Tóm tắt luận án Tiến sĩ Luật học: Bảo đảm quyền con người trong thi hành phạt tù ở Việt Nam

Chia sẻ: La Thăng | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

47
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận án là nhằm xây dựng hệ thống lý luận, đề xuất những kiến nghị hoàn thiện quy định pháp luật và các giải pháp khác góp phần tăng cường bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Luật học: Bảo đảm quyền con người trong thi hành phạt tù ở Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN THỊ THANH TRÂM BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI TRONG THI HÀNH HÌNH PHẠT TÙ Ở VIỆT NAM Ngành: Luật Hình sự và Tố tụng hình sự Mã số: 938.01.04 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ LUẬT HỌC Hà Nội - 2021
Công trình đã được hoàn thành tại: HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS. ĐINH THỊ MAI 2. PGS.TS. NGHIÊM XUÂN MINH Phản biện 1: PGS.TS. Trần Văn Độ Phản biện 2: PGS.TS. Tường Duy Kiên Phản biện 3: PGS.TS. Trịnh Tiến Việt Luận án được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án tiến sĩ, họp tại Học viện Khoa học xã hội, 477 Nguyễn Trãi, Thanh Xuân, Hà Nội Vào lúc h phút, ngày tháng năm 2020 Có thể tìm hiểu luận án tại: Thư viện Quốc gia Thư viện Học viện Khoa học xã hội.
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài Quyền con người và bảo đảm quyền con người đã và đang là mối quan tâm hàng đầu của cộng đồng quốc tế cũng như của mỗi quốc gia, trong đó có Việt Nam. Bảo đảm quyền con người thể hiện quan điểm chung của các Nhà nước hiện đại về xây dựng và phát triển, trong đó lấy con người và quyền con người là trung tâm. Cũng theo quan điểm phố biến của các quốc gia, trong việc bảo đảm quyền con người, cần chú ý đặc biệt đến những nhóm dễ gặp rủi ro, trong đó bao gồm phạm nhân. Ở Việt Nam, các quyền con người từ lâu đã được ghi nhận trong cương lĩnh chính trị, đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, và được thể chế hoá trong pháp luật của Nhà nước. Phù hợp với đường lối, chính sách của Đảng, Việt Nam đã tích cực tham gia các điều ước quốc tế về quyền con người của Liên Hợp Quốc, trong đó bao gồm các công ước về bảo vệ quyền con người của phạm nhân như Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị năm 1966; Công ước quốc tế về các quyền kinh tế, văn hóa, xã hội năm 1966; Công ước chống tra tấn, đối xử vô nhân đạo và hạ nhục con người năm 1985... Các quy định có liên quan đến việc bảo vệ quyền con người của phạm nhân trong các công ước này đã được nội luật hoá vào nhiều quy định tại Hiến pháp năm 2013, Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi bổ sung năm 2017), và đặc biệt là Luật thi hành án hình sự năm 2019. Nhìn chung, trong các văn bản pháp luật này của Việt Nam, các tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người của phạm nhân đã được ghi nhận một cách khá đầy đủ và cụ thể, thể hiện sự nỗ lực của Việt Nam trong việc nội luật hóa các tiêu chuẩn quốc tế về quyền con người vào hệ thống pháp luật quốc gia. Tuy nhiên, một số nội dung về quyền và cơ chế bảo đảm quyền của phạm nhân trong pháp luật Việt Nam hiện vẫn còn thiếu hoặc chưa thực sự tương thích với các tiêu chuẩn pháp luật quốc tế về quyền con người mà 1
Việt Nam ký kết, tham gia. Hệ thống văn bản pháp luật trong lĩnh vực này còn rải rác, chồng chéo, còn thiếu một số văn bản hướng dẫn để thực hiện thống nhất. Chính vì vậy, việc bảo đảm một số quyền của phạm nhân trong thi hành hình phạt tù còn gặp khó khăn. Công tác quản lý, giam giữ, giáo dục phạm nhân ở một số trại giam chưa thực sự chặt chẽ; chế độ ăn, mặc, ở, sinh hoạt, chế độ thông tin, liên lạc của phạm nhân ở một số nơi chưa thực sự được bảo đảm… Thực tế đó ảnh hưởng tiêu cực đến việc giáo dục, cải tạo phạm nhân trở thành người tốt. Những hạn chế nêu trên cần phải tìm giải pháp khắc phục. Điều này là bởi bảo đảm quyền con người là một trong những mục tiêu và tiêu chí cơ bản với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Thêm vào đó, trong bối cảnh sự