 PHẦN III. KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ ………………………………... 50 1. Kết luận .................................................................................................... 50 2. Kiến nghị ................................................................................................. 50 TÀI LIỆU THAM KHẢO ……………………………………………… 51 PHỤ LỤC.................................................................................................... PL1 Phụ lục 1: Phiếu thăm dò ý kiến của GV về dạy học sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS.............................................................................. PL1 Phụ lục 2: Phiếu khảo sát, thăm dò HS khối 11…………………………... PL3 Phụ lục 3: Một số bài tập tình huống……………………………………... PL4 Phụ lục 4: Ví dụ vận dụng quy trình sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS……………………………………………………………………. PL7 Phụ lục 5: Giáo án thực nghiệm…………………………………………... PL16 Phụ lục 6: Đề kiểm tra thực nghiệm dành cho lớp TN và ĐC..................... PL28 Phụ lục 7: Một số hình ảnh minh hoạ quá trình thực hiện........................... PL33 iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT CHVC Chuyển hoá vật chất BTTH Bài tập tình huống DH Dạy học DHSH Dạy học Sinh học ĐC Đối chứng GDPT Giáo dục phổ thông GQVĐ Giải quyết vấn đề GV Giáo viên HS Học sinh NL Năng lực PPDH Phương pháp dạy học SGK Sách giáo khoa SL Số lượng TC Tiêu chí TĐC Trao đổi chất THPT Trung học phổ thông THTGS Tìm hiểu thế giới sống TL Tỉ lệ TN Thực nghiệm TNSP Thực nghiệm sư phạm iv
DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 1.1. Kết quả điều tra mức độ sử dụng PPDH ở trường THPT…………... 8 Bảng 1.2. Kết quả điều tra mức độ sử dụng các biện pháp dạy học chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11……………………………. 9 Bảng 1.3. Kết quả điều tra mục đích sử dụng bài tập tình huống đã thực hiện trong dạy học ………………………………………………………………… 10 Bảng 1.4. Kết quả điều tra khó khăn của GV sử dụng BTTH trong dạy học….. 10 Bảng 1.5. Kết quả điều tra tính khả thi của sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS trong dạy học ……………………………………………….. 11 Bảng 1.6. Kết quả điều tra quan điểm về tính cấp thiết của việc phát triển NL THTGS cho HS ……………………………………………………………… 11 Bảng 1.7. Kết quả điều tra mong muốn của HS về phát triển NL THTGS……. 11 Bảng 1.8. Kết quả khảo sát tính cấp thiết ở các mức độ………………………. 13 Bảng 1.9. Kết quả khảo sát tính khả thi ở các mức độ………………………… 13 Bảng 2.1. Mức độ đạt được các tiêu chí của NL THTGS …………………….. 38 Bảng 3.1. Bảng phân phối giá trị điểm số đạt được của học sinh……………... 44 Bảng 3.2. Tần số điểm và các tham số thống kê của các bài kiểm tra lớp TN…. 46 Bảng 3.3. Tổng hợp các tham số thống kê đặc trưng bằng phần mềm SPSS……. 46 Bảng 3.4. Bảng kết quả đánh giá các tiêu chí NLTHTGS đầu và cuối TN……. 47 DANH MỤC CÁC HÌNH Hình 3.1. Biểu đồ tần suất điểm số Xi của lớp TN và ĐC ở lần kiểm tra 1…… 44 Hình 3.2. Biểu đồ tần suất điểm số Xi của lớp TN và ĐC ở lần kiểm tra 2……. 45 Hình 3.3. Biểu đồ tần suất điểm số Xi của lớp TN và ĐC ở lần kiểm tra 3……. 45 Hình 3.4. Biểu diễn tần suất điểm của các bài kiểm tra………………..……… 46 Hình 3.5. Biểu đồ biểu diễn mức độ đạt được của tiêu chí 1………………….. 47 Hình 3.6. Biểu đồ biểu diễn mức độ đạt được của tiêu chí 2………………….. 48 Hình 3.7. Biểu đồ biểu diễn mức độ đạt được của tiêu chí 3………………….. 48 Hình 3.8. Biểu đồ biểu diễn mức độ đạt được của tiêu chí 4………………….. 48 Hình 3.9. Biểu đồ biểu diễn mức độ đạt được của tiêu chí 5………………….. 49 v
