Tiểu luận: Thiết chế xã hội

Chia sẻ: Dsczx Dsczx | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:25

Thêm vào BST

Báo xấu

1.275
lượt xem 139
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiểu luận: Thiết chế xã hội nhằm trình bày về khái niệm thiết chế xã hội, đặc trưng của thiết chế xã hội, đối tượng nghiên cứu để thoả mãn nhu cầu của thiết chế, hệ thống những giá trị chung của thiết chế, chức năng của thiết chế xã hội.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tiểu luận: Thiết chế xã hội

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ----------------------------- 1.Tập giáo trình xã hội học đại cương – K52 XHH. 2. Cơ cấu xã hội và sự phân tầng xã hội – PTS. Nguyễn Đình Tấn. 3. Tập bài giảng xã hội học đại cương – TS. Hoàng Thu Hương. 4. Trang tìm kiếm : www.google.com. 5. Xã hội học – John J. Macionis – NXB thống kê – năm 20 04. CHƯƠNG VI : THIẾT CHẾ XÃ HỘI I. Khái niệm : Theo Robertsons : thiết chế là một tập hợp bền vững các giá trị, chuẩn mực, vị thế, vai trò và nhóm vận động xung quanh một nhu cầu cơ bản của xã hội. Ông cho rằng, một xã hội muốn tồn tại và phát triển bình thường, phải được hình thành trên những mô hình hành vi, những khuôn mẫu, khuôn phép chung để từ đó mỗi thành viên trong xã hội có thể soi vào đó mà hành động cho phù hợp. Không thể nói sự tồn tại và phát triển của một xã hội mà lại không có thiết chế, tức là một xã hội không có kỷ cương, quy tắc hành động, không có hệ thống chuẩn mực, giá trị và sự duy trì, kiểm soát việc thực hiện các kỷ cương , quy tắc đó. Ông còn cho rằng, thiết chế xã hội, hay những mô hình hành vi của con người được “ thiết chế hóa” do những nhu cầu khách quan của các lĩnh vực hoạt động xã hội khác nhau quy định.[2;54] Theo G.V Oxipop : Thiết chế xã hội là tổ chức nhất định của hoạt . động xã hội và các quan hệ xã hội, được thực thi bằng hệ thống phối hợp của những quy chuẩn về hành vi, chuẩn mực và giá trị, được định hướng một cách hợp lý.[2;55] Theo quan niệm của V.A. Cruglicop : Thiết chế xã hội là sự biểu hiện vật chất của các chuẩn mực xã hội và là cơ quan điều hòa việc tuân theo các chuẩn mực đó. Thiết chế xã hội là sự tổ chức các hoạt động xã hội và các quan hệ xã hội nhất định, làm cho các quan hệ xã hội có thể có được tính ổn định và tính kế thừa. Thiết chế xã hội biểu hiện ra dưới hình thức các cơ quan khác nhau 1
thực hiện chức năng điều hòa những lĩnh vực nào đó của các quan hệ xã hội.[2;55] Theo xã hội học : Thiết chế xã hội không phải một nhóm người cụ thể, cũng không phải một tổ chức hay hội đoàn cụ thể. Thiết chế xã hội là một hệ thống các quan hệ xã hội đã được xác lập ổn định trong xã hội, được định hình theo thời gian. Trong các mối quan hệ tương tác giữa các vai trò, một số ứng xử nào đó của con người được lặp đi lặp lại, rồi dần dần thành tập quán, và cuối cùng trở thành những chuẩn mực mà mọi thành viên đều thừa nhận và tuân thủ.[1;153] Hay hiểu theo một cách khác “ Thiết chế xã hội là kết cấu các vị trí xã hội ít nhiều có tính cách ổn định, nhằm đáp ứng những nhu cầu cơ bản của con người trong xã hội [3;110] Để hiểu được khái niệm thiết chế xã hội cần phải hiểu khái niệm giá trị xã hội và chuẩn mực xã hội : - Theo Bách khoa toàn thư quốc tế về xã hội học “ giá trị là những tiêu chuẩn đánh giá thế nào là tốt hay x phải hay trái, đẹp đẽ hay xấu xa”. ấu, Còn theo V.A.Crug licop, giá trị xã hội là những hiện tượng của đời sống x ã hội được xét trên góc độ ý nghĩa mà xã hội nói chung, một giai cấp hay một tập đoàn xã hội gán cho nó... Những giá trị xã hội là những yếu tố điều hòa hành vi, lợi ích và quan hệ của cá nhân. Đó là những tố chất quan trọng trong cơ cấu của tập đoàn xã hội, tạo ra ở cá nhân và tập đoàn những tố chất cho các hành vi nhất định và những cơ sở để đánh giá những hành vi đó. Giá trị luôn gắn với những tiêu chuẩn chung cảu hành vi như : tính trung thực, lòng tự trọng, tình yêu chung thủy, tính kỷ luật.... - Chuẩn mực là những khuôn mẫu chung của hành vi, được mọi người trong xã hội cho là đúng, là cần thiết để điều hòa hành vi của con người. TheoCruglicop, chuẩn mực là những “vật” điều hòa hoạt động của xã hội nói chung, của tập đoàn xã hội và cá nhân. Chuẩn mực xã hội do xã hội thiết lập và thay đổi, xã hội cũng tạo ra những phương tiện kiểm soát xã hội khác nhau để bảo đảm việc thực hiện những chuẩn mực ấy. Thiết chế xã hội có thể được xem xét theo cơ cấu bên ngoài ( hình thức vật chất của thiết chế), cũng như cơ cấu bên trong ( nội dung hành động của thiết chế). +, Về cơ cấu bên ngoài : biểu hiện nhu một tổng thể những người, những cơ quan chức năng được trang bị những phương tiện vật chất nhất định và thực hiện những chức năng xã hội nhất định. +, Về cơ cấu bên trong : bao gồm tập hợp nhất định những tiêu chuẩn được định hướng theo mục tiêu về hành vi của những người nhất định, trong hoàn cảnh nhất định. VD : trong ngành tư pháp : nếu xét nó với tính cách là một thiết chế xã hội, về mặt bên ngoài thì đó là một tổng thể những người, những cơ quan và những phương tiện vật chất để thực hiện công tác x xử. Còn theo quan điểm cơ cấu ét bên trong thì đó là nội dung hoạt động của những khuôn mẫu tiêu chuẩn hóa của 2
hành vi ở những người có thẩm quyền nhất định. Những tiêu chuẩn đó của hành vi được thể hiện thông qua các vai trò xã hội đặc trưng cho hệ thống tư pháp ( vai trò của chánh án, thẩm phán, ủy viên công tố, luật sư). Từ những định nghĩa và sự phân tích trên, có thể rút ra một số khía cạnh sau : - Thiết chế xã hội là tổ chức của hoạt động xã hội và các quan hệ xã hội, là mô hình hành vi chung cho mọi thành viên trong những lĩnh vực khác nhau của một xã hội nhất định. - Các thiết chế là những nhân tố đặc thù đảm bảo tính kế thừa và tính ổn định nhất định của những mối liên hệ và những mối quan hệ trong khuôn khổ của một tổ chức xã hội nhất định, là biểu hiện vật chất của các giá trị và chuẩn mực xã hội, là cơ quan điều hòa việc tuân theo các chuẩn mực xã hội của các thành viên. - Thiết chế là một cấu trúc và một chức năng. Thiết chế xã hội được hình thành và thiết lập là do những nhu cầu khách quan của xã hội. Thiết chế xã hội không chỉ là những mô hình của hành vi, mà còn là công cụ để kiểm soát và quản lý xã hội. Chính những mâu thuẫn hành động cùng với những quy tắc, “điều luật” hệ thống giá trị, chuẩn mực mà thiết chế dựa vào