hội nhập quốc tế của Việt Nam ngày càng sâu rộng thì vấn đề bảo đảm quyền con người nói chung, bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù nói riêng càng được dư luận quốc tế và trong nước chú ý, giám sát. Bất kỳ vi phạm nào về quyền của phạm nhân, dù có nguyên nhân khách quan hay chủ quan, xuất phát từ bất cập của chính sách, pháp luật hay sự hạn chế trong tổ chức thực thi, đều có thể dẫn tới sự chỉ trích của dư luận trong và ngoài nước, làm tổn hại đến hình ảnh, uy tín của Nhà nước trên các diễn đàn quốc tế, và thậm chí ảnh hưởng tiêu cực đến quá trình hội nhập quốc tế của Việt Nam. Vấn đề bảo đảm quyền con người của phạm nhân đã được nghiên cứu nhiều trên thế giới, nhưng vẫn còn ít được tìm hiểu ở Việt Nam. Mặc dù đã có một số công trình khoa học về bảo đảm quyền con người của phạm nhân ở Việt Nam được công bố, song chủ yếu dưới dạng bài viết, luận văn hay đề tài khoa học cấp cơ sở hay cấp bộ. Thêm vào đó, hầu hết những công trình nghiên cứu đã nêu đều thực hiện trước Hiến pháp 2013, Bộ luật Tố tụng Hình sự năm 2015, Bộ luật Hình sự năm 2015 (sửa đổi bổ sung năm 2017), và Luật thi hành án hình sự năm 2019 – là những văn bản nền tảng trong lĩnh vực này ở Việt Nam. Nói cách khác, hiện chưa có nghiên 2
cứu nào chuyên sâu, toàn diện và cập nhật về bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam. Từ những phân tích ở trên, tác giả đã lựa chọn đề tài “Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam” để thực hiện Luận án tiến sĩ luật học, với mục đích góp phần tăng cường bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù trước yêu cầu xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế ở Việt Nam hiện nay. 2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận án là nhằm xây dựng hệ thống lý luận, đề xuất những kiến nghị hoàn thiện quy định pháp luật và các giải pháp khác góp phần tăng cường bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam. Để thực hiện được mục đích trên, luận án có nhiệm vụ chủ yếu sau đây: Một là, tổng hợp tình hình nghiên cứu trong nước và ngoài nước liên quan đến bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, từ đó, rút ra những vấn đề cần tiếp tục nghiên cứu làm rõ trong luận án; Hai là, nghiên cứu những vấn đề lý luận nhằm xây dựng khái niệm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, khái niệm bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, nội dung bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, cơ chế bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù; Ba là, phân tích các quy định, khảo sát thực trạng thực hiện các quy định pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam, nêu những kết quả đạt được, đánh giá và chỉ ra những hạn chế, bất cập và nguyên nhân chủ yếu; Bốn là, đề xuất các yêu cầu và giải pháp tăng cường bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: là cơ sở khoa học của việc bảo đảm quyền con người trong tổ chức, thi hành hình phạt tù ở Việt Nam đối với người đang chấp hành hình phạt tù (phạm nhân) trong các trại giam thuộc Bộ 3
Công an. Phạm vi nghiên cứu: Phạm vi về nội dung: Có nhiều hình thức bảo đảm quyền con người, tuy nhiên trong khuôn khổ của luận án tiến sỹ luật học, luận án giới hạn nghiên cứu lý luận về bảo đảm pháp lý về quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Thực tiễn quy định pháp luật, có nghiên cứu số liệu tổng quát về thực trạng thực hiện các quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Luận án tiếp cận đối tượng nghiên cứu là phạm nhân - người chấp hành hình phạt tù trong các trại giam thuộc Bộ Công an. Vì giới hạn đối tượng nên đề tài không nghiên cứu đối với các đối tượng phạm nhân phạm các tội xâm phạm an ninh quốc gia, phạm nhân đang chấp hành án tại các trại tạm giam (thuộc Bộ Công an, Bộ Quốc phòng, Công an cấp tỉnh) và trại giam thuộc Bộ Quốc phòng. Phạm vi về không gian: Luận án chỉ tập trung khảo sát thực trạng thực hiện các quy định của pháp luật Việt Nam hiện hành về bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong các trại giam thuộc Bộ Công an và có nghiên cứu tập trung ở một số trại giam điển hình. Phạm vi về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu đề tài trong khoảng thời gian từ năm 2010 đến năm 2018. 