Tóm tắt Luận án Tiến sĩ Hóa học: Nghiên cứu chiết tách các chất có hoạt tính kháng u và điều biến miễn dịch từ hai loài nấm hầu thủ (Hericium erinaceus) và nấm hương (Lentinula edodes) nuôi trồng ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO<br /> <br /> VIỆN HÀN LÂM<br /> KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM<br /> <br /> HỌC VIỆN KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ<br /> ----------------<br /> <br /> TRẦN THỊ HỒNG HÀ<br /> <br /> NGHIÊN CỨU CHIẾT TÁCH CÁC CHẤT CÓ HOẠT TÍNH KHÁNG U<br /> VÀ ĐIỀU BIẾN MIỄN DỊCH TỪ HAI LOÀI NẤM HẦU THỦ (Hericium erinaceus)<br /> VÀ NẤM HƯƠNG (Lentinula edodes) NUÔI TRỒNG Ở VIỆT NAM<br /> <br /> Chuyên ngành: Hóa hợp chất thiên nhiên<br /> Mã số: 62.44.01.17<br /> <br /> TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÓA HỌC<br /> <br /> Hà Nội, 2015<br /> <br /> Công trình được hoàn thành tại: Viện Hóa học các Hợp chất thiên nhiên, Viện Hàn lâm Khoa<br /> học và Công nghệ Việt Nam<br /> <br /> Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. Lê Mai Hương<br /> 2. TS. Lưu Văn Chính<br /> <br /> Phản biện 1: GS.TSKH Phan Tống Sơn<br /> Phản biện 2: GS.TS Phạm Văn Ty<br /> Phản biện 3: PGS.TS Vũ Đình Hoàng<br /> <br /> Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện họp tại<br /> .......................................................................................................................................<br /> vào hồi<br /> <br /> giờ<br /> <br /> ngày<br /> <br /> tháng<br /> <br /> năm<br /> <br /> Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện: Thư viện quốc gia, Thư viện Học viện Khoa học và<br /> Công nghệ<br /> <br /> 1<br /> <br /> I.<br /> <br /> GIỚI THIỆU LUẬN ÁN<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề<br /> Nấm lớn có khoảng 140.000 loài, trong đó có 14.000 loài đã được biết, và khoảng 50%<br /> trong số đó được cho là có thể ăn được, hơn 2.000 loài là an toàn với người và khoảng<br /> 700 loài có hoạt tính sinh học có thể dùng cho ngành y dược. Khoa học đã chứng minh<br /> nấm dược liệu có tác dụng tốt đối với sức khỏe con người, chữa các bệnh ung thư, tim<br /> mạch, tiểu đường, mỡ máu, béo phì, suy giảm miễn dịch do virus (HIV), chống viêm<br /> nhiễm, bệnh tổn thương thần kinh v.v… (Wasser, 2002; Chang và cs., 2004). Các hoạt<br /> chất trong nấm có thể là các phân tử nhỏ như triterpenoids (hơn 130 loại) ở nấm linh<br /> chi G. lucidum (Huie và cs., 2004), các hericinone (8 loại) và erinapyron của nấm hầu<br /> thủ H. erinaceus (Arnone và cs., 1994), và đặc biệt là hoạt tính chữa bệnh chính là nhờ<br /> các chất phân tử lượng lớn như polysaccharide và glycoprotein. Phần nhiều,<br /> polysaccharide ở nấm có hoạt tính điều hòa đáp ứng sinh học (biological response<br /> modifiers, BRM) với vai trò ngăn chặn và tiêu diệt tế bào lạ (ung thư, vi sinh vật<br /> v.v…) mà không hây hại tế bào chủ.<br /> Hiện nay chưa có loại thuốc đặc hiệu chữa ung thư. Các phương pháp điều trị ung thư<br /> chủ yếu là áp dụng liệu pháp miễn dịch nhờ sử dụng các chất từ thiên nhiên (đặc biệt<br /> beta-glucan từ nấm) kích hoạt, điều hòa hệ thống miễn dịch (đại thực bào, tế bào đơn<br /> nhân …) của cơ thể tiêu diệt tế bào lạ (ung thư, vi sinh vật).