Tạp chí Khoa học: Tác động của nguồn lợi thủy sản đến sinh kế của người dân dễ bị tổn thương ở tỉnh An Giang

Tạp chí Khoa học – Số 01 (2013): 1 – 7<br /> <br /> Trường Đại học An Giang<br /> <br /> TÁC ĐỘNG CỦA NGUỒN LỢI THỦY SẢN ĐẾN SINH KẾ CỦA NGƯỜI DÂN DỄ BỊ<br /> TỔN THƯƠNG Ở TỈNH AN GIANG<br /> Phạm Xuân Phú1<br /> <br /> ABSTRACT<br /> The study was carried out in Phu Loc, Tan Chau district and Khanh An, An Phu district, An Giang province to<br /> assess impacts of aquatic resources on livelihood of vulnerable people. The study also sought solutions for<br /> sustainable livelihood of local people. The quantitative and qualitative methods were used for surveys: indepth interview (for local authorities and local people), focus group discussions, and questionnaires. The<br /> results showed that people who lived along the river are poor, education-low, landless, and dependent on<br /> natural resources that their income resources were from natural fish exploitation and hired work; therefore,<br /> fish reduction resulted in their reduction of employment opportunity and income that caused their life<br /> unstable. About 30.35% interviewed households in Khanh An commune, and 20.25% in Phu Loc wanted to<br /> change their job. Approximately 69.65% of interviewed households in Khanh An and 79.75% in Phu Loc<br /> maintained their current jobs due to familiarity to fish exploitation, unavailable funds, no land, and no<br /> production facilities.<br /> Keywords: An Giang, Khanh An, natural aquatic resources, Phu Loc, livelihood<br /> Title: Impact of aquatic resources on livelihood of vulnerable people in An Giang province<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nghiên cứu được thực hiện ở 2 xã Phú Lộc và Khánh An, huyện Tân Châu và An Phú, tỉnh An Giang. Mục<br /> đích của nghiên cứu phân tích tác động của nguồn lợi thủy sản đến sinh kế của người dân dễ bị tổn thương ở 2<br /> xã Phú Lộc và Khánh An, huyện Tân Châu và An Phú, tỉnh An Giang. Từ đó, đưa ra kiến nghị cho chiến lược<br /> sinh kế của người dân sống ở vùng nghiên cứu được hiệu quả và bền vững. Các thông tin được thu thập bằng<br /> cách kết hợp các phương pháp nghiên cứu định lượng và định tính. Kết quả nghiên cứu cho thấy người dân<br /> sống ven sông là những người nghèo, trình độ học vấn thấp, sống phụ thuộc vào nguồn tài nguyên thiên nhiên;<br /> vì không có đất sản xuất nên thu nhập chủ yếu dựa vào khai thác nguồn lợi thủy sản tự nhiên và đi làm thuê.