4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu Phương pháp luận: Đề tài luận án được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận duy vật biện chứng, duy vật lịch sử của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về cải cách tư pháp trong lĩnh vực hình sự, tố tụng hình sự và thi hành án hình sự về bảo đảm quyền con người. Phương pháp nghiên cứu: Để thực hiện nghiên cứu đề tài, Luận án cũng sử dụng nhiều phương pháp nghiên cứu truyền thống, cụ thể là các phương pháp phân tích, phương pháp hệ thống, phương pháp tổng hợp, phương pháp lịch sử, phương pháp so sánh, phương pháp thống kê, phương pháp nghiên cứu điển hình, phương pháp điều tra xã hội học, phương pháp 4
chuyên gia… Bên cạnh đó, luận án còn sử dụng một số phương pháp tiếp cận đa ngành và liên ngành luật học, nghiên cứu khác của pháp luật về quyền con người và pháp luật thi hành án hình sự. 5. Những đóng góp mới về khoa học của luận án Thứ nhất, luận án xây dựng hệ thống lý luận về bảo đảm pháp lý về quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Thứ hai, luận án đánh giá mức độ bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù qua các quy định pháp luật hiện hành. Bên cạnh đó, Luận án cũng đánh giá thực tiễn thực hiện việc bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong hoạt động thi hành hình phạt tù ở Việt Nam qua việc phân tích các số liệu tổng quát. Thứ ba, luận án đề xuất hệ thống các giải pháp nhằm nâng cao chất lượng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù như giải pháp tăng cường các hoạt động để nâng cao nhận thức về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, đặc biệt là đối với phạm nhân và đội ngũ cán bộ quản lý trại giam; Triển khai và thực hiện Luật Thi hành án hình sự năm năm 2019 và bổ sung, hoàn thiện các quy định pháp luật về thi hành hình phạt tù; đề xuất một số giải pháp khác để nâng cao hiệu quả thực hiện việc bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án Về mặt lý luận, Luận án góp phần nhận thức sâu sắc hơn và thống nhất hơn vào việc luận giải các cơ sở lý luận về bảo đảm quyền con người vừa có tính đặc thù phù hợp với điều kiện kinh tế, xã hội, chính trị của Việt Nam, vừa phù hợp với các tiêu chí pháp lý quốc tế về quyền con người, đặc biệt là những vấn đề lý luận về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Kết quả nghiên cứu của Luận án đóng góp cho sự phát triển lý luận chung về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam với các nội dung như khái niệm bảo đảm, nội dung bảo đảm, cơ chế bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Về mặt thực tiễn, Luận án có những ý nghĩa nhất định trong hoạt động thực tiễn thi hành hình phạt tù. 5
Kết quả nghiên cứu của luận án có thể tham khảo trong quá trình hoàn thiện pháp luật thi hành hình phạt tù nói chung; hoàn thiện vấn đề bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong thi hành hình phạt tù nói riêng đáp ứng được yêu cầu thực tiễn đấu tranh và phòng chống tội phạm phù hợp với nhiệm vụ mà Đảng và nhà nước đề ra; đồng thời củng cố niềm tin của nhân dân đối với cơ quan bảo vệ pháp luật, khuyến khích sự tham gia tích cực của xã hội và công dân vào cuộc đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Kết quả nghiên cứu của luận án có thể làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu và giảng dạy các môn học có liên quan đến quyền con người và bảo đảm quyền con người trong thi hành án hình sự nói chung và trong thi hành hình phạt tù nói riêng. Đồng thời, Luận án còn có thể được sử dụng làm tài liệu để cán bộ thực tiễn nghiên cứu, sử dụng trong quá trình thực hiện các hoạt động bảo đảm quyền con người cho phạm nhân ở Trại giam có hiệu quả. 7. Kết cấu luận án Ngoài phần mở đầu, phần kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, và phần phụ lục, nội dung luận án được kết cấu gồm 04 chương, cụ thể: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án Chương 2: Những vấn đề lý luận về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Chương 3: Thực trạng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam hiện nay Chương 4: Quan điểm, giải pháp bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam 6