PHẦN I. MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Chương trình giáo dục phổ thông tổng thể ban hành kèm theo Thông tư số 32/2018/TT-BGDĐT ngày 26 tháng 12 năm 2018 của Bộ trưởng Bộ giáo dục và đào tạo đã định hướng cụ thể quá trình dạy học để phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất cho học sinh. Cùng với các môn học và hoạt động giáo dục khác, môn Sinh học phải định hướng hình thành và phát triển cho học sinh các phẩm chất chủ yếu và năng lực chung. Bên cạnh đó, còn phải hình thành và phát triển cho học sinh năng lực sinh học như năng lực nhận thức sinh học, năng lực tìm hiểu thế giới sống, năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học. Năng lực tìm hiểu thế giới sống là thực hiện được quy trình tìm hiểu thế giới sống. Phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống là từng bước hình thành và rèn luyện cho học sinh các thành phần năng lực bao gồm: Đề xuất vấn đề liên quan đến thế giới sống; đưa ra phán đoán và xây dựng giả thuyết; lập kế hoạch thực hiện; thực hiện kế hoạch; viết, trình bày báo cáo và thảo luận. Hình thành và phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh có ý nghĩa đặc biệt, bởi điều này giúp các em hiểu biết và thực hiện được quy trình tìm hiểu thế giới sống. Qua đó, phát huy được tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh; tạo sự hứng thú, yêu thích nghiên cứu khoa học và đồng thời hình thành ở các em những phẩm chất cao đẹp như tình yêu thiên nhiên, có ý thức, trách nhiệm bảo vệ, giữ gìn môi trường sống, tự hào về thiên nhiên của quê hương, đất nước. Hiện nay, ở các trường THPT đã có nhiều đổi mới trong dạy học, nhiều giáo viên đã tích cực vận dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực để phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của học sinh; đáp ứng yêu cầu đổi mới của chương trình giáo dục phổ thông 2018. Tuy nhiên, nhiều hoạt động, nhiều bài học, chủ đề giáo viên vẫn còn lúng túng, khó khăn trong việc tổ chức các hoạt động học tập, vẫn còn chú trọng đến truyền thụ kiến thức, giáo viên vẫn là trung tâm của hoạt động học, chưa quan tâm nhiều đến việc hình thành và phát triển các năng lực cho học sinh. Trong quá trình dạy học định hướng hình thành và phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh cần sử dụng các phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực, nhằm kích thích tính chủ động, sáng tạo, khả năng tư duy, lập luận và giải quyết vấn đề. Để có thể kích thích ở mức cao nhất sự tham gia tích cực của học sinh, cần đưa người học vào những tình huống chứa đựng mâu thuẫn nhằm kích thích sự tò mò, nhu cầu khám phá để tìm hiểu, biết biến ý đồ của giáo viên thành nhiệm vụ học tập. Từ đó, từng bước giúp các em làm quen với công việc của các nhà khoa học, biết cách quan sát, tìm tòi, khám phá, nghiên cứu các sự vật, hiện tượng của thế giới sống và thực hiện được quy trình tìm hiểu thế giới sống. 1
Chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” nghiên cứu về các quá trình sinh lí ở cơ thể thực vật và động vật. Đây là mảng kiến thức rất gần gũi với cuộc sống hằng ngày, điều đó kích thích sự tò mò khám phá và nảy sinh các mâu thuẫn có vấn đề khi các em quan sát, tìm hiểu. Vì vậy, góp phần quan trọng tổ chức thành công các hoạt động học sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong quá trình dạy học. Căn cứ vào yêu cầu cần đạt môn Sinh học lớp 11 của chương trình giáo dục phổ thông 2018 và chương trình môn Sinh học hiện hành. Chúng tôi nhận thấy chương trình mới có nhiều nội dung được kế thừa của chương trình hiện hành; vì vậy đã lựa chọn các nội dung phù hợp, tương ứng ở chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng để tổ chức dạy học theo định hướng phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh nhằm từng bước đổi mới dạy học với các phương pháp, kĩ thuật tích cực để chuẩn bị tâm thế sẵn sàng cho tổ chức các hoạt động dạy học môn Sinh học lớp 11 SGK mới của chương trình giáo dục phổ thông mới 2018 trong năm học 2023 – 2024 sắp tới. Xuất phát từ những lý do trên, chúng tôi quyết định chọn và thực hiện đề tài: “Thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 2. Mục đích nghiên cứu Nghiên cứu thiết kế và sử dụng bài tập tình huống trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh, góp phần nâng cao chất lượng dạy học môn Sinh học ở trường trung học phổ thông. 3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Quy trình thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 3.2. Khách thể nghiên cứu Quá trình dạy học sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 4. Nhiệm vụ nghiên cứu - Nghiên cứu cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn của việc sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh. 2
- Phân tích cấu trúc, nội dung chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”, lựa chọn các nội dung phù hợp để tổ chức dạy học sử dụng bài tập tình huống nhằm phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh. - Thiết kế hệ thống bài tập tình huống nhằm phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. - Xây dựng quy trình sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh và vận dụng quy trình vào dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. - Xây dựng bộ tiêu chí đánh giá năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh ở trường THPT. - Thực nghiệm sư phạm nhằm khảo sát, đánh giá hiệu quả việc sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh. 5. Phạm vi và giới hạn nghiên cứu Đề tài nghiên cứu việc thiết kế và sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. Đề tài giới hạn thực nghiệm sư phạm tại các trường THPT ở tỉnh Nghệ An. 6. Phương pháp nghiên cứu 6.1. Phương pháp nghiên cứu lý thuyết - Nghiên cứu chiến lược, chủ trương, đường lối, Nghị quyết của Đảng và Nhà nước về đổi mới giáo dục. Nghiên cứu chương trình giáo dục phổ thông tổng thể và chương trình giáo dục phổ thông môn Sinh học. - Nghiên cứu các tài liệu, các công trình nghiên cứu khoa học liên quan đến đổi mới phương pháp dạy học định hướng phát triển phẩm chất, năng lực cho học sinh; sử dụng bài tập tình huống trong dạy học. Nghiên cứu các nội dung trong tạp chí, chuyên đề dạy học, module tập huấn về đổi mới phương pháp dạy học, các chuyên đề, website liên quan đến đề tài. - Nghiên cứu cấu trúc, nội dung và yêu cầu cần đạt chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 6.2. Phương pháp điều tra cơ bản Chúng tôi thiết kế phiếu điều tra, khảo sát và tổ chức thăm dò ý kiến HS và GV tại các trường THPT trên địa bàn tỉnh Nghệ An để làm cơ sở thực tiễn cho đề tài: Điều tra mong muốn của HS về phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống; điều tra mức độ sử dụng các phương pháp dạy học tích cực của GV; mức độ sử dụng các biện pháp dạy học, điều tra thực trạng việc sử dụng bài tập tình huống, tính khả thi của phương pháp dạy học sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm 3