<br /> Chính vì vậy, khi nguồn lợi thủy sản giảm đã ảnh hưởng đến sinh kế của họ như giảm cơ hội việc làm, giảm<br /> thu nhập, đời sống của họ trở nên bấp bênh. Có đến 30,35% hộ gia đình được phỏng vấn ở Khánh An và<br /> 20,25% hộ gia đình được phỏng vấn ở Phú Lộc muốn thay đổi nghề nghiệp. Mặc dầu sinh kế phụ thuộc vào<br /> nguồn lợi thủy sản tự nhiên nhưng có đến 69,65% hộ được phỏng vấn ở xã Khánh An và 79,75% hộ ở xã Phú<br /> Lộc vẫn tiếp tục với nghề khai thác thủy sản tự nhiên. Nguyên nhân là do họ đã quen với việc kiếm sống từ<br /> khai thác thủy sản tự nhiên, thêm vào đó, điều kiện gia đình không có vốn, không đất đai và các phương tiện<br /> sản xuất khác làm cho họ không thể chuyển sang nghề khác.<br /> Từ khóa: An Giang, Khánh An, nguồn lợi thủy sản, Phú Lộc, sinh kế<br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) có vị trí và vai trò quan trọng, là vựa lúa lớn nhất của Việt<br /> Nam, không chỉ đảm bảo an toàn lương thực quốc gia mà còn đảm bảo hàng xuất khẩu, nhất là lúa<br /> gạo và thủy hải sản. Đặc điểm nổi bật của ĐBSCL là một vùng được hình thành bởi tác động của<br /> môi trường sông Mê Công và biển Đông, do đó là vùng sinh thái ngập nước có khí hậu nhiệt đới, gió<br /> mùa. Do đó, nơi đây hầu như năm nào cũng xảy ra lũ lụt, có những trận lũ với cường suất lớn, gây<br /> thiệt hại nặng nề về người và của (Nguyễn Đình Huấn, 2003). Lũ lụt ở ĐBSCL đã trải qua hàng<br /> 1<br /> <br /> ThS. Khoa Nông nghiệp và Tài nguyên Thiên nhiên, Trường Đại Học An Giang<br /> Email: pxphu@agu.edu.vn<br /> <br /> 1<br /> <br /> Tạp chí Khoa học – Số 01 (2013): 1 – 7<br /> <br /> Trường Đại học An Giang<br /> <br /> ngàn năm, trở thành hiện tượng tự nhiên. Bên cạnh những thiệt hại về người và của, lũ lụt là lợi thế<br /> tự nhiên để tháo chua, rửa phèn, và bồi đắp phù sa, tạo ra sự màu mỡ cho vùng đất này (Đào Công<br /> Tiến, 2002). Vì vậy, “sống chung với lũ” vừa là đặc điểm riêng, vừa là nhu cầu tất yếu khách quan<br /> của người dân ĐBSCL (Oxfam, 2008). Khu vực Đồng bằng Sông Cửu Long (ĐBSCL) của Việt<br /> Nam nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa, nhiệt độ khá cao và ổn định; trung bình năm khoảng<br /> 270C, biên độ trung bình hằng năm 300C (Lê Văn Hạnh, 2013). Do địa hình của khu vực thấp và<br /> nằm ở vùng hạ nguồn sông Mê Công nên chịu ảnh hưởng trực tiếp của lũ, xâm nhập mặn, hạn hán<br /> hàng năm do tác động của biến đổi khí hậu và việc xây dựng các đập thủy điện ở thượng nguồn đã<br /> làm thay đổi lưu lượng dòng chảy và lượng nước lũ đổ về khu vực này ảnh hưởng đến tính quy luật<br /> của lũ, xâm nhập mặn, hạn hán hàng năm (Ủy ban liên minh chính phủ về biến đổi khí hậu, 2007).<br /> Tuy nhiên, từ sau năm 2000 trở lại đây, mực nước lũ đo được ở hai nhánh của sông Mê Công đổ vào<br /> Việt Nam là sông Tiền và sông Hậu thấp dần. Dù vậy, chưa năm nào mực nước lũ thấp ở mức kỷ lục<br /> như năm 2010, dưới 1m so với mức lũ trung bình hằng năm. Ảnh hưởng đầu tiên từ tình trạng lũ<br /> thấp là ngư dân vùng Đồng Tháp, An Giang đã không thể khai thác thuỷ sản vào mùa lũ để có tích<br /> luỹ cho các tháng khác trong năm. Tại An Giang, mỗi năm mùa nước nổi mang lại trên dưới 1.500 tỉ<br /> đồng thu nhập cho người dân từ các ngành nghề chăn nuôi, trồng trọt, dịch vụ, khai thác sản vật<br /> thiên nhiên, mang lại việc làm cho trên 650.000 lao động nông thôn trong tỉnh (Lê Anh Tuấn, 2010).