và thiết lập, là những “vật chuẩn” để điều chỉnh mọi hành vi của con người, khuyến khích cá đáng có, cái nên làm, đồng thời điều chỉnh những hành vi sai lệch với thiết chế. Nhờ đó mà con người có thể soi vào để thường xuyên điều chỉnh hành vi của mình, làm cho hành vi đó luôn luôn phù hợp với những yêu cầu mà thiết chế đòi hỏi, đồng thời tìm mọi cách để tránh khỏi những lệch lạc, gây phương hại đến trật tự xã hội mà thiết chế phải duy trì. Như vậy không thể đồng nhất thiết chế xã hội với cơ chế, quy chế, thể chế xã hội. Theo từ đển Tiếng Việt xuất bản năm 1996 thì cơ chế là cách thức, theo đó một quá trình nào đó được thực hiện ( cơ chế tập trung quan liêu, cơ chế thị trường.... Quy chế là tổng thể nói chung những quy định thành chế độ để mọi người thực hiện trong những hoạt động nhất định. Thể chế là là những quy định luật lệ của một chế độ xã hội, buộc mọi người phải tuân theo. Theo một ý nghĩa nào đó thể chế có nội dung gần trùng với thiết chế. Tuy nhiên, theo góc độ tiếp cận xã hội học, thiết chế là một khái niệm rộng hơn. Ngoài những thiết chế hình thức ( như thiết chế chính trị, thiết chế kinh tế, thiết chế pháp luật...) còn có sự hiện diện của cả những thiết chế phi hình thức (như thiết chế đạo đức, thiết chế dư luận xã hội). Ở những thiết chế này, cơ sở nội dung của nó không phải là những điều luật chính thức mà lại là những chuẩn mực, giá trị có sẵn lưu truyền trong văn hóa, truyền thống. Lịch sử đã từng biết đến sức mạnh to lớn của những phong tục tập quán, những thiết chế xã hội phi hình thức trong việc điều chỉnh và kiểm soát hành vi của con người trong các xã hội tiền đề pháp luật cũng như trong xã hội có sự đan xen giữa xã hội truyền thống và xã hội hiện đại. 3
II. Các đặc điểm cơ bản của thiết chế : 1. Đối tượng nghiên cứu để thoả mãn nhu cầu của thiết chế. Khi các thiết chế được hình thành thì có nghĩa nó được đại đa số các cá nhân trong xã hội thừa nhận, cho dù mức độ của cá nhân đó tham gia đến mức độ nào. Tuy nhiên, những cá nhân đó không thể không thừa nhận sự cần thiết của thiết chế nhà nước trong xã hội. Thiết chế liên quan đến khuôn mẫu,tác phong, hệ vai trò của các cá nhân.Từ đó ta có thể thấy đối tượng nghiên cứu thoả mãn nhu cầu của thiết chế là tập hợp những khuôn mẫu, những chuẩn mực được đại đa số mọi người thừa nhận và coi đó như một khuôn mẫu định hướng cho hành động. Hay nói một cách khác, đối tượng để thoả mãn nhu cầu của thể chế là các vị thế vai trò có chủ đích nhằm thoả mãn nhu cầu của xã hội. Nhìn chung chúng ta đều thấy, thiết chế nảy sinh và tồn tại là do nó đáp ứng nhu cầu của xã hội. Nhu cầu của xã hội chính là lý do hình thành và cũng chính là động lực thúc đẩy sự phát triển của nó. Theo Lenski trong xã hội có những nhu cầu cơ bản như: 1 - Giao tiếp giữa những thành viên 2 - Sản xuất và sản phẩm dịch vụ 3 - Phân phối các sản phẩm và dịch vụ hàng 4 - Bảo vệ các thành viên khỏi sự tác động của thiên nhiên như các thảm hoạ của tụ nhiên các loại dịch bệnh. 5 - Thay thế các thành viên : cả sự tái s inh sản sinh học và thay thế văn hóa thông qua quá trình xã hội hóa. 6 - Kiểm soát hành vi của các thành viên. 2.Hệ thống những giá trị chung của thiết chế. Các thiết chế bao gồm các giá trị cơ bản mà chính các giá trị này được hầu hết các cá nhân thừa nhận. Chúng ta có thể coi giá trị là những quan niệm về cái đúng, cái chuẩn mực mong muốn ảnh hưởng tới hành vi lựa chọn, hay giá trị là cái mà cá nhân muốn hướng tới. Con người đã tiếp nhận những hệ thống giá trị từ khi còn nhỏ thông qua gia đình, nhà trường, các mối quan hệ bạn bè, các phương tiện truyền thông hay tự bản thân mình tìm hiểu và học hỏi. Chính những giá trị mà con người đã tích góp và học hỏi đó đã một phần giúp hình thành nhân cách của mình. Tuy nhiên do hoàn cảnh sống, môi trường giáo dục do ảnh hưởng của các nền văn hoá khác nhau mà mỗi cá nhân lại có những hệ giá trị riêng. Những giá trị ấy có thể phù hợp và được xã hội chấp nhận nhưng cũng có thể ngược lại. Thông qua những hệ thống giá trị mà con người có thể hoà nhập với xã hội, với cộng đồng. Nhưng chúng ta vẫn cần chú ý đến sự phân biệt của chuẩn mực và giá trị. Nếu giá trị là 4
cái quan trọng nhất thì chuẩn mực là các tiêu chuẩn hướng dẫn và sự mong đợi đối với hành vi của con người. Hệ thống những giá trị chung trong thiết chế gồm có: - Giá trị của toàn xã hội - Giá trị của hệ thống xã hội nhỏ như: nhóm, tổ chức... - Giá trị của từng địa vị xã hội. 3.Mô hình văn hoá và sự ổn định của các quan hệ xã hội Các quan hệ được thiết lập trong thiết chế đó tỏ ra khá bền vững, các khuôn mẫu hành vi được hình thành trong thiết chế trở thành một phần truyền thống văn hoá của một cộng đồng xã hội. VD: dấu ấn của gia đình truyền thống ảnh hưởng sâu sắc đến gia đình hiện đại ở các xã hội phương Đông Mỗi một thiết chế đều sử dụng biểu tượng như một dấu hiệu để nhắc nhở về sự hiện hữu của mình.Các biểu tượng đó có thể là vật chất hoặc tinh thần nhu : quốc kỳ, quốc ca, nhà thờ... Ta cũng có thể thấy tính vĩnh cửu của các thiết chế qua vai trò tương quan mà con người thể hiện trong nền văn hoá, qua các truyền thống. Tuy nhiên khi xã hội phát triển hay khi trong xã hội có những cải cách thì tất nhiên thiết chế cũng sẽ phải thay đổi để phù hợp cùng sự phát triển đó nhưng nó sẽ diễn ra chậm chạp hơn so với các yếu tố khác. Mỗi một thiết chế khi hình thành và phát triển thì đều mang một mục đích là nhằm thoả mãn những nhu cầu của xã hội. Bản thân thiết chế có sự độc lập tương đối và có tác động trở lại với cơ sở kinh tế-xã hội, các thiết chế vẫn ổn định và mang tính bền vững. Mỗi thiết chế lại có một đối tượng nghiên cứu riêng để hướng đến phục vụ nhằm đáp ứng những nhu cầu xã hội chuyên biệt liên quan đến đối tượng. Để làm được điều đó mỗi thiết chế lại có một loại chức năng riêng biệt. 4.Loại hình chủ đạo của thiết chế. Thiết chế xã hội bao gồm nhiều loại thiết chế khác như thiết chế văn hoá, thiết chế gia đình, thiết chế giáo dục, thiết chế kinh tế… Mỗi loại thiết chế lại đảm nhiệm những chức năng và mang tính đặc trưng của từng loại thiết chế Trong hệ thống xã hội mỗi loại thiết chế lại có những vai trò và vị trí riêng và nó hoạt động ở các phương diện khác nhau trong các lĩnh vực của xã hội. VD : thiết chế văn hoá có trong nhiều lĩnh vực như trong văn hoá kinh tế, văn hoá giáo dục, văn hóa pháp luật, văn hoá ứng xử,… Hiện nay ở các cơ sở có 6 loại hình hệ thống thiết chế văn hoá đang tham gia tích cực công cuộc tuyên truyền phổ biến pháp luật như: hệ thống nhà văn hoá xã, phường, thị trấn, hệ 5