hiểu thế giới sống cho học sinh khi dạy học chương "Chuyển hoá vật chất và năng lượng - Sinh học 11"; tính cấp thiết của việc phát triển NL THTGS cho HS thông qua trao đổi, phỏng vấn, phiếu thăm dò. 6.3. Phương pháp tham vấn chuyên gia Trao đổi, xin ý kiến đóng góp của các chuyên gia, giáo viên có nhiều kinh nghiệm về thiết kế và sử dụng bài tập tình huống trong dạy học nhằm định hướng và hoàn thiện đề tài. 6.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm Sau khi hoàn thiện thiết kế bài tập tình huống, xây dựng quy trình tổ chức dạy học sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh, chúng tôi tiến hành thực nghiệm sư phạm để kiểm tra giả thuyết khoa học của đề tài. Thảo luận với giáo viên bộ môn để thống nhất nội dung và phương pháp giảng dạy trong quá trình thực nghiệm. 6.5. Phương pháp thống kê toán học Thống kê, mô tả, phân tích các kết quả khảo sát và thực nghiệm sư phạm thu được bằng các tham số thống kê toán học đặc trưng. 7. Đóng góp mới của đề tài - Làm sáng tỏ được cơ sở lý luận, cơ sở thực tiễn về bài tập tình huống và việc vận dụng bài tập tình huống trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng - Sinh học 11” để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh. - Hệ thống bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng - Sinh học 11”. - Xây dựng được quy trình và vận dụng quy trình sử dụng bài tập tình huống để phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho học sinh trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. - Xây dựng được bộ tiêu chí đánh giá năng lực tìm hiểu thế giới sống trong dạy học môn Sinh học. 4
PHẦN II: NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Bài tập tình huống 1.1.1.1. Khái niệm bài tập tình huống BTTH trong dạy học là bài tập chứa đựng các tình huống khác nhau, chứa đựng các mâu thuẫn nhận thức tạo ra động lực thúc đẩy sự tìm tòi, sáng tạo của HS góp phần nâng cao chất lượng dạy và học. BTTH có mâu thuẫn, có vấn đề, đòi hỏi HS phải nhận thức được và cảm thấy có nhu cầu giải đáp bằng cách huy động vốn tri thức, kinh nghiệm sáng tạo của họ để giải quyết theo những nguyên tắc và quy trình hợp lí, qua đó HS có thể nắm vững tri thức, hình thành kĩ năng, kĩ xảo và phát huy tính tích cực, độc lập, chủ động, sáng tạo. [11] 1.1.1.2. Vai trò của bài tập tình huống trong dạy học Bài tập tình huống tạo ra các mâu thuẫn có vấn đề, vì vậy có thể kích thích ở mức cao nhất sự tham gia chủ động, tích cực của HS trong quá trình học tập; tăng cường khả năng suy nghĩ độc lập, năng lực ghi nhớ, tưởng tượng, tư duy phê phán và tư duy sáng tạo, tiếp cận tình huống dưới nhiều góc độ, cho phép phát hiện ra những giải pháp cho những tình huống phức tạp; rèn luyện các thao tác tư duy: so sánh, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, trừu tượng hóa qua hàng loạt các biện pháp logic, góp phần nâng cao chất lượng lĩnh hội tri thức; chủ động điều chỉnh được các nhận thức, hành vi, kĩ năng của HS. Vì vậy sử dụng BTTH giúp phát triển các kĩ năng và năng lực của người học như năng lực giao tiếp và hợp tác, năng lực giải quyết vấn đề, năng lực tự học cũng như các năng lực Sinh học đặc thù (NL nhận thức sinh học, NL THTGS, NL vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học). [16] 1.1.1.3. Phương pháp dạy học bằng bài tập tình huống Phương pháp dạy học bằng bài tập tình huống là một phương pháp mà giáo viên tổ chức cho học sinh xem xét, phân tích, nghiên cứu, thảo luận để tìm ra các phương án giải quyết cho các tình huống, qua đó đạt được các mục tiêu bài học đặt ra . Bản thân tình huống mang tính chất gợi vần đề, không phải học sinh làm theo ý thích của thầy giáo; học sinh là người giải quyết vấn đề theo phương thức thích nghi, điều tiết với môi trường; có hay không sự hỗ trợ của thầy giáo tuỳ thuộc vào bài tập tình huống. GV chỉ đưa người học vào BTTH và gợi mở những vấn đề để tự họ tìm ra lời giải đáp. [7] 1.1.1.4. Ưu, nhược điểm của dạy học tình huống * Ưu điểm: Đây là phương pháp có thể kích thích ở mức cao nhất sự tham gia tích cực của học sinh vào quá trình học tập; phát triển các kỹ năng học tập, giải quyết vấn đề, kỹ năng đánh giá, dự đoán kết quả, kỹ năng giao tiếp như nghe, nói, trình 5