<br /> Theo Ủy ban sông Mê Công (2010) cho thấy, một con số đáng kinh ngạc: khoảng 17% số cá đánh<br /> bắt được ở các vùng nước nội thủy trên khắp thế giới là từ con sông này và 90% cư dân của lưu vực<br /> sông Mê Công là nông dân lâu nay sống phụ thuộc chủ yếu vào những cánh đồng được cung cấp phù<br /> sa màu mỡ và đánh bắt nguồn lợi thủy sản từ dòng sông này. Như vậy, những tác động trên thượng<br /> nguồn sẽ tác động đến đời sống, kinh tế - xã hội, môi trường, sinh kế của người dân Đồng bằng sông<br /> Cửu Long nói chung và An Giang nói riêng là điều không thể tránh khỏi. Chính vì vậy, nhằm xác<br /> định các yếu tố tác động của nguồn lợi thủy sản đến sinh kế của người dân ở tỉnh An Giang nói riêng<br /> và ĐBSCL nói chung, đồng thời đưa ra kiến nghị cho chiến lược sinh kế của người dân vùng lũ<br /> được ổn định và bền vững. Do đó, đề tài “Tác động của nguồn lợi thủy sản đến sinh kế của người<br /> dân dễ bị tổn thương vùng ven sông hạ lưu Mê Công - một tình huống nghiên cứu ở 2 xã Phú Lộc và<br /> Khánh An, huyện Tân Châu và An Phú, tỉnh An Giang” đã được thực hiện.<br /> 2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU<br />  Phân tích tác động của nguồn lợi thủy sản đến sinh kế của người dân sống ở 2 xã Phú Lộc và<br /> Khánh An, huyện Tân Châu và An Phú, tỉnh An Giang.<br />  Đưa ra kiến nghị cho chiến lược sinh kế của người dân sống ở 2 xã Phú Lộc và Khánh An,<br /> huyện Tân Châu và An Phú, tỉnh An Giang.<br /> 3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> Các thông tin được thu thập bằng cách kết hợp các phương pháp nghiên cứu định lượng và định tính.<br /> Trong đó, phương pháp nghiên cứu định tính tham gia thảo luận 4 cuộc PRA cho 2 đối tượng: (i)<br /> nhóm tham gia khai thác nguồn lợi thủy sản tự nhiên, (ii) nhóm không tham gia khai thác nguồn lợi<br /> thủy sản tự nhiên, bao gồm thực hiện đánh giá nông thôn có sự tham gia của người dân (PRAParticipatory Rural Appraisal) và sử dụng các công cụ sau: Time Line; Seasonal Calendar; Venn<br /> Diagram; Problem Ranking Matrix; SWOT analysis và phỏng vấn sâu các cấp lãnh đạo ở địa<br /> phương (3 cuộc) và phỏng vấn sâu những nông hộ điển hình (3hộ). Phương pháp nghiên cứu định<br /> lượng như phỏng vấn nông hộ (60 hộ). Phương pháp xử lý số liệu: Tổng hợp thành bảng, biểu đồ, đồ<br /> thị và hộp thông tin bằng Microsoft word và Excel, sử dụng các hàm tính giá trị nhỏ nhất (Min), giá<br /> trị lớn nhất (Max), trung bình (Average), tính tổng (Sum), phần trăm, sử dụng hệ số tương quan R2<br /> đề thống kê. Thời gian thực hiện: 01/04/2010 đến 30/11/2010.