thống các trạm phát thanh, mạng lưới loa phát thanh công cộng, hệ thống thư viện cộng đồng, tủ sách pháp luật, hệ thống các câu lạc bộ như câu lạc bộ phụ nữ, câu lạc bộ cựu chiến binh…, hệ thống cụm cổ động chính trị, như các hội chiếu bóng của Bộ Văn hoá đang thực hiện chương trình “đưa văn hoá về cơ sở ” 5.Tính chủ đạo cao của thiết chế : Như chúng ta biết các thiết chế xã hội được tổ chức thành các cơ cấu, những yếu tố hình thành nên kết cấu co xu hướng gắn kết lại với nhau bổ sung cho nhau. Khi các thiết chế càng phức tạp thì xã hội càng phát triển và qua đó nó xác định vai trò của cá nhân một cách rõ ràng hơn. Mỗi thiết chế tự nó được cấu trúc ở mức cao và được tổ chức xung quanh hệ thống các giá trị chuẩn mực quy tắc các khuôn mẫu đã được xã hội thừa nhận. Mỗi một thiết chế có tầm bao quát rộng đến mức các hoạt động của nó chiếm một vị trí trung tâm trong xã hội. Khi có sự thay đổi trong thiết chế có thể dẫn đến sự thay đổi đáng kể trong các lĩnh vực khác. Các thiết chế thường liên kết chặt chẽ với nhau, thâm nhập vào nhau, nhưng chúng vẫn có tính tách biệt tương đối với nhau, điều đó cũng có thể hiểu các định chế thường liên kết với nhau tạo thành cơ cấu. Thông qua vai trò xã hội và các quan hệ xã hội mà nó đã tạo ra các tác phong và một loạt những chuẩn mực mà mọi người hướng theo nó để hoạt động. Mỗi một thiết chế ra đời là nhằm thoả mãn nhu cầu của xã hội, và trong một điều kiện nhất định con người tuân theo nó mà hành động - những hành động được xã hội chấp nhận. 6.Hệ tư tưởng của thiết chế. Mỗi thiết chế đều có chuẩn mực để quy định các thành viên trong thiết chế phải ứng xử như thế nào. Mặt khác, thiết chế có hệ tư tưởng riêng để giải thích tại sao phải hành động như thế. Hệ tư tưởng là hệ thống các tư tưởng liên kết lại với nhau để giải thích cho sự tồn tại hợp lý của đạo đức, quyền lợi kinh tế, chính trị của một nhóm xã hội đặc thù như hệ tư tưởng chính trị bao giờ cũng bênh vực cho giai cấp cầm quyền, hệ tư tưởng tôn giáo luôn ủng hộ cho niềm tin vào thần linh, tôn giáo… Hệ tư tưởng của các thiết chế xã hội luôn luôn chi phối, liên kết với nhau và đảm bảo tốt cho sự phát triển của cả hệ thống xã hội. Thông qua tư tưởng thiết chế mà mỗi cá nhân có thể tham gia vào các nhóm, các tổ chức, thích nghi với sự phát triển của xã hội một cách nhanh chóng. Trong xã hội tuỳ thuộc vào địa vị xã hội hay giai cấp mà mỗi cá nhân có thể tin vào một hay nhiều hệ thống tư tưởng, tôn giáo, hoặc tuỳ thuộc vào từng hoàn cảnh mà có thể hành xử theo một tác động của một học thuyết tư tưởng, tôn giáo nào đó. Khi một quan niệm, một niềm tin được duy trì và trở thành thói quen, thành tập tục thì nó có sức sống riêng khó thay đổi. Các học thuyết tư tưởng tôn giáo có một sức sống dai dẳng bền bỉ cũng chính là vì lý do đó. Một khi các hệ thống quan niệm, tư tưởng đã ăn sâu vào tiềm thức của con 6
người thì nó sẽ quay lại tác động vào môi trường. Qua đó, nó là cơ sở cho hành động, nhận thức, tác động vào thế giới xung quanh, đồng thời nó cũng là cơ sở để mỗi cá nhân yêu cầu người khác biểu hiện hành động theo cách suy nghĩ của chính họ. Mỗi người khi đó trở thành một lực lượng tác động trở lại các hệ tư tưởng để thay đổi hình thức biểu hiện, hay tính linh hoạt của những hệ tư tưởng trong cuộc sống. Tuy thế các hệ tư tưởng muốn có sức sống lâu bền thì chúng cần tác động trực tiếp đến nhận thức của con người, phải đi được vào lòng người, và nó phải có giá trị trong thực tiễn cuộc sống và trong nhận thức của mỗi con người. 7. Xu hướng trở thành tiêu điểm của những vấn đề xã hội. Các thiết chế được thiết lập trên cơ sở của những nhu cầu xã hội cơ bản, bởi vậy, bất kỳ sự đổ vỡ nào của một thiết chế xã hội nào cũng đều trở thành những vấn đề xã hội nghiêm trọng. VD : nạn thất nghiệp là vấn đề của thiết chế kinh tế, nạn bỏ học giữa chừng là vấn đề của thiết chế giáo dục, tỷ lệ tội phạm tăng là vấn đề của thiết chế pháp luật, sự suy sụp hay tan vỡ của hôn nhân là vấn đề của thiết chế gia đình... III. Chức năng của thiết chế : a. Điều hòa và kiểm soát : Sự kiểm soát nhằm đưa các hành vi của các cá nhân, các nhóm vào các khuôn mẫu đã được xã hội thừa nhận là đúng, dùng các chế tài để đẩy lùi các hành vi lệch chuẩn vào khuôn phép hay trật tự. Chức năng kiểm soát xã hội là tạo ra những điều kiện cho sự bền vững, ổn định và trật tự xã hội, mặt khác tạo ra những thay đổi mang tính hợp lý và tích cực (thay đổi trong khuôn khổ được phép, không ảnh hưởng đến độ bền vững và tính ổn định của hệ thống xã hội). Kiểm soát xã hội cần phải có tính mềm dẻo, linh hoạt, như vậy mới có thể nhận biết được ý nghĩa của những sai lệch chuẩn mực. Những sai lệch nào có tính tiêu cực, đe dọa phá hoại sự ổn định và trật tự xã hội, còn những sai lệch nào là mầm mống của sự tiến bộ, của sự phát triển. Nếu như kiểm soát xã hội không thể kiểm soát và phân định được vấn đề này thì nó sẽ triệt tiêu mọi nhân tố tích cực của sự phát triển xã hội. Thông qua quá trình xã hội hóa để các cá nhân tiếp nhận cơ chế kiểm soát xã hội. Trong quá trình này, các cá nhân, một mặt tiếp nhận cách hành động, cách nhận thức như thế nào là chuẩn, là đúng, mặt khác các cá nhân có thể thực hiện sự tự kiểm soát xã hội (điều chỉnh hành vi của mình bằng cách so sánh, đối chiếu hành vi của mình với các giá trị chuẩn mực đã tiếp nhận). Nhờ đó, các cá nhân có thể thực hiện tốt những yêu cầu của xã hội với các vai trò mà họ đảm nhận. Kiểm soát xã hội biểu hiện trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội để các cá nhân tiếp nhận cơ chế kiểm soát xã hội dưới dạng kiểm soát chính thức và kiểm soát không chính thức. Trong đó: 7