<br /> 2. Đối tượng nghiên cứu và nội dung của luận án<br /> Đối tượng nghiên cứu của luận án là nấm hầu thủ (Hericium erinaceus) và nấm hương<br /> (Lentinula edodes), với những nội dung chủ yếu sau:<br /> Tách chiết một số hợp chất trao đổi thứ cấp, các polysaccharide giàu glucan từ<br /> quả thể nấm.<br /> Đánh giá hoạt tính gây độc tế bào, khả năng ức chế sự hình thành khối u trên<br /> thạch mềm của các chất đã phân lập.<br /> Tạo chế phẩm thử nghiệm trên động vật thực nghiệm.<br /> Đánh giá độ an toàn và hiệu lực của chế phẩm trên động vật thực nghiệm (khả<br /> năng kháng u và điều biến miễn dịch, khả năng bảo vệ, phục hồi chức năng gan của<br /> sản phẩm)<br /> 3. Những đóng góp mới của luận án<br /> 3.1. Lần đầu tiên nghiên cứu có hệ thống 2 loài nấm (Hericium erinaceus, Lentinula<br /> edodes) ở Việt Nam theo định hướng hoạt tính ức chế tạo u in vitro trong môi trường<br /> thạch.<br /> 3.2. Lần đầu tiên đánh giá hoạt tính gây độc tế bào trên dòng ung thư gan (HepG2),<br /> ung thư mô liên kết (RD) và hoạt tính ức chế tạo u in vitro trong môi trường thạch của<br /> các polysaccharit phân lập từ 2 loài nấm (Hericium erinaceus, Lentinula edodes).<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3.3. Là công trình đâu tiên chiết tách các hoạt chất từ nấm hương (Lentinula edodes)<br /> và đánh giá hoạt tính gây độc tế bào và ức chế tạo u in vitro trong môi trường thạch.<br /> 3.4. Là công trình đầu sử dụng β-1,3/1,6-glucan tách từ nấm hầu thủ để bao curcumin<br /> tạo ra sản phẩm Cur-Glu có kích thước nano (50 nm) và tan tốt trong nước. Sản phẩm<br /> Cur-Glu có hiệu quả ức chế rõ rệt và phức gắn đựợc vào tế bào ung thư làm cho tế bào<br /> phát quang. (Kết quả này đã được công bố trên tạp chí quốc tế Chemistry Letter,<br /> vol.40, No8, p. 846-848)<br /> 4. Bố cục của luận án<br /> Luận án gồm 174 trang với 41 bảng số liệu, 54 hình-sơ đồ, 187 tài liệu tham khảo và<br /> 11 phụ lục. Bố cục của luận án: Mở đầu (2 trang), Chương 1: Tổng quan tài liệu (41<br /> trang), Chương 2: Nguyên liệu và phương pháp nghiên cứu (9 trang), Chương 3: Thực<br /> nghiệm (20 trang), Chương 4: Kết quả và thảo luận (74 trang), Kết luận (3 trang), Các<br /> công trình đã công bố (2 trang), Tài liệu tham khảo (22 trang), Danh mục các phụ lục<br /> (1 trang).<br /> II.<br /> NỘI DUNG LUẬN ÁN<br /> MỞ ĐẦU<br /> Phần mở đầu đề cập đến ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án.<br /> CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN<br /> Phần này tổng hợp các nghiên cứu trên Thế giới và trong nước về các nghiên cứu hóa<br /> học và hoạt tính sinh học của nấm dược liệu.<br /> CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> 2.1. Đối tượng nghiên cứu<br /> 2.1.1. Nấm hương<br /> Chủng nấm hương (Lentinula edodes (Berk.) Sing.) được lưu giữ tại Phòng Sinh<br /> học thực nghiệm, Viện Hóa học các Hợp chất thiên nhiên.<br /> Nấm nấm hương khô được cung cấp bởi Viện Di truyền Nông nghiệp.<br /> 2.1.2. Nấm hầu thủ<br /> Chủng nấm hầu thủ (Hericium erinaceus (Bull.:Fr.) Pers) được lưu giữ tại<br /> Phòng Sinh học thực nghiệm, Viện Hóa học các Hợp chất thiên nhiên.