bày... của học sinh; tăng cường khả năng suy nghĩ độc lập, tính sáng tạo, tiếp cận tình huống dưới nhiều góc độ; cho phép phát hiện ra những giải pháp cho những tình huống phức tạp; chủ động điều chỉnh được các nhận thức, hành vi, kỹ năng của học sinh. Phương pháp này có thế mạnh trong đào tạo nhận thức bậc cao. [7] GV tạo ra một môi trường sư phạm lí tưởng cho HS tổ chức các hoạt động học tập của mình. Trong môi trường đó, HS được trực tiếp làm việc với đối tượng học tập, tự mình “bóc tách” nội dung học tập được ngầm ẩn trong BTTH. Phương pháp dạy học bằng BTTH làm giảm khoảng cách giữa kiến thức sách vở với thực tiễn cuộc sống. Đồng thời, khi phân tích các BTTH trong quá trình học tập sẽ giúp người học nhận ra giá trị đích thực của những tri thức lí thuyết có thể vận dụng được vào thực tiễn. Tăng cường hiểu biết và sự hợp tác giữa các thành viên trong nhóm thông qua việc hợp tác giải quyết tình huống. [16] Như vậy, phương pháp sư phạm này có thể phát huy được tính chất dân chủ, năng động và tập thể để đạt được mục đích dạy học. [7] * Nhược điểm: Để thiết kế được bài tập tình huống phù hợp nội dung, mục tiêu đào tạo, trình độ của học sinh, kích thích được tính tích cực của học sinh đòi hỏi cần nhiều thời gian và công sức. Đồng thời giáo viên cần phải có kiến thức, kinh nghiệm sâu, rộng; có kỹ năng kích thích, phối hợp tốt trong quá trình dẫn dắt, tổ chức thảo luận và giải đáp để giúp học sinh tiếp cận kiến thức, kỹ năng. Trên thực tế, không phải giáo viên nào cũng hội đủ các phẩm chất trên. [7] 1.1.2. Năng lực và năng lực tìm hiểu thế giới sống 1.1.2.1. Khái niệm năng lực Năng lực là khả năng vận dụng kiến thức, kĩ năng, thái độ để thực hiện thành công nhiệm vụ học tập, giải quyết các vấn đề trong thực tiễn. 1.1.2.2. Khái niệm năng lực tìm hiểu thế giới sống Yêu cầu cần đạt về năng lực đặc thù của môn Sinh học cấp THPT trong chương trình Giáo dục phổ thông 2018 là năng lực sinh học. Biểu hiện của năng lực này bao gồm năng lực nhận thức sinh học, năng lực tìm hiểu thế giới sống, năng lực vận dụng kiến thức, kĩ năng đã học. Trong đó, NL tìm hiểu thế giới sống là năng lực thực hiện được quy trình tìm hiểu thế giới sống. Các thành tố cấu thành năng lực tìm hiểu thế giới sống bao gồm: Đề xuất vấn đề liên quan đến thế giới sống, đưa ra phán đoán và xây dựng giả thuyết, lập kế hoạch thực hiện, thực hiện kế hoạch, viết, trình bày báo cáo và thảo luận. [3,tr6] 1.1.2.3. Cấu trúc năng lực tìm hiểu thế giới sống Căn cứ vào các thành tố cấu thành của NL THTGS, chúng tôi xây dựng cấu trúc của NL THTGS thông qua sơ đồ sau: 6
Đặt ra được các câu hỏi liên quan đến vấn đề Đề xuất vấn Phân tích được bối cảnh để đề xuất vấn đề đề liên quan đến thế giới Dùng ngôn ngữ của mình biểu đạt được vấn đề đã đề sống xuất Phân tích được vấn đề để nêu được phán đoán Đưa ra Xây dựng và phát biểu được giả thuyết nghiên cứu phán đoán và xây dựng NĂNG LỰC TÌM HIỂU THẾ GIỚI SỐNG giả thuyết Xây dựng được khung logic nội dung nghiên cứu Lựa chọn được phương pháp thích hợp (quan sát, thực nghiệm, điều tra, phỏng vấn, hồi cứu tư liệu,...) Lập kế hoạch thực Lập được kế hoạch triển khai hoạt động nghiên cứu hiện Thu thập, lưu giữ được dữ liệu từ kết quả tổng quan, thực nghiệm, điều tra Đánh giá được kết quả dựa trên phân tích, xử lí các dữ liệu bằng các tham số thống kê đơn giản Thực hiện kế hoạch So sánh được kết quả với giả thuyết, giải thích, rút ra kết luận và điều chỉnh (nếu cần) Đề xuất được ý kiến khuyến nghị vận dụng kết quả nghiên cứu, hoặc vấn đề nghiên cứu tiếp Sử dụng được ngôn ngữ, hình vẽ, sơ đồ, biểu bảng Viết, trình để biểu đạt quá trình và kết quả nghiên cứu bày báo cáo và thảo luận Viết được báo cáo nghiên cứu Hợp tác được với đối tác: Lắng nghe, tôn trọng, đưa ra ý kiến … 7