- Kiểm soát chính thức gắn với hoạt động của một số tổ chức chính thức, với các quy định và luật lệ để ép buộc các tổ chức phải tuân theo. Những tổ chức này là những tổ chức thi hành pháp luật như công an, tòa án, viện kiểm sát, trại giam… - Kiểm soát phi chính thức thường gắn liền với các tổ chức xã hội không chính thức và các nhóm sơ cấp, gắn liền với phản ứng xã hội (thái độ tán thành, ủng hộ hay chê trách, phản đối) không công khai và chỉ phổ biến trong các nhóm nhỏ. Trường hợp thiết chế xã hội thực hiện các chức năng điều hòa và kiểm soát xã hội không đúng cách thức có thể dẫn đến các tác động tiêu cực đối với xã hội. Khi sự điều hòa và kiểm soát quá mạnh sẽ triệt tiêu mọi sáng tạo của cá nhân, đồng thời thiết chế sẽ mang tính bảo thủ. Tính bảo thủ này thể hiện ở chỗ nó cố gắng duy trì những khuôn mẫu tác phong đã lạc hậu, lỗi thời. Những thiết chế này sẽ cản trở sự tiến bộ của xã hội.[1;160] Sự kiểm soát và điều chỉnh quá mạnh của thiết chế xã hội khiến cho cá nhân đôi khi cảm thấy mất đi bản tính của mình. Những người chống lại sự kiểm soát của thiết chế đều bị coi là lệch lạc. Tuy nhiên khi thiết chế biến đổi thì những con người này có thể không còn là lệch lạc nữa. Đơn cử ở trong xã hội phong kiến việc tái giá của phụ nữ góa chồng bị coi là sai trái, không được phép. Nhưng trong xã hội ngày nay lại là bình thường, không bị phê phán.[1;161] Sự kiểm soát và điều chỉnh quá yếu của thiết chế có thể dẫn đến tình trạng các cá nhân, nhóm xã hội không thực hiện tốt vai trò, thậm chí trốn tránh trách nhiệm của mình. Kết quả hoạt động của từng phần hoặc toàn bộ xã hội bị trì trệ, những công việc đáng làm, cần làm thì không có người thực hiện. b.Trật tự hoá hành động của các thành viên Các thiết chế xã hội đảm bảo cho các cá nhân hoạt động với các kiểu hành vi xã hội được chấp nhận trong nhiều trạng thái xã hội khác nhau. Thông qua xã hội hóa, đồng thời với sự hoạt động của các thiết chế, các cá nhân tiếp nhận các khuôn mẫu hành vi và thực hiện theo các khuôn mẫu đó tùy theo từng tình huống cụ thể. Bởi vì thiết chế xã hội vốn là những mô hình hành vi được đa số thừa nhận là chuẩn và thực hiện theo, do đó các cá nhân sẽ không mất thời gian để suy tính, đắn đo xem cách thức hành động đó đúng hay sai để thực hiện hay không thực hiện. Nói khác đi, thiết chế đơn giản hóa tác phong hành động, lề lối tư duy của các cá nhân. Chúng ta hành động theo thiết chế một cách tự động hóa. Ví dụ: Thiết chế văn hoá tạo ra các chuận mực xã hội như cách ăn nói, ứng xử làm ổn định trật tự của con người. c. Xã hội hoá vai trò của cá nhân Các thiết chế xác định phần lớn vai trò của các cá nhân mà xã hội chấp nhận để cá nhân nhận biết trong quá trình xã hội hóa. Từ đó, các cá nhân có thể lựa chọn vai trò nào đó đối với mình là phù hợp,ví dụ như lựa chọn nghề nghiệp, 8
tham gia vào các tổ chức đoàn thể…Và có thể biết được sự mong đợi của vai trò trước khi cá nhân đó thể hiện (hay đó là sự xã hội hóa đón trước), để sau đó phấn đấu bằng học hỏi, tự rèn luyện…Nói cách khác, thiết chế là một tập hợp các vai trò mà mọi cá nhân cần phải học hỏi để thực hiện (thông qua quá trình xã hội hóa) điều đó có VD : thiết chế gia đình tạo ra cho các cá nhân, các thành viên trong gia đình các vai trò như bố, mẹ, anh, chị. Mỗi thành viên trong gia đình lại có những chức năng, những vai trò khác nhau. Hay như thiết chế giáo dục tạo cho các cá nhân vai trò là người thầy, người trò. Các vai trò này có được là do các thiết chế xã hội cung cấp chứ không phải tự các cá nhân sáng tạo ra. d. Thiết chế áp đặt và duy trì mô hình văn hoá Để các cá nhân hướng nhận thức của mình tới các thiết chế xã hội như là một sự chấp nhận các giá trị, chuẩn mực xã hội và khuôn mẫu hành vi, nhằm củng cố nhận thức và thống nhất hành động của mọi thành viên trong xã hội.. Thiết chế xã hội là yếu tố phối hợp và ổn định cho toàn hệ thống xã hội. Nhìn chung các cá nhân ít khi hành động ngược lại các thiết chế. Vì cách thức tư duy và phong cách hành động đã được thiết chế hóa có ý nghĩa quan trọng đối với con người. Thiết chế mang lại cảm giác yên tâm và an toàn cho các cá nhân tuân thủ nó, và nó chính là cái mà xã hội cho là đúng, là chuẩn[1;162]. Khi thực hiện theo nó là thực hiện theo số đông. Ví dụ như đại đa số mọi người đều cho rằng “trai lớn dụng vợ, gái lớn gả chồng” đó là lẽ thường tình, điều này được cả xã hội đồng tình chấp nhận. Và khi đó cũng có một số cá nhân không tuân theo điều này, vì vậy họ cảm thấy mất an toàn, bất an và xã hội sẽ lên tiếng đánh giá… e. Các chức năng khác Ngoài các chức năng chung nêu trên, còn có các chức năng riêng biệt cho các loại thiết chế cụ thể. Các nhà xã hội học phân biệt hai loại chức năng riêng biệt của thiết chế (xét theo hình thức niểu hiện) là chức năng công khai của thiết chế là những phần bộc lộ ra bên ngoài để cho các thành viên trong nhóm hoặc xã hội nhận biết một cách rõ ràng và chức năng tiềm ẩn là chức năng không bộc lộ ra nên ngoài một cách rõ ràng, do đó các thành viên trong xã hội hoặc trong nhóm không nhận thấy được. Giữa các thiết chế này có sự di chuyển chức năng. Sự di chuyển này xảy ra khi xuất hiện một trong hai điều kiện sau đây: - Thiết chế không đáp ứng được nhu cầu. - Các thiết chế đều có khả năng đáp ứng được nhu cầu, nhưng một số đó nổi trội hơn, có khả năng đáp ứng ở mức độ cao hơn so với các thiết chế xã hội khác. 9
VD : gia đình có nhiều chức năng và đóng vai trò quan trọng trong quá trình xã hội hóa cá nhân, nhưng trong xã hội công nghiệp hiện đại nó đã có sự di chuyển một phần chức năng giáo dục đó cho trường học. IV. Các thiết chế xã hội cơ bản và chức năng của nó: A. Thiết chế gia đình 1.Định nghĩa: Theo John.J.Macionis: “Gia đình là một tập thể xã hội có từ 2 người trở lên trên cơ sở huyết thống, hôn nhân hay nghĩa dưỡng cùng sống với nhau. Đời sống gia đình mang tính hợp tác, gia đình thường là các tập thể sơ cấp trong đó thành viên có cùng tài nguyên kinh tế và trách nhiệm hàng ngày “. [5,453] Gia đình được xem như là một thiết chế xã hội , thực hiện một chức năng quan trọng đối với xã hội: Sản xuất của cải vật chất và tái sản xuất con người. Đối với xã hội loài người thiết chế gia đình không những đáp ứng nhu cầu tái sản xuất xã hội mà còn phải thỏa mãn nhu cầu kiểm soát hoạt động duy trì nòi giống, quan hệ giữa phụ nữ và nam giới và nhu cầu di truyền xã hội. nuôi dạy con cái và chăm sóc các thành viên. Như vậy thiết chế gia đình là hệ thống quy định ổn định và tiêu chuẩn hóa tính giao và sự truyền chủng của con người. Hình thức phổ biến nhất của nó là chế độ một vợ một chồng sống với con cái trong gia đình. Nằm trong thiết chế này là các thiết chế phụ thuộc như đính hôn, hôn nhân, nuôi dưởng trẻ em, quan hệ thân tộc… 2.Chức năng của thiết chế gia đình a.Xã hội hóa Gia đình là tác nhân đầu tiên và quan trọng nhất trong quá trình xã hội hóa cá nhân. Nhân cách