<br /> 4. KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN<br /> 2<br /> <br /> Tạp chí Khoa học – Số 01 (2013): 1 – 7<br /> <br /> Trường Đại học An Giang<br /> <br /> 4.1 Các nguyên nhân làm giảm lượng cá tự nhiên<br /> Theo số liệu thống kê của Chi cục bảo vệ thủy sản tỉnh An Giang (2009), sản lượng khai thác nguồn<br /> lợi thủy sản tự nhiên có khuynh hướng giảm dần từ năm 2001 - 2009. Theo ông Trần Anh Dũng, chi<br /> cục trưởng bảo vệ nguồn lợi thủy sản tỉnh An Giang cho biết những nguyên nhân do giảm sản lượng<br /> nguồn lợi thủy sản bới các nguyên nhân sau: (i) đánh bắt bằng điện, (ii) bao đê, (iii) sử dụng mắt<br /> lưới nhỏ, đông ngư dân, đánh bắt cá nhỏ, thuốc trừ sâu, đánh bắt cá bố mẹ.<br /> Các nguyên nhân làm giảm lượng cá tự nhiên<br /> 3,33<br /> <br /> Đông ngư dân đánh bắt<br /> <br /> 6,67<br /> <br /> Đánh bắt bằng điện<br /> Bao đê<br /> <br /> 3,33<br /> <br /> Thuốc trừ sâu<br /> <br /> 6,67<br /> 36,67<br /> <br /> Sử dụng lưới mắt nhỏ<br /> <br /> 43,33<br /> <br /> Nước lũ chảy về chậm…<br /> 0<br /> <br /> 10<br /> <br /> 20<br /> Phần trăm<br /> Khánh An<br /> <br /> 30<br /> <br /> 40<br /> <br /> 50<br /> <br /> Phú Lộc<br /> <br /> Biểu đồ 1. Các nguyên nhân làm giảm lượng cá tự nhiên<br /> Nguồn: Điều tra nông hộ, 2010<br /> <br /> Tuy nhiên, theo kết quả phỏng vấn nông hộ năm 2010, (biểu đồ 1) cho thấy có nhiều nguyên nhân<br /> làm giảm lượng cá tự nhiên như có đông ngư dân đánh bắt (theo 3,33% hộ được phỏng vấn ở xã<br /> Khánh An), đánh bắt bằng điện, bao đê, thuốc trừ sâu, sử dụng lưới mắt nhỏ và nước lũ chảy về<br /> chậm và ít. Trong đó, có đến 40% hộ ở xã Phú Lộc và 43,33% hộ ở xã Khánh An cho rằng sản lượng<br /> cá giảm là do nước lũ chảy về chậm và ít.<br /> 4.2 Diễn biến sản lượng khai thác thủy sản tự nhiên<br /> 100<br /> <br /> 96.57<br /> 91.13<br /> <br /> 90<br /> 79.06<br /> <br /> 80<br /> <br /> 67.47<br /> <br /> 70<br /> <br /> 58.06<br /> <br /> Tấn<br /> <br /> 60<br /> <br /> 51.33<br /> <br /> 53.40<br /> <br /> 52.04<br /> <br /> 50<br /> <br /> 40.07<br /> <br /> 40.13<br /> <br /> 2008<br /> <br /> 2009<br /> <br /> 40<br /> 30<br /> 20<br /> 10<br /> 0<br /> 2000<br /> <br /> 2001<br /> <br /> 2002<br /> <br /> 2003<br /> <br /> 2004<br /> <br /> 2005<br /> <br /> 2006<br /> <br /> 2007<br /> <br /> Năm<br /> <br /> Biểu đồ 2. Diễn biến sản lượng khai thác thủy sản tự nhiên ,An Giang<br /> Nguồn: Trạm khí tượng thủy văn, tỉnh An Giang, 2009<br /> <br /> 3<br /> <br /> Tạp chí Khoa học – Số 01 (2013): 1 – 7<br /> <br /> Trường Đại học An Giang<br /> <br /> 6<br /> <br /> Mực nước (m)<br /> <br /> 5<br /> 4<br /> 3<br /> 2<br /> 1<br /> 0<br /> 2000<br /> <br /> 2001<br /> <br /> 2002<br /> <br /> 2003<br /> <br /> 2004<br /> <br /> 2005<br /> <br /> 2006<br /> <br /> 2007<br /> <br /> 2008<br /> <br /> 2009<br /> <br /> Năm<br /> <br /> Biểu đồ 3. Mực nước lũ qua các năm tại Tân Châu, An Giang<br /> Nguồn: Chi cục bảo vệ thủy sản tỉnh An Giang, 2009<br /> <br /> 120<br /> 100<br /> <br /> Đĩnh lũ<br /> <br /> 80<br /> <br /> Sản lượng cá tự nhiên<br /> <br /> 60<br /> 40<br /> <br /> R² = 0,9034<br /> <br /> Linear (Sản lượng cá<br /> tự nhiên)<br /> <br /> 20<br /> 0<br /> 1998<br /> <br /> 2000<br /> <br /> 2002<br /> <br /> 2004<br /> <br /> 2006<br /> <br /> 2008<br /> <br /> 2010<br /> <br /> Biểu đồ 4. Mối quan hệ giữa mực nước lũ và sản lượng cá tự nhiên<br /> <br /> Điều này cũng phù hợp khi so sánh diễn biến của lũ và sản lượng cá hằng năm ở biểu 2 và biểu 3,<br /> kết quả cho thấy khi mực nước giảm thì sản lượng khai thác thủy sản tự nhiên cũng giảm theo, khi<br /> mực nước lũ tăng lên thì sản lượng khai thác thủy sản cũng tăng. Theo kết quả nghiên cứu của Lê<br /> Xuân Sinh (2007) trong vòng 10 năm sản lượng cá tự nhiên ở khu vực Ô Môn - Xa No của ĐBSCL<br /> giảm 50%, kết quả này cũng phù hợp với kết quả điều tra nông hộ ở 2 xã Phú Lộc và Khánh An năm<br /> 2010. Kết quả điều tra cho thấy, sản lượng thủy sản khai thác bình quân/hộ/năm giảm đáng kể, từ<br /> bình quân 1.120, 52 kg cá/hộ vào năm 2000 đã giảm xuống còn 563,73 kg cá/hộ vào năm 2010,<br /> tương đương với mức giảm 49,69% trong vòng 10 năm. Theo tính toán của ngành nông nghiệp tỉnh<br /> An Giang cho thấy, trung bình mỗi năm tỉnh An Giang có giá trị tăng thêm 2.000 tỷ đồng từ việc<br /> khai thác lợi thế do mùa nước nổi đem lại. Năm nay lũ nhỏ và về chậm sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến<br /> đời sống hàng chục ngàn hộ nông dân sống bằng nghề đánh bắt tôm cá đồng thời làm cho tỉnh An<br /> Giang mất đi nguồn thu đáng kể này. Bên cạnh đó, theo kết quả biểu 4 cho thấy xu hướng mực nước<br /> giảm qua các năm và sản lượng cá cũng giảm qua các năm và có hệ số R2 = 0.903 thì tương quan<br /> tuyến tính về ý nghĩa mặt thống kê cho thấy giữa mực nước và sản lượng cá tự nhiên có mối quan hệ<br /> chặt với nhau.<br /> <br /> 4.3 Tác động của nguồn lợi thủy sản đến sinh kế của người dân sống ở vùng hạ lưu Mê Công<br /> 4<br /> <br /> Tạp chí Khoa học – Số 01 (2013): 1 – 7<br /> <br /> Trường Đại học An Giang<br /> <br /> 4.3.1 Cơ hội việc làm<br /> Theo Huỳnh Văn Thành, phó chủ tịch UBND xã Khánh An (2010), mùa nước nổi là mùa đánh bắt<br /> thủy sản của người dân, chính vì thế đã có nhiều ngành nghề liên quan phát triển và tạo công ăn việc<br /> làm cho khoảng gần 80% người dân nơi đây. Cũng theo Theo Huỳnh Văn Thành, phó chủ tịch<br /> UBND xã Khánh An (2010) cho biết mùa lũ năm 2010 các ngành nghề này gặp rất nhiều khó khăn<br /> do lũ về chậm, do đó ảnh hưởng đến thu nhập và công ăn việc làm của người dân nơi đây.