1.2. Cơ sở thực tiễn 1.2.1. Mục đích khảo sát - Nhằm thu thập thông tin để biết được thực trạng về dạy học sử dụng BTTH và phát triển NL THTGS cho HS, mong muốn của học sinh về phát triển NL THTGS, đồng thời khảo sát được tính cấp thiết và tính khả thi của giải pháp đề ra. 1.2.2. Nội dung và phương pháp khảo sát 1.2.2.1. Nội dung khảo sát . - Điều tra mức độ sử dụng một số phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực ở trường THPT - Điều tra mức độ sử dụng các biện pháp dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. - Điều tra mục đích sử dụng bài tập tình huống đã thực hiện trong dạy học - Điều tra những khó khăn của GV khi sử dụng BTTH trong dạy học. - Điều tra quan điểm của GV về tính khả thi của việc sử dụng bài tập tình huống để phát triển NL THTGS cho HS trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng - Sinh học 11”. - Điều tra quan điểm của GV về tính cấp thiết của việc sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS - Điều tra mong muốn của học sinh về phát triển NL THTGS 1.2.2.2. Phương pháp khảo sát - Sử dụng phần mềm Google form để thiết kế các câu hỏi khảo sát liên quan đến đề tài nghiên cứu. - Phương pháp được sử dụng để khảo sát là Trao đổi bằng bảng hỏi; với thang đánh giá 04 mức (tương ứng với điểm số từ 1 đến 4): Không cấp thiết; Ít cấp thiết; Cấp thiết và Rất cấp thiết. Không khả thi; Ít khả thi; Khả thi và Rất khả thi. Tính điểm trung bình ( ̅ ) theo phần mềm excel 𝑋 (Link khảo sát: https://forms.gle/RU5RJCGcHfjAWnEQ7) 1.2.3. Đối tượng khảo sát Giáo viên giảng dạy môn Sinh học THPT tỉnh Nghệ An (37 GV) và HS trường THPT Nguyễn Đức Mậu (198 HS). 1.2.4. Kết quả khảo sát 1.2.4.1 Điều tra mức độ sử dụng một số phương pháp, kĩ thuật dạy học tích cực ở trường THPT. Bảng 1.1. Kết quả điều tra mức độ sử dụng PPDH ở trường THPT Tần suất sử dụng (%) TT Phương pháp Thường Thỉnh Rất ít Chưa xuyên thoảng khi bao giờ 1 Dạy học trực quan 81.08% 16.21% 2.71% 0% 2 Dạy học thuyết trình 40.54% 54.05% 5.41% 0% 8
3 Dạy học vấn đáp 70.27% 27.02% 2.71% 0% 4 Dạy học nhóm 59.46% 37.83% 2.71% 0% 5 Dạy học thực địa 2.71% 18.92% 67.57% 10.8% 6 Dạy học khám phá 5.41% 32.43% 62.16% 5.41% 7 Dạy học sử dụng BTTH 10.8% 35.14% 54.06% 0% 8 Dạy học dự án 8.12% 37.83% 48.64% 5.41% 9 Dạy học thực hành 10.8% 72.97% 13.52% 2.71% 10 Dạy học trải nghiệm 0% 37.83% 56.76% 5.41% 11 Dạy học góc trạm 2.71% 21.62% 62.16% 13.51% 12 Dạy học hợp đồng 0% 10.8% 64.86% 24.34% Qua số liệu trên, chúng ta có thể thấy giáo viên đã sử dụng phương pháp dạy học tích cực trong quá trình dạy học, tuy nhiên mức độ sử dụng chưa nhiều. Chủ yếu vẫn sử dụng các phương pháp truyền thống như thuyết trình, vấn đáp. Tỉ lệ giáo viên sử dụng các phương pháp dạy học tích cực để phát triển năng lực và phẩm chất cho học sinh chưa cao. Trong đó, phương pháp dạy sử dụng bài tập tình huống chỉ có 10.8% thường xuyên sử dụng, 35.14% thỉnh thoảng, 54.06% rất ít khi sử dụng trong tổng số 37 GV được khảo sát. Điều đó cho thấy lối dạy truyền thống chủ yếu là thầy đọc, trò chép, thuyết trình giảng giải xen kẽ vấn đáp, tái hiện, biểu diễn trực quan minh họa vẫn còn tồn tại nhiều trong quá trình dạy học ở trường THPT. 1.2.4.2. Điều tra mức độ sử dụng các biện pháp dạy học chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11 Bảng 1.2. Kết quả điều tra mức độ sử dụng các biện pháp dạy học chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11 Tần suất sử dụng (%) Các biện pháp dạy TT Thường Thỉnh Chưa học Ít khi xuyên thoảng bao giờ 1 Câu hỏi - bài tập 86.49% 10.8% 0% 2.71% 2 Trực quan 75.68% 18.91% 5.41% 0% 3 Sơ đồ hóa 27.03% 72.97% 0%% 0% 4 Sử dụng phiếu học tập 78.38% 21.62% 0% 0% 5 Bài tập tình huống 13.51% 32.43% 54.06% 0% 9