trong mỗi thế hệ mới được hình thành trong gia đình sao cho lý tưởng của con cái khi lớn lên sẽ hội nhập tốt vai trò thành viên trong xã hội rộng lớn ( Parson, Bales ,1955 ). Dĩ nhiên trong xã hội công nghiệp, nhóm bạn cùng tuổi , trường học, giáo hội , phương tiện truyền thông đại chúng cũng quan trọng trong sự xã hội hóa trẻ em. Nhưng điều này vẫn là chức năng chính của gia đình. Gia đình cũng đóng góp cho sự tiếp tục xã hội hóa con người qua chu kỳ sống. Người lớn nhìn vào bất kỳ người nào mà con cái mình quen biết, bố mẹ sẽ hiểu nhiều hơn về con mình b.Sự điều tiết của hoạt động tình dục Mọi nền văn hóa đều đặt ra một số hạn chế đối với hành vi tình dục. Quan hệ tình dục là vấn đề cá nhân đôí với những ai liên quan, nhưng như là nền tảng của sự sinh sản và kế tự của con người, quan hệ tình dục cũng là vấn đề mang tầm quan trọng xã hội đáng kể. Tất cả xã hội đều củng cố một số loại cấm kị loạn luân , cấm quan hệ tình dục hay hôn nhân giữa một số bà con. Đúng ra là bà con nào là đói tượng của cấm kị loạn luân đều có thể thay đỏi theo văn hóa . 10
VD: Hầu hết người Mỹ đều xem quan hệ tình dục với ông bà , anh chị em ruột , bố mẹ là trái đạo đức và trái tự nhiên. Nhưng những quan hệ tình dục như thế lại được tha thứ ở một số nền văn hóa . Hôn nhân giữa anh chị em phổ biến ở Ai Cập , Inca cổ đại .Điều này cho thấy cấm kị loạn luân có thể phổ biến cũng hoàn toàn có thể thay đổi ở các nền văn hóa khác nhau. Ý nghĩa của cấm kị loạn luân chủ yếu mang tính xã hội hơn là tính sinh học . Trái với giả định thông thường, hoạt động tình dục giữa bà con họ hàng không tạo ra sự bất thường về tâm thần hay dị dạng về mặt cơ thể ở con cháu. Như Robert Murphy (1979) nêu rõ chính xã hội chứ không phải tự nhiên trừng phạt tội loạn luân. Quả thật, chỉ có con người đang sống trong một thế giới văn hóa hơn là bản năng- đều tuân thủ cấm kị loạn luân. c.Sự sắp đặt xã hội Từ quan điểm sinh học , gia đình không nhất thiết với mọi người là để có con, con cái sinh ra không chỉ là những sinh vật sinh học mà còn là thành viên xã hội. Nhiều địa vị xã hội quan trọng kể cả chủng tộc. dân tộc, tôn giáo và giai cấp xã hội – được gán ngay khi sinh ra trong khắp cả dòng họ. Sinh hợp pháp nhất là bố mẹ thuộc cùng vị trí xã hội như nhau, cho phép sự chuyển tiếp ổn định vị trí xã hội từ bố mẹ sang con cái và làm sáng tỏ quyền thừa kế. d.Đảm bảo vật chất và tình cảm Theo nghĩa lý tưởng, gia đình bảo vệ và ủng hộ thành viên của mình về theo lẽ tự nhiên, về tình cảm và thường là tài chính từ lúc mới sinh ra cho đén khi chết. Gia đình thường là tập thể sơ cấp quan trọng nhất của một người và thành viên gia đình có mối quan hệ gắn bó và lâu dài với người khác . Sự quan tâm này với phúc lợi của người khác có vẻ mang lại một ý nghĩa quan trọng về giá trị của chính mình và sự đảm bảo ở mỗi cá nhân . Cá nhân được sống trong môi trường gia đình thường khỏe mạnh hơn những cá nhân phải sống đơn độc . e. Cách chia khác: - Chức năng sinh sản - Chức năng giáo dục - Chức năng sinh hoạt nội trợ - Chức năng kinh tế - vật chất - Chức năng giao tiếp - Chức năng nghỉ ngơi - Chức năng quản lý - Chức năng tính dục B. Thiết chế giáo dục : a.Định nghĩa: Thiết chế giáo dục là quá trình xã hội hóa phát triển một cách không chính thức ngay trong gia đình và môi trường văn hóa chung, và một cách chính thức trong một tổ chức giáo dục phức tạp của xã hội. Những thiết chế phụ thuộc như thi cử, bằng cấp, học vị… Giáo dục là thể chế hóa xã hội chính trong việc truyền dẫn kiến thức và kỹ năng cũng như tiêu chuẩn và giá trị văn hóa cho thanh niên. Giáo dục xã 11
hội tiền công nghiệp diễn ra không chính thúc trong gia đình, xã hội công nghiệp phát triển ở hệ thống trường chính quy.[1, 164] b.Chức năng của thiết chế giáo dục. * Xã hội hóa. Tất cả xã hội đều truyền đạt cách sống của mình từ thế hệ này sang thế hệ khác. Trong các xã hội công nghệ thô sơ , chức năng truyền đạt được gia đình đảm nhận. Khi xã hội ngày càng tiến bộ hơn về công nghệ, vô số thiết chế xã hội xuât hiện để đóng một phần vào vai trò xã hội hóa cá nhân. Nhất là trong các xã hội công nghiệp, gia đình không còn cung cấp tất cả những tri thức cho cá nhân nữa. Bắt đầu ở trường tiểu học trẻ học ngôn ngữ cơ bản và kĩ năng toán học không thể thiếu được với xã hội công nghiệp. Hiểu biết này dần dần mở rộng trong trường trung học và một số trường đại học. Vì xã hội công nghiệp thay đổi nhanh chóng, giáp dục chính quy dạy cho học sinh không những thực tế mà còn dạy cách học như thế nào để học sinh có khả năng thích ngi với thay đổi không lường trước được của tương lai. Trường học chuyển tải giá trị và tình cảm văn hóa. Những bài học văn hóa khác được học theo một cách tế nhị hơn như : Giáo viên nuôi dưỡng sự ganh đua ở học sinh bằng những lời khen hay thậm chí là cả sự so sánh giữa các học sinh với nhau. Nhân cách cũng được học trong trường, thể hiện sự kính trọng với các thầy cô giáo, nhân viên trong trường và cả sự tuân thủ kỉ luật. Chương trình thể dục thế thao không những dạy giá trị ganh đua và thành tích cá nhân mà còn dạy những chuẩn mực thi đấu công bằng. *Hội nhập xã hội. Giáo dục ở trường học giúp rèn luyện một dân số vào trong xã hội đoàn kết. Việc dạy học xác nhận giá trị và tình cảm nuôi dưỡng sự tuân thủ và ngăn chặn lầm lạc. Chức năng này đặc biệt quan trọng trong các xã hội. Nó giúp cho các thành viên trong xã hội xích lại gần nhau hơn và nó không chỉ dừng lại ở quy mô của một quốc gia mà còn mang tính quốc tế cao VD: 1984, đa số simh viên ở hơn một nửa trong số 20 khu trường sở lớn nhất nước Mỹ đều là thành viên của các nhóm dân tộc thiểu số, và số lượng của họ rất có thể tăng lên trong tương lai (Boyer, 1984) * Sắp đặt xã hội Giáo dục chính quy giúp định hướng thanh niên vào những địa vị và vai trò văn hóa chấp nhận góp phần vào đời sống xã hội đang diễn tiến. Mục đích của sự sàng lọc này là quá trình chọn lọc và phải nhận dạng và phát triển tài năng và khả năng thay đổi của cá nhân. Vì lý do này ít nhất về mặt lý tưởng, nhà trường đánh giá sinh viên theo nghĩa thành tựu hơn là tiềm năng xã hội, có nghĩa là trong thực tế,"người học giỏi nhất và người thông minh nhất" được khuyến khích theo đuổi bộ môn đòi hỏi thử thách và tiến bộ nhiều nhất, trong khi những 12