<br /> <br /> Phần trăm<br /> <br /> 4.3.2 Nguồn thu nhập của người dân sống ven sông<br /> 50<br /> 40<br /> 30<br /> 20<br /> 10<br /> 0<br /> <br /> 40,00<br /> <br /> 43,33<br /> <br /> 33,33<br /> 26,67<br /> 20,00<br /> <br /> 16,67<br /> 6,67<br /> <br /> 6,67 6,67<br /> 0<br /> <br /> Đánh bắt cá tự Làm thuê nông<br /> nhiên<br /> nghiệp và phi<br /> nông nghiệp<br /> <br /> Làm ruộng<br /> <br /> Phú Lộc<br /> <br /> Từ người đi lao<br /> động xa<br /> <br /> Vận chuyển<br /> hàng thuê<br /> <br /> Khánh An<br /> <br /> Biểu đồ 4. Nguồn thu nhập của hộ dân<br /> Nguồn: Điều tra nông hộ, 2010<br /> <br /> Kết quả từ biểu đồ 4 cho thấy, nguồn thu nhập chính của người dân ở 2 xã nghiên cứu năm 2010 chủ<br /> yếu nhờ vào việc đánh bắt cá tự nhiên (33,33% ở xã Phú Lộc và 40% ở xã Khánh An), kế đến là làm<br /> thuê hoặc vận chuyển hàng thuê (xã Khánh An với 26,67% hộ được phỏng vấn). Thu nhập từ làm<br /> ruộng có nhưng không cao do đa số những hộ tham gia đánh bắt thủy sản tự nhiên thường là những<br /> hộ nghèo, có ít hoặc không có đất canh tác. Ngoài ra, có một số ít hộ có nguồn thu nhập từ những<br /> người đi làm xa (chiếm 6,67% ở mỗi xã).<br /> 4.4 Chiến lược sinh kế của người dân vùng ven sông<br /> Flordeliz (2006) và Võ Hồng Tú (2012) cho rằng sinh kế người nghèo đánh bắt nguồn lợi thủy sản<br /> tự nhiên vùng ngập lũ dễ bị tổn thương do tác động của lũ. Theo kết quả phỏng vấn nông hộ, người<br /> dân cho biết do trước đây sống phụ thuộc vào nguồn tài nguyên thiên nhiên sẵn có, nguồn thu nhập<br /> chính của gia đình chủ yếu từ khai thác nguồn lợi thủy sản nhưng hiện nay các vùng thượng nguồn<br /> ngăn đập, cá tự nhiên không còn nữa nên có 30,35% hộ được phỏng vấn ở xã Khánh An và 20,25%<br /> hộ được phỏng vấn ở xã Phú Lộc muốn chuyển đổi nghề như chuyển sang chăn nuôi, trồng trọt,<br /> buôn bán nhỏ, làm thợ hồ. Bên cạnh đó, khả năng ứng phó và phục hồi kém của người nghèo cũng là<br /> kết quả của quá trình tổn thương (Võ Văn Tuấn, 2010)<br /> Hộp thông tin 1: Chuyển đổi nghề<br /> Ông: Nguyễn Văn Ba, xã Phú Lộc, huyện Tân Châu, tỉnh An Giang cho biết những năm trước đây tới tháng 7 âm lịch là<br /> nước lũ đã tràn ngập cả cánh đồng, cá đồng rất nhiều, người dân nghèo tranh thủ khai thác cá tự nhiên và đem ra bán ở chợ,<br /> có thu nhập ổn định, giải quyết được lao động nhàn rỗi trong mùa nước nổi. Nhưng năm nay, chờ hoài vẫn không thấy lũ<br /> về. Nếu tình hình kéo dài lũ không về, gia đình ông sẽ phải lên Thành Phố Hồ Chí Minh hay Bình Dương làm thuê để kiếm<br /> sống (Phỏng vấn sâu hộ đánh bắt cá năm 2010).<br /> <br /> Tuy nhiên, do trình độ học vấn thấp nên họ chỉ có thể đi làm thuê trong nông nghiệp và phi nông<br /> nghiệp hoặc di cư lên thành phố lớn tìm việc làm. Bên cạnh đó, phần lớn các hộ được phỏng vấn ở<br /> xã Khánh An và Phú Lộc ﴾69,65% hộ ở xã Khánh An và 79,75% hộ ở xã Phú Lộc﴿ cho rằng họ<br /> 5<br /> <br />