<br /> Nấm hầu thủ khô được cung cấp bởi Viện Di truyền Nông nghiệp.<br /> 2.2. Các phương pháp phân lập các hợp chất<br /> Sắc ký lớp mỏng (TLC)<br /> Phương pháp sắc ký bản mỏng (TLC) hợp chất đường.<br /> Sắc ký lớp mỏng điều chế<br /> Sắc ký cột (CC)<br /> 2.3. Phương pháp tinh sạch β-glucan từ nấm hương và nấm hầu thủ<br /> 2.3.1. Phương pháp tinh sạch β-1,3-glucan từ nấm hương<br /> Theo phương pháp của Chihara và cs, 1970.<br /> 2.3.2. Phương pháp tinh sạch β-1,3-glucan từ nấm hầu thủ<br /> Theo phương pháp của Mizuno và cs., 1999<br /> <br /> 3<br /> <br /> 2.3. Các phương pháp xác định cấu trúc hoá học<br /> Phương pháp chung để xác định cấu trúc hóa học của các hợp chất là sự kết hợp xác<br /> định giữa các thông số vật lý với các phương pháp phổ hiện đại bao gồm:<br />  Phổ khối lượng (MS)<br />  Điểm nóng chảy (MP)<br />  Phổ cộng hưởng từ hạt nhân (NMR)<br /> 2.6. Phương pháp xác định hàm lượng polysaccharide<br /> Theo phương pháp của Dubois và cs., 1956.<br /> 2.7. Phương pháp thủy phân không hoàn toàn β-1,3-glucan từ nấm hầu thủ bằng<br /> -1,3-glucanase<br /> 2.8. Nghiên cứu bao curcumin (Cur) bằng β-1,3/1,6-glucan<br /> 2.9. Phương pháp đánh giá hoạt tính sinh học<br /> 2.9.1. Phương pháp thử khả năng gây độc tế bào (cytotoxicity)<br /> Nuôi tế bào ung thư in vitro theo Skehan và cs. Xác định hoạt tính gây độc các dòng tế<br /> bào ung thư theo phương pháp SRB của Likhiwitayawuid và cs đang được tiến hành<br /> tại Viện Nghiên cứu Ung thư Quốc gia của Mỹ (NCI). Phương pháp này đã được<br /> phòng Sinh học Thực nghiệm thuộc Viện Hoá học các Hợp chất Thiên nhiên áp dụng<br /> từ năm 1996.<br /> 2.9.2. Phương pháp ức chế hình thành khối u 3 chiều trên thạch mềm (anti-tumor<br /> promoting assay) in vitro<br /> Theo tác giả Jong Bin Kim (2005) và Huiyuan Gao và cs. (2007), hiện đang được<br /> triển khai thực hiện tại phòng Sinh học thực nghiệm, Viện Hóa học các Hợp chất thiên<br /> nhiên.<br /> 2.10. Các phương pháp thử dược lý<br /> 2.10.1. Phương pháp đánh giá độc tính cấp<br /> Nghiên cứu tính độc cấp theo phương pháp của Abrham (1978) và Turner (1965).<br /> Được thử nghiệm tại Bộ môn Dược lý – Học viện Quân y.<br /> 2.10.2. Phương pháp đánh giá độc tính bán trường diễn<br /> Phương pháp được mô tả bởi Abrham W.B. (1978) và theo quy định của WHO (2000)<br /> và Bộ Y tế về hiệu lực và an toàn trong nghiên cứu thuốc có nguồn gốc thiên nhiên.<br /> Được thử nghiệm tại Bộ môn Dược lý – Học viện Quân y.<br /> 2.10.3. Phương pháp đánh giá một số tác dụng của sản phẩm<br /> Được thử nghiệm tại Bộ môn Dược lý – Học viện Quân y.<br /> 2.10.3.1. Nghiên cứu tác dụng bảo vệ gan của HG1 trên mô hình gây độc gan bằng<br /> carbon tetracholorid<br /> 2.10.3.2. Nghiên cứu tác dụng của HG1 đến quá trình tổng hợp protein trên động<br /> vật khi dùng bán trường diễn<br /> Phương pháp được mô tả bởi Irwin Samuel (1967).<br /> 2.10.3.3. Nghiên cứu tác dụng trên hệ miễn dịch của HG1 thực nghiệm<br /> Theo phương pháp của Santos G.W., Mansour H. (1968) và Phạm Mạnh Hùng (1984)<br /> <br />