học sinh có năng lực khiêm tốn hơn được định hướng các trương trình và nghề nghiệp phù hợp với tài năng của mình. * Cách tân văn hóa Hệ thống giáo dục hình thành cũng như truyền dẫn văn hóa. Trường học khuyến khích học phải hỏi và tư duy có phê phán cũng như tạo môi trường ổn định và phát triển lý tưởng mới. Giáo dục chính quy nuôi dưỡng sự cách tân văn hóa và duy trì những truyền thống quan trọng. * Chức năng tiềm ẩn của giáo dục chính thức ( thường không được thừa nhận) Một chức năng nhu thế là nuôi con. Vì số lượng gia đình chỉ có một bố hay một mẹ và hôn nhân hai nghề nghiệp đang phát triển. Giáo dục ở trường có chức năng an ủi bố mẹ có bổn phận nuôi con. Vả lại vì nền văn hóa của chúng ta thừa nhận một giai đoạn thanh niên kéo dài. Sinh viên vào đại học ở độ tuổi hai mươi, phản ánh kết quả của việc ngăn cản nhiều thanh niên không cạnh tranh để tìm vị trí của mình trong lực lượng lao động. Chức năng tiềm ẩn khác của trường học là hình thành mối quan hệ xã hội có tầm quan trọng kéo dài từ trung cấp, cao đẳng, đại học cùng kết hợp con người ở độ tuổi có thể kết hôn lại với nhau. Chúng ta hầu như không phải ngạc nhiên khi gặp người vợ, người chồng trong tương lai của mình ngay trong trường. Phổ biến hơn , quan hệ xã hội hình thành trong quá trình giáo dục ở trường có thể có giá trị đáng kể hơn về sau này. M ối quan hệ hình thành trong trường học có thể có trở thành cơ sở cho hệ thống xã hội kéo dài. Trong khi cơ hội và lợi thế của những hệ thống như thế thay đổi theo vị trí xã hội của những người có liên quan thì ở mức độ ít nhất, tình bạn hình thành trong trường học có tầm quan trọng lâu dài sau khi trường. *. Cách chia khác: - Chức năng kinh tế - Phát triển cơ cấu xã hội của xã hội - Chức năng chính trị - Chức năng văn hóa tinh thần - Định hướng và kiểm soát xã hội - Xã hội văn hóa. - Hội nhập xã hội. - Sắp đặt xã hội - Chọn lọc - Đổi mới. 13
c. Tình hình giáo dục ở Việt Nam Hiện nay ngân sách chi cho sự nghiệp giáo dục ngày càng tăng. Từ 2000 -2003 ngân sách chi cho sự nghiệp giáo dục, đào tạo tăng từ 11,63%(2000) lên 12,63%(2003) trong tổng chi của ngân sách nhà nước. So với các khoản chi khác từ ngân sách nhà nước thì chi cho sự nghiệp giáo dục, đào tạo chiếm tỷ lệ cao nhất. Điều này thể hiện Đảng và Nhà nước ta có quan điểm đúng đắn, kế thừa và phát huy tinh thần hiếu học của dân tộc coi giáo dục là sự nghiệp hàng đầu, “hiền tài là nguyên khí Quốc gia”. Có thể nói kinh tế phát triển cộng với sự quan tâm của Nhà nước là hai nguyên nhân quan trọng làm cho giáo dục ngày càng được đầu tư mạnh mẽ. Nền giáo dục của Việt Nam từ năm 1986 đến nay đã có những chuyển biến mạnh mẽ, đặc biệt là về quy mô và hình thức, ngoài ra, các bộ phận như đội ngũ giáo viên, học sinh, sinh viên, số lượng trường lớp, sách và giáo cụ… cũng có gia tăng đáng kể. Song bất cứ sự thay đổi nào cũng có những mặt tích cực và tiêu cực nhất định của nó đối với xã hội. Sự biến đổi của thiết chế giáo dục cũng không nằm ngoài quy luật khách quan đó. Chính s ự biến đổi đó đã tạo nên bộ mặt mới cho nền giáo dục Việt Nam như hiện nay. Việc phân tích một số biến đổi trong thiết chế giáo dục sẽ chỉ ra được ảnh hưởng của nó tới những người có liên quan trực tiếp tới ngành giáo dục nói riêng và toàn bộ xã hội nói chung. Biến đổi xã hội hiểu theo một cách rộng nhất là một sự thay đổi so sánh với một tình trạng xã hội hoặc một nếp sống có trước. Trong một phạm vi hẹp hơn, người ta cho rằng sự biến đổi xã hội được đề cập đến sự biến đổi về cấu trúc của xã hội (hay tổ chức xã hội đó) mà sự biến đổi này ảnh hưởng sâu sắc đến phần lớn các thành biên của một xã hội. Theo A.Comte, thông qua biến đổi xã hội nhân loại từ người nguyên thuỷ dốt nát đến con người được giáo dục, và những cái mà chúng ra đươic học hoặc được phát triển tiến về con đường tách khỏi sự sắp đặt của Thượng đế vì sự tiến bộ của nhân loại. Tất cả xã hội đều ở trong một thực trạng “đứng yên trong sự vận động liên tục”. Á p dụng điều này vào phân tích biến đổi thiết chế giáo dục ở nước ta thì thấy rằng: Biến đổi thiết chế giáo dục Việt Nam là quá trình mang tính hoạch định. Đây là tính hai mặt của sự biến đổi. Nói cách khác, những biến đổi xã hội do con người tạo nên đều xuất phát từ tính tự giác, chủ động của con người, do đó có thể kiểm soát được. Song, đồng thời cũng khó kiểm soát ngay chính những biến đổi xã họi do con người tạo ra. Ví dụ như Nhà nước ta đã đặt ra những chiến lược, những mục tiêu cụ thể như việc xây dựng các kế hoạch: kế hoạch 5 năm, xây dựng luật giáo dục (đưa ra nội dung, phương pháp giáo dục, quản lí các trường…) dựa trên thực tế của nền giáo dục. Tuy nhiên, trên thực tế triển khai kế hoạch có nhiều phát sinh mà những người hoạch định chính sách không lường 14
trước được, cần sự tham gia góp ý của người dân, ví dụ việc cải cách sách giáo khoa, phân ban hiện nay… có nhiều bất cập, chưa có sự phối hợp đồng bộ giữa các địa phương (miền núi và đồng bằng, nông thôn và đô thị) và giữa các ban ngành liên quan. Căn cứ vào phạm vi ảnh hưởng của biến đổi xã hội, người ta chia nó ra làm hai cấp độ biến đổi vĩ mô và biến đổi vi mô. Sự biến đổi thiết chế giáo dục ở nước ta vừa mang tính vĩ mô và vi mô. Biến đổi vĩ mô diễn ra và xuất hiện trên một phạm vi rộng lớn, không thể nhận thấy được vì nó diễn ra chậm chạp đối với con người. Tính vĩ mô thể hiện qua việc cải cách các chính sách của Nhà nước, tác động tới từng khía cạnh của giáo dục nói chung. Còn biến đổi vi mô liên quan đến những biến đổi nhỏ, nhanh được tao nên những quyết định không thể thấy hết được. Ví dụ như sự biến đổi ở các nhà trường học hay từ chính các lớp học thông qua quá trình thay đổi phương pháp dạy và học. Sự biến đổi thiết chế giáo dục ở Việt Nam vừa mang tính bên trong vừa mang tính bên ngoài. Giáo dục nước ta không nằm ngoài mục đích đào tạo ra một nguồn nhân lực đáp ứng nhu cầu phát triển của nhân loại nói chung, hay nói cách khác, giáo dục Việt Nam đang và sẽ phải cố gắng nắm bắt kịp sự phát triển khoa học kĩ thụât, cũng như kinh tế, văn hoá – xã hội… để có thể vững bước trên con đường toàn cầu hoá vừa có tính hội nhập, vừa có tính cạnh tranh. Về yếu tố bên trong thể hiện ở thiết chế hiện hành như chính trị (các chính sách của Nhà nước), kinh tế, gia đình cần phải phù hợp trong mỗi giai đoạn phát triển của nền giáo dục nước nhà. Mỗi thiết chế này đều có tác động hai chiều đến sự phát triển của thiết chế giáo dục nói chung.  