Chương 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu 1.1.1. Tình hình nghiên cứu ở trong nước Nhóm công trình nghiên cứu lý luận về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù: Giáo trình Quyền con người do GS.TS. Võ Khánh Vinh chủ biên, NXB. Khoa học Xã hội, năm 2015. Sách chuyên khảo “Quyền con người trong lĩnh vực tư pháp hình sự” do PGS.TS Nguyễn Ngọc Chí chủ biên. Luận án Tiến sĩ luật học chuyên ngành Hình sự của tác giả Lại Văn Trình, Trường Đại học Luật thành phố Hồ Chí Minh năm 2011. Sách chuyên khảo “Pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam - Những vấn đề lý luận và thực tiễn” của PGS.TS Võ Khánh Vinh, Nguyễn Mạnh Kháng đồng chủ biên; Sách chuyên khảo “Cơ chế bảo đảm và bảo vệ quyền con người” do GS.TS Võ Khánh Vinh chủ biên. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp trường, Trường Đại học Luật Hà Nội của Chủ nhiệm đề tài Đỗ Thị Phượng (2018), “Bảo đảm quyền con người của người bị kết án phạt tù tại Việt Nam”. Bài viết đăng trên Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội của tác giả Phạm Hồng Thái, Nguyễn Thị Thu Hương về “Bảo đảm quyền con người, quyền công dân trong pháp luật hành chính Việt Nam (Một số vấn đề có tính phương pháp luận, định hướng nghiên cứu)”. Luận án Tiến sĩ luật học với đề tài “Tòa án trong việc bảo đảm thực hiện quyền con người ở Việt Nam hiện nay” của tác giả Chu Thị Ngọc. Nhóm công trình nghiên cứu về thực trạng bảo đảm quyền con người trong thi hành án phạt tù ở Việt Nam hiện nay Luận án Tiến sĩ luật học “Thực hiện pháp luật về quyền con người của phạm nhân trong thi hành án phạt tù ở Việt Nam”, của tác giả Nguyễn Đức Phúc, Học viện Chính trị - Hành chính Quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội, năm 2012. Luận văn Thạc sĩ luật học “Bảo đảm quyền con người trong thi hành án phạt tù tại Việt Nam”, tác giả Phạm Thị Tuyết Mai, Đại học Luật Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2009. Luận văn Thạc sĩ luật học “Quyền con người trong tạm giữ, tạm giam và thi hành án hình sự qua thực 7
tiễn thành phố Hải Phòng” của tác giả Trương Ngọc Sơn, Khoa Luật - Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2014. Bài viết “Thực trạng công tác thi hành án hình sự và những kiến nghị” của tác giả Nguyễn Phong Hoà đăng trên Tạp chí Tòa án nhân dân số 21/2006; “Thực trạng pháp luật thi hành án phạt tù và phương hướng hoàn thiện” của tác giả Phạm Văn Lợi, đăng trên Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 02/2006; Chuyên đề nghiên cứu khoa học “Thực trạng các quy phạm pháp luật thi hành án hình sự về bảo vệ quyền con người” của TS. Nguyễn Đức Phúc, đơn vị Học viện Cảnh sát nhân dân, năm 2011; “Dạy nghề cho phạm nhân và bảo đảm việc làm cho người mãn hạn tù” của ThS.Thượng tá Nguyễn Văn Cừ, đăng trên Tạp chí Nhân quyền 6 số 1+2/2011. Nhóm công trình nghiên cứu về giải pháp bảo đảm quyền con người trong thi hành án phạt tù ở Việt Nam hiện nay Cuốn sách chuyên khảo “Hoàn thiện quản lý nhà nước trong lĩnh vực thi hành án hình sự”, TS. Vũ Trọng Hách, Nxb. Tư pháp, Hà Nội, năm 2006. Cuốn sách chuyên khảo “Bảo vệ tự do và an ninh cá nhân bằng pháp luật hình sự Việt Nam”, TS. Trịnh Tiến Việt chủ biên, NXB. Tư pháp, 2015. Luận án Tiến sĩ luật học “Thực hiện pháp luật về quyền con người của phạm nhân trong thi hành án phạt tù ở Việt Nam” của tác giả Nguyễn Đức Phúc, Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh, Hà Nội, năm 2012. Bài viết “Mối quan hệ giữa quyền con người với luật thi hành án hình sự Việt Nam”, của TS. Đỗ Đức Hồng Hà trong cuốn Sách chuyên khảo “Quyền con người - Tiếp cận đa ngành và liên ngành Luật học”, năm 2010. Bài viết của tác giả Nguyễn Thị Lan về “Một số kiến nghị để hoàn thiện pháp luật thi hành án hình sự Việt Nam nhằm bảo vệ quyền con người của người chấp hành án phạt tù”, Tạp chí Khoa học Đại học Quốc gia Hà Nội chuyên ngành Luật học, tập 31, số 3/2015. 