Qua phân tích số liệu trên cho thấy tỉ lệ GV sử dụng BTTH trong dạy học ở mức độ ít khi sử dụng vẫn chiếm tỉ lệ cao nhất, 54.06% trong tổng số 37 giáo viên được khảo sát. Trong khi đó, sử dụng BTTH trong dạy học có rất nhiểu ưu điểm, điều đó cho thấy GV còn gặp nhiều khó khăn khi sử dụng biện pháp dạy học này. 1.2.4.3. Điều tra mục đích sử dụng BTTH đã thực hiện trong dạy học Qua khảo sát, thu thập và xử lí số liệu, chúng tôi có được kết quả sau: Bảng 1.3. Kết quả điều tra mục đích sử dụng bài tập tình huống đã thực hiện trong dạy học Kết quả Mục đích khi sử dụng BTTH Số lượng Tỉ lệ % Phát triển năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh 36 97.3% Phát triển kĩ năng tư duy cho học sinh 23 62.2% Phát triển năng lực hợp tác cho học sinh 29 78.4% Phát triển năng lực giao tiếp cho học sinh 27 73.0% Phát triển năng lực nhận thức sinh học cho học sinh 26 70.3% Phát triển năng lực tìm hiểu thế giới sống cho HS 16 43.2% Phát triển năng lực vận dụng kiến thức kĩ năng đã học 19 51.4% Qua số liệu khảo sát trên, chúng ta có thể thấy trong quá trình dạy học, GV đã sử dụng bài tập tình huống trong tổ chức hoạt động học để phát triển năng lực cho học sinh như năng lực giải quyết vấn đề, phát triển các kĩ năng tư duy (kĩ năng quan sát, so sánh, phân tích, khái quát, suy luận, tổng hợp…), năng lực hợp tác, năng lực giao tiếp… Tuy nhiên, tỉ lệ GV đã sử dụng bài tập tình huống để phát triển NL THTGS cho học sinh trong quá trình dạy học chiếm tỉ lệ thấp nhất, chỉ có 43.2% trong tổng số 37 GV được khảo sát. 1.2.4.4. Điều tra những khó khăn của GV khi sử dụng BTTH trong dạy học. Bảng 1.4. Kết quả điều tra khó khăn của GV sử dụng BTTH trong dạy học Kết quả Vấn đề Phương án trả lời Số lượng Tỉ lệ % Trình độ HS trong lớp học không đều 25 67.6% Khi sử dụng BTTH để phát Khó xây dựng BTTH phù hợp 30 81.1% triển NL THTGS cho học Thời gian tiết học hạn chế 18 48.6% sinh, thầy/cô gặp phải khó Đòi hỏi sự đầu tư của GV 29 78.4% khăn nào? Tài liệu tham khảo chưa nhiều 31 83.8% 10
1.2.4.5. Điều tra quan điểm của GV về tính khả thi của việc sử dụng bài tập tình huống để phát triển NL THTGS cho HS trong dạy học chương Chuyển hoá vật chất và năng lượng - Sinh học 11. Bảng 1.5. Kết quả điều tra tính khả thi của sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS trong dạy học Mức độ Rất khả thi Khả thi Ít khả thi Không khả thi Tỉ lệ % Tổng GV: 37 75.7% 21.6% 2.7% 0% 1.2.4.6. Điều tra quan điểm của GV về tính cấp thiết của việc phát triển NL THTGS cho HS Bảng 1.6. Kết quả điều tra quan điểm về tính cấp thiết của việc phát triển NL THTGS cho HS Mức độ Rất cấp thiết Cấp thiết Ít cấp thiết Không cấp Tỉ lệ % thiết Tổng GV: 37 73% 27% 0% 0% Qua kết quả của số liệu điều tra từ bảng 1.4, 1.5, 1.6 có thể thấy phần lớn giáo viên đều nhận thấy việc sử dụng BTTH trong quá trình dạy học gặp phải một số khó khăn nhất định; nhưng GV đều cho rằng việc phát triển NL THTGS cho HS là rất cấp thiết chiếm tỉ lệ 73% và cấp thiết chiếm tỉ lệ là 27% trong tổng số 37 GV tham gia khảo sát. Đồng thời cho rằng, đây là phương pháp dạy học có tính khả thi cao để phát triển NL THTGS cho học sinh với tỉ lệ rất khả thi chiếm 75.7%, khả thi chiếm tỉ lệ 21.6%, ít khả thi chỉ có 2.7% và không có giáo viên nào nhận thấy không khả thi. 1.2.4.7. Điều tra mong muốn của học sinh về phát triển NL THTGS Bảng 1.7. Kết quả điều tra mong muốn của học sinh về phát triển NL THTGS Mức độ Rất mong Mong muốn Ít mong muốn Không mong Tỉ lệ % muốn muốn Tổng HS: 198 30.8% 56.6% 10.1% 2.5% Qua kết quả khảo sát thu được cho thấy đa số học sinh rất mong muốn trong quá trình học tập được tham gia các hoạt động học để phát triển NL THTGS. Tỉ lệ học sinh mong muốn và rất mong muốn chiếm 87.4%, trong khi đó số học sinh ít mong muốn và không mong muốn chỉ chiếm tỉ lệ rất nhỏ là 12.6% trong tổng số 198 học sinh được khảo sát. 11