Tác động tiêu cực của sự biến đổi quy mô giáo dục: Ngoài những thành tựu đạt được từ sự biến đổi nhanh chóng về số lượng trường học, giáo viên, học sinh, sinh viên, thì kéo theo đó là những bất cập phát sinh. Từ năm 1986, Nhà nước tiến hành áp dụng cơ chế thị trường, điều này không chỉ tác động tới hoạt động kinh tế nói riêng mà nó còn ảnh hưởng mạnh mẽ tới lối sống, khuôn mẫu hành vi ứng xử của con người trong xã hội. Một liên hệ tới giáo dục được chỉ ra đó là tình trạng quan liêu, tham nhũng, cửa quyền trong công tác xin việc của các giáo viên. Việc này xuất phát từ việc ít người muốn nhận công tác ở các vùng sâu vùng xa, hải đảo, miền núi. Hầu hết đều cố gắng tìm hoặc “chạy” vào một trường công lập ở tỉnh hoặc thành phố. Điều này dẫn đến hiện tượng chỗ thừa vẫn thừa, chỗ thiếu vẫn thiếu. Trường học được xây dựng nhiều theo chương trình phổ cập giáo dục của Nhà nước, song không phải tất cả các trường đều có đủ giáo viên và đủ chất lượng đảm bảo việc truyền đạt kiến thức cho học sinh các cấp. 15
C.Thiết chế k inh tế. a.Định nghĩa. Nhìn theo góc độ xã hội học,kinh tế là hiện tượng xã hội đóng vai trò là cơ sở, nền tảng, con đường, cơ chế điều kiện để thông qua đó mối quan hệ giữa con người hình thành và biến đổi. “Kinh tế là một thể chế xã hội quan trọng qua đó hàng hóa dịch vụ được sản xuất, phân phối và tiêu thụ. Mặc dù là mọi bộ phận trong xã hội, kinh tế có thể hoạt động theo nhiều cách khác nhau.” Theo H.Spencer: “Thiết chế kinh tế nhằm đáp ứng nhu cầu thích nghi của tổ chức xã hội đối với môi trường và thỏa mãn nhu cầu ngày càng cao của con người về các sản phẩm và dịch vụ.” Thiết chế kinh tế là thiết chế mà nhờ đó xã hội được cung cấp đầy đủ về vật chất và dịch vụ. Nó bao gồm chủ yếu là sự sản xuất phân phối, trao đổi và tiêu thụ sản phẩm. Nó còn nhiều thiết chế phụ thuộc như tín dụng, ngân hàng, quảng cáo… b.Chức năng của thiết chế kinh tế. Nhìn chung, thiết chế kinh tế đều có chung chức năng là điều chỉnh cung cầu trong xã hội và kiểm soát chất lượng của hàng hóa, dịch vụ, kiểm soát lợi ích của người tiêu dùng. +, Sản xuất, trao đổi hàng hóa và dịch vụ. +, Phân phối hàng hóa và dịch vụ. +, Tiêu dùng sản phẩm và dịch vụ. D. Thiết chế chính trị. a.Định nghĩa. “Chính trị là một thể chế xã hội quan trong bao gồm sự tổ chức quyền lực trong xã hội. Hệ thống chính trị cố gắng nuôi dưỡng quan niệm cho rằng quyền lực của họ là hợp pháp chứ không phải là ép buộc. Uy quyền – quyền lực được xem là hợp pháp bắt nguồn từ truyền thống, quy tắc và quy định ban hành hợp lý và sức thu hút của cá nhân” Thiết chế chính trị xuất hiện chủ yếu để giải quyết các xung đột bên trong và bên ngoài xã hội. Sự tập trung quyền lực càng lớn thì càng bộc lộ rõ sự phân chia giai cấp trong xã hội, do vậy càng đặt ra yêu cầu cao đối với việc củng cố và tăng cường cơ quan quyền lực. Thiết chế chính trị biểu hiện tập trung về quan hệ chính trị tồn tại trong xã hội. Tổng thể các thiết chế chính trị quy định bản chất giai cấp xã hội của hệ thống chính trị xã hội, quy định mức dân chủ hóa đời sống xã hội. 16
b.Chức năng của thiết chế chính trị. Thiết chế chính trị có chức năng cơ bản là điều hòa các hoạt động về phân chia quyền lực chính trị và kiểm soát việc củng cố thi hành quyền lực chính trị. Thể chế hóa hiến pháp, các bộ luật hoặc các quy định dưới luật vào đời sống xã hội. Thực thi các điều luật đã được thông qua. Giải quyết các xung đột xã hội về quyền lực chính trị giữa các nhóm thành viên trong xã hội. Thiết lập các bộ phận an sinh xã hội như chăm sóc sức khỏe cộng đồng, giáo dục, phúc lợi. E. Thiết chế tôn giáo. a .Định nghĩa. Theo E.Durkheim: “Tồn giáo là hệ thống cấu kết những tín ngưỡng và thực hành có liên quan đến các sự vật linh thiêng, tức là những sự vật được tách ra riêng, bị cấm đoán, đó là những tín ngưỡng và thực hành nối kết tất cả những ai tin theo thành một cộng đồng giáo hội”. Cũng theo ông cho rằng tôn giáo là sự thể hiện quyền lực xã hội dối với cá nhân. “Thiết chế tôn giáo có yếu tố cơ bản là tạo dựng niềm tin vào lực lượng siêu tự nhiên, siêu nhân. Biểu hiện của thiết ché tôn giáo là việc tập hợp các cá nhân cùng chia sẻ niềm tin và cùng tham gia các hoạt động nghi lễ đặc thù của tôn giáo”.Quan niệm của H.Spencer. Tôn giáo là thể chế xã hội quan trọng dựa trên sự khác nhau giữa thiêng liêng và trần tục. Không phải là vấn đề đánh giá khoa học tôn giáo là vấn đề đức tin bao gồm nhiều hình thức hành vi nghi lễ khác nhau. Thiết chế tôn giáo được biểu lộ qua những tín ngưỡng và hình thức thờ phụng mà con người thực hiện với nhau. Bao giờ nó cũng bao gồm những hệ thống luận lý và đạo đức chỉ rõ điều phải trái trong những khuôn mẫu tác phong, các thiết chế phụ thuộc là những thể thức cầu nguyện, cách thức tổ chức thánh lễ… có nơi ta thấy hành ma thuật và những mê tín dị đoan được các tổ chức tôn giáo biến thành các thiết chế. b.Chức năng của các thiết chế tôn giáo. * Chức năng liên kết xã hội Tôn giáo thúc đẩy tính cố kết xã hội , đoàn kết thành viên xã hội qua các giá trị xã hội và tình cảm chung. Tôn giáo có thể rối loạn chức năng này bằng cách gây ra sự chia rẽ trong xã hội hoặc tạo ra sự mâu thuẫn trong xã hội. Vào đầu thời kì trung cổ niêm tin tôn giáo đã thúc đảy các tin đồ Cơ đốc châu Âu tổ chức thành những đạo quan Thập tự chống lại tín đồ Hồi giáo phương Đông. 17
* Kiểm soát xã hội Mọi xã hội đều phát triển bằng những cách khác nhau để thúc đẩy tính tuân thủ xã hội ổn định cách sống của mình. Nhiều tình cảm văn hóa- nhất là tình cảm có tầm quan trọng về đạo đức được niêm tin tôn giáo ban cho tính hợp pháp thiêng liêng. VD: Ở châu Âu thời trung cổ, các mâu thuẫn được mọi người xem là ý chúa, nhà vua thường cai trị xã hội theo quyền của thần thánh., Thực hiện chức năng tôn giáo đã tạo ra một hệ thống các chuẩn mực, những giá trị nhằm điều chỉnh hành vi trong đời sống hàng ngày của những người theo đạo * Chức năng đền bù hư ảo Luận điểm Mac cho rằng “ tôn giáo là thuốc phiện của nhân dân” đã làm nổi bật chức năng này của tôn giáo. Có nghĩa là tôn giáo đã làm giảm tạm thời nỗi đau khổ của con người, đồng thời cũng có thể gay ra những tác dộng có hại đối với con người khi tạo ra ở họ những nhu cầu thường xuyên tách khỏi hiện thực, tiêm nhiễm cho họ những quan điểm hư ảo. Niềm tin tôn giáo tạo cảm giác an ủi rằng nhiều kinh nghiệm con người - từ khi sinh ra cho tơi lúc chết - đều có mụch đích nhiều hơn. Củng cố bởi niềm tin như thế, con người ít bị sự tuyệt vọng quật ngã hơn khi đối mặt với những khó khăn, thử thách trong cuộc sống và rất có thể tiếp tục dóng góp tích cực vào sự phát triển của xã hội. * Chức năng giao tiếp Chức năng này thể hiện khả năng liên hệ giữa những người có cùng tín ngưỡng với nhau. Sự liên hệ được thực hiện chủ yếu trong hoạt động thờ cúng, và sự giao tiếp với thánh thần được xem là giao tiếp tối cao. Ngoài mối liên hệ, giao tiếp trong quá trình thờ cúng, ở giáo dân còn có mối liên hệ ngoài tôn giáo : liên hệ trong gia đình, liên hệ kinh tế, liên hệ trong sinh hoạt hàng ngày...Những mối liên hệ này có thể củng cố và tăng cường các mối liên hệ tôn giáo của họ. * Chức năng thế giới quan Khi phản ánh một cách tưởng tượng, hư ảo về thế giới hiện thực, tôn giáo tham vọng tạo ra một bức tranh của mình về thế giới nhằm thỏa mãn nhu cầu nhận thức của con người. Bức tranh chung của tôn giáo về thế giưois bao gồm 2 bộ phận : thế giới thánh thần và thế giới trần tục, trong đó tôn giáo giải quyết những vấn đề tự nhiên, về con người, về xã hội. Sự lý giải của tôn giáo về thế giới nhằm hướng con người tới cái siêu nhiên thần thánh do đó đã xem nhẹ đời sống hiện thực. F. Mối quan hệ giữa các thiết chế chủ yếu trong xã hội . Các thiết chế chủ yếu đã nêu trên đây có mối quan hệ qua lại ở mức độ cao. Trong qua trình vận động và phát triển, hệ thống xã hội cần thiết phải duy trì sự cân bằng và ổn định của các thiết chế chủ yếu. Bởi vì nhiều chức năng của các thiết chế chủ yếu có thể có một phần hay toàn bộ trùng nhau, cho nên 18
việc duy trì sự cân bằng của các thiết chế trong cùng một thời gian, cùng một vị trí là hết sức khó khăn. Các thiết chế xã hội được hình thành tồn tại và phát triển để phục vụ cho một xã hội nhất định, bởi vậy giữa chúng phải có sự hỗ trợ và bảo vệ lẫn nhau. Thiết chế giáo dục và thiết chế chính trị bao giờ cũng gắn bó chặt chẽ với nhau từ trung ương tới địa phương. Hơn thế nữa sự thay đổi của một thiết chế này thường dẫn tới sự thay đổi của một thiết chế khác . Giữa các thiết chế cơ bản trong xã hội cũng không thể tránh khỏi mâu thuẫn và cạnh tranh lẫn nhau. Sự mâu thuẫn và cạnh tranh có thể đưa tới sự suy yếu ở một hoặc nhiều thành phần trong thiết chế. Ví dụ: Sự cạnh tranh giữa thiết chế chính trị và thiết chế tôn giáo có thể làm thay đổi thành phần, cơ cấu của giáo sĩ trong quốc hội . Xu hướng hợp tác giữa các thiết chế là xu hướng cơ bản, xuyên suốt quá trình vận động và biến đổi phát triển của xã hội. Đó là điều kiện để duy trì trật tự và ổn định xã hội . Kết luận: Một xã hội phát triển là sự phối hợp của hệ thống những thiết chế chủ yếu trong sự lê thuộc và tương hỗ lẫn nhau. Không có một thiết chế nào có thể đứng một mình, có thể thiếu ảnh hưởng của các thiết chế kinh tế khác. Các thiết chế có tác động tuy khác nhau nhưng lại có tác động qua lại ảnh hưởng lẫn nhau. V. Sự vận hành của các thiết chế trong hệ thống xã hội: 1. Điều tiết cân bằng của hệ thống xã hội: Xã hội loài người phức tạp đến mức nào? Đã có rất nhiều nhà khoa học đi tìm lời giải đáp cho câu hỏi này, một trong số đó là Parson. Parson đặc biệt quan tâm tìm hiểu: mỗi yếu tố cấu trúc lên xã hội đóng góp vào hoạt động ổn định của xã hội ra sao? Parson đã đưa ra định nghĩ về hệ thống xã hội: “ một hệ thống xã hội chứa đựng đa số những tác nhân hành động cá biệt có sự tương tác với nhau trong một tình huống mà ít nhất cũng có một khía cạnh vật lí hoặc môi trường, các tác nhân hành động bị thúc đẩy trong phạm vi một xã hội hướng tới sự lạc quan của sự ban thưởng và mối quan hệ của họ với môi trường” Địa vị vai trò là đơn vị cơ bản của hệ thống, ngoài ra còn là các tập thể, các tiêu chí và các giá trị. Yêu cầu của hệ thống xã hội: + Hệ thống xã hội phải có sự hỗ trợ cần thiết từ các hệ thống khác. + Hệ thống xã hội phải có sự tham gia của các thành tố trong hệ thống + Hệ thống xã hội đòi hỏi một ngôn ngữ để tồn tại. + Hệ thống xã hội phải có sự kiểm soát đối với các hành vi phá huỷ. Cách thức điều tiết cân bằng của hệ thống xã hội chính là cách thúc hoà hợp các khuôn mẫu giá trị và các xu hướng nhu cầu. Mối quan tâm mà ông chỉ ra là các quá trình chủ quan hoá và xã hội hoá. Parson xem sự xã hội hoá là 19
một kinh nghiệm suốt đời. Bởi vì các tiêu chí và các giá trị in sâu trong thời thơ ấu có xu hướng trở nên rất phổ biến nó được bổ sung trong suốt vòng đời với một loạt kinh nghiệm xã hội hoá cụ thể. Xã hội hoá và kiểm soát xã hội là các cơ cấu chủ yếu cho phép hệ thống xã hội duy trì sự cân bằng của nó. Một mặt, một số cơ cấu kiểm soát xã hội co thể được sử dụng để kếo dài sự tuân thủ trật tự. Nhưng mặt khác, một hệ thống xã hội vận hành và quan trọng hơn tốt nhất là khi kiểm soát xã hội chỉ được sử dụng ít nhất một hệ thống xã hội phải có khả năng chịu một số dao động biến đổi, một số lệch lạc, một hệ thống xã hội phải linh hoạt, ứng phó hiệu quả trước một số dao động, biến đổi. Trật tự xã hội được xây dựng nên trong hệ thống xã hội của parson: “Có khả năng dự báo và tái lập các su hướng lệch lạc nằm khuất sâu để đi vào chu kì khắc nghiệt đã đặt nó ra ngoài sự kiểm soát của sự chấp nhận – không chấp nhận bình thường và các khen thưởng - trừng phạt’’. Là một nhà chức năng cấu trúc, Parson đã phân biệt 4 tiểu hệ thống trong hệ thống xã hội : + Kinh tế là tiểu hệ thống thực hiện chức năng đối với xã hội về việc thích nghi với môi trường thông qua lao động, sự sản xuất và phân phối. Qua các công việc này, nền kinh tế thich nghi với môi trường, với các nhu cầu của xã hội và nó giúp xã hội thích nghi vối thự tại ngoại vi này. + Chính trị: thực hiện chức năng đạt được mục tiêu bằng cách theo đuổi các đối tượng thuộc về xã hội, các tác nhân hành động và các nguồn tài nguyên để đạt được mục đích đó. + Hệ thống uỷ thác (trường học, gia đình ) xử lí chức năng tiềm tàng bằng cách chuyển giao văn hoá (các chuẩn mực và giá trị) cho các tac nhân hành động và cho phép họ chủ quan nó. +. Thể chế cộng đồng (pháp luật) thực hiện chức năng hoà hợp, liên kết các thành tố khác nhau của xã hội. Sơ đồ: Hệ thống uỷ thác Thể chế cộng đồng (trường học, gia đình) (pháp luật) Hệ thống xã hội Kinh tế Chính trị Mỗi thành tố trong hệ thống xã hội thực hiện tốt chức năng của mình là đã góp phần cho sự tồn tại và cân bằng của hệ thống x hội. ã 20