1.2.5. Đánh giá thực trạng Phần lớn giáo viên đã sử dụng các phương pháp dạy học tích cực, tuy nhiên mức độ sử dụng thường xuyên chưa nhiều, vẫn đang chủ yếu sử dụng các phương pháp truyền thống. Trong quá trình dạy học, đa số GV đều đã sử dụng BTTH để tổ chức các hoạt động học nhằm phát triển năng lực, rèn luyện kĩ năng cho học sinh; nhưng chưa nhiều giáo viên sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS vì nhận thấy rằng gặp một số khó khăn trong quá trình dạy học như đòi hỏi mất nhiều thời gian, công sức, lực học của học sinh không đồng đều, tài liệu tham khảo ít, khó xây dựng BTTH phù hợp…dù vậy, đa số giáo viên đều cho rằng sử dụng bài tập tình huống để phát triển NL THTGS rất cấp thiết, rất khả thi, mang lại hiệu quả thiết thực. Từ thực tiễn nêu trên, chúng ta có thể thấy việc sử dụng BTTH là một phương pháp dạy học phù hợp, có hiệu quả để phát triển NL THTGS cho học sinh. 1.2.6. Đề xuất giải pháp. Từ cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn, để giải quyết vấn đề trên, chúng tôi đề xuất giải pháp: Thiết kế và sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS trong dạy học “Chương chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11”. 1.2.7. Kết quả khảo sát tính cấp thiết và tính khả thi của phương pháp sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS trong dạy học “Chương chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” 1.2.7.1. Kết quả khảo sát tính cấp thiết của phương pháp sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS 12
Bảng 1.8. Kết quả khảo sát tính cấp thiết ở các mức độ Nội dung Số Tổng Mức độ (điểm) Điểm Mức độ khảo sát lượng điểm Không cấp thiết 1.0 0 0 Tính cấp Ít cấp thiết 2.0 0 0 thiết Cấp thiết 3.0 10 30 Rất cấp thiết 4.0 27 108 ̅𝑿 3,73 Rất cấp thiết Qua bảng khảo sát, chúng tôi nhận thấy, tất cả GV đã ý thức được tính cấp thiết của việc sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho học sinh. Kết quả xử lí số liệu cho thấy tính cấp thiết ở mức độ “Rất cấp thiết”. Điều đó cho thấy tầm quan trọng của phát triển NL THTGS, điều đó giúp các em chủ động hơn, tích cực hơn, yêu thích nghiên cứu khoa học và kích thích sự tò mò, ham hiểu biết về thế giới sống xung quanh. 1.2.7.2. Kết quả khảo sát tính khả thi của phương pháp sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS Bảng 1.9. Kết quả khảo sát tính khả thi ở các mức độ Nội dung Tổng Mức độ (điểm) Điểm Số lượng Mức độ khảo sát điểm Không khả thi 1.0 0 0 Tính khả Ít khả thi 2.0 1 2 thi Khả thi 3.0 8 24 Rất khả thi 4.0 28 112 ̅𝑿 3.73 Rất khả thi Qua khảo sát 37 GV giảng dạy môn Sinh học THPT, chúng tôi nhận thấy rằng đa số GV đều cho rằng phương pháp sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” là khả thi và rất khả thi. Kết quả xử lí số liệu cho thấy tính khả thi ở mức độ “Rất khả thi”. Như vậy, với kết quả khảo sát tính cấp thiết và tính khả thi của phương pháp sử dụng BTTH để phát triển NL THTGS cho HS trong dạy học chương “Chuyển hoá vật chất và năng lượng – Sinh học 11” đã thôi thúc chúng tôi thực hiện thành công đề tài này. Gửi lời cảm ơn chân thành nhất đến các GV Sinh học đã nhiệt tình tham gia, giúp đỡ chúng tôi thực hiện tốt đề tài, góp phần nhỏ vào công cuộc đổi mới phương pháp dạy học để phù hợp với chương trình GDPT 2018. 13