1.1.2. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài Nhóm công trình nghiên cứu lý luận về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù: Cuốn sách Bình luật Tố tụng hình sự (Comments on Criminal procedure code) của tác giả Geo L.J. Ann, 2013. Bài viết của Susan Easton với tiêu đề Bảo vệ tù nhân: Tác động của Luật nhân quyền quốc tế đối với những tù nhân ở Vương quốc Hoa Kỳ 8
(Protecting Prisoners: The Impact of International Human Rights Law on the Treatment of Prisoners in the United Kingdom). Bài viết “Sự bảo vệ tù nhân trong quyền con người quốc tế: Con đường nào cho Nam Phi?” (International human rights protection for prisoners: Which way South Africa?) của tác giả John C. Mubangizi, 2001. Bài viết “Quyền của tù nhân và xét xử tù nhân ở Hà Lan” (Prionners’ (Human) rights and prisoners’ litigation in the Netherlands) tác giả Gerard de Jonge. Bài viết “Towaard a Theory of Prisoners’ Rights” (Tiến tới lý thuyết về quyền của tù nhân), tác giả Richard L.Lippke, năm 2002. Bài viết “Quyền trong tù: Cảnh sát thể chế, hoạt động pháp lý, đấu tranh dân chủ” (Right in prison: Institutional police, juridical activism, democratic struggles), tác giả Gilles Chantraine; Dan Kaminski. Nhóm công trình nghiên cứu thực trạng về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù: Cuốn sách “Hình phạt tư bản: Tù tư nhân và quyền con người” (Capitalist Punishment: Prison Privatization & Human Rights) của tác giả Andrew Coyle, Allison Campbell, Rodney Neufeld - Clarity Press, năm 2003. Sách chuyên khảo “Quyền của tù nhân: Nguyên tắc và thực tiễn” (Prisoners' Rights: Principles and Practice), tác giả Susan Easton - Routledge, năm 2011. Cuốn “Tuyển tập Nghiên cứu so sánh pháp luật về hình phạt tù” (A Compedium of Comparative Prison Legislation) do Tổ chức cải cách hình sự quốc tế (Penal Reform International) xuất bản năm 2008. Bài viết “Hệ thống nhà tù ở Mỹ và Latino”(Latino/as and U.S. Prisons) của tác giả José Luis Morín, trong quyền Behind Bars (Phía sau song sắt) do Suzanne Oboler chủ biên, NXB Palgrave Macmillan, New York xuất bản năm 2009. Bài viết “Nhân quyền và Sự tôn trọng trong Trại giam: Từ góc độ của tù nhân” (Bronwyn Naylor, Human Rights and Respect in Prisons: The Prisoners' Perspective) năm 2014. Cuốn sách chuyên khảo “Tiếp cận quyền con người dưới góc độ quản lý trại giam” (A Human Rights Approach to Prison Management), của tác giả Andrew Coyle, năm 2009. 1.1.3. Những nội dung nghiên cứu đã sáng tỏ và được luận án kế thừa Trên phương diện lý luận, các công trình nghiên cứu đã cung cấp 9
một cách nhìn khá toàn diện về khái niệm quyền con người, quyền con người trong thi hành án hình sự, chỉ ra sự cần thiết bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Các công trình nghiên cứu trong nước đã phân tích làm rõ được một số quyền cơ bản của người chấp hành hình phạt trong pháp luật thi hành án dưới góc độ luật thực định. Về vấn đề thực trạng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam, các công trình đã khái quát khá đầy đủ thực trạng quản lý và tổ chức thực hiện hoạt động thi hành hình phạt tù ở Việt Nam trước khi có Luật thi hành án hình sự 2010 và Luật thi hành án hình sự 2019. Trên phương diện đề xuất, kiến nghị, các nghiên cứu đã đưa ra được một số giải pháp liên quan đến những khía cạnh cụ thể đối với vấn đề bảo đảm các quyền con người trong thi hành hình phạt tù, đây là cơ sở để nghiên cứu sinh tiếp tục đưa ra các giải pháp có tính tổng thể, đồng bộ nhằm nâng cao hiệu quả bảo đảm quyền của người bị kết án phạt tù trong pháp luật hình sự ở Việt Nam hiện nay. 1.1.4. Những vấn đề tiếp tục triển khai nghiên cứu trong luận án Về mặt lý luận: mặc dù một số khái niệm “quyền con người trong thi hành hình phạt tù”; khái niệm “Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù” đã được đề cập trong các công trình nghiên cứu nhưng chưa được luận giải cụ thể, rõ ràng. Luận án sẽ tiếp tục làm rõ các nội dung của bảo đảm quyền con người qua việc phân tích hệ thống các chuẩn mực pháp lý quốc tế về quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam. Phân tích cơ chế bảo đảm quyền con người, ý nghĩa của bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Về mặt thực trạng: phân tích thực trạng quy định pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Thực hiện khảo sát, đánh giá thực trạng thực hiện các quy định của pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam, chỉ ra những kết quả tích cực, những hạn chế, vướng mắc và những nguyên nhân của những hạn chế, vướng mắc đó. Về giải pháp, kiến nghị: Xây dựng các giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và các giải pháp tăng cường bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù phù hợp với tình hình của Việt Nam hiện nay. 1.2. Cơ sở lý thuyết nghiên cứu 10
Lý thuyết nghiên cứu: Trên cơ sở hướng tiếp cận của Luận án là tiếp cận từ góc độ quyền con người và tiếp cận từ góc độ pháp luật hình sự và pháp luật thi hành án hình sự, cho nên, đề tài luận án sẽ được thực hiện dựa trên nội dung của những học thuyết về quyền con người và những học thuyết về hình phạt và thi hành hình phạt. Câu hỏi nghiên cứu và giả thuyết nghiên cứu Câu hỏi nghiên cứu: Để đánh giá toàn diện và chuyên sâu về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù, Luận án cần giải đáp những câu hỏi sau: (i) Tại sao phải bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù? (ii) Nội dung bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù là gì? (iii) Cơ chế bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù là gì? (iv) Mức độ của thực trạng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam ra sao? Nguyên nhân của thực trạng đó? (v) Làm gì để bảo đảm đầy đủ hơn quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam? Giả thuyết nghiên cứu: Với cách hiểu giả thuyết nghiên cứu là luận điểm cần chứng minh, tác giả luận án xác định giả thuyết nghiên cứu của luận án như sau: Bảo đảm quyền con người trong thi hành án phạt tù Việt Nam còn tồn tại nhiều bất cập, hạn chế trên cả phương diện nhận thức, thực tiễn quy định pháp luật, thực tiễn thi hành pháp luật. Điều này có thể được giải quyết thông qua việc hoàn thiện các quy định của pháp luật thi hành án về bảo đảm quyền con người trong thi hành án phạt tù và tiến hành các biện pháp pháp lý mang tính đồng bộ nhằm tăng cường bảo đảm quyền con người của phạm nhân thi hành án phạt tù nói riêng và trong tư pháp hình sự nói chung. 11
Chương 2 NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI TRONG THI HÀNH HÌNH PHẠT TÙ 2.1. Khái niệm quyền con người và bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù 2.1.1. Khái niệm quyền con người trong thi hành hình phạt tù “Quyền con người trong thi hành hình phạt tù là khái niệm chỉ những nhu cầu, lợi ích tự nhiên vốn có của phạm nhân (các quyền của phạm nhân) mà không bị hạn chế bởi bản án hình sự đã có hiệu lực pháp luật, đòi hỏi nhà nước, mà trực tiếp là các trại giam, phải tôn trọng, bảo vệ và bảo đảm cho họ trong suốt thời gian họ chấp hành hình phạt tù tại cơ sở giam giữ ” Quyền con người trong thi hành hình phạt tù có nguy cơ bị xâm hại mà đặc biệt là sự xâm hại từ các cơ quan có trách nhiệm thực thi hình phạt tù. Cơ quan có trách nhiệm thực thi hình phạt tù là chủ thể cơ bản có nhiệm vụ phòng chống các hành vi vi phạm quyền con người, nhưng đồng thời cũng là chủ thể có khả năng nhất trong việc vi phạm quyền con người của phạm nhân. Việc thực hiện các biện pháp cưỡng chế để đạt mục đích hình phạt trực tiếp ảnh hưởng đến quyền và lợi ích của người chấp hành án. Chính vì thế, bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù là một hoạt động có tính tất yếu. 2.1.2. Khái niệm bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù Hiểu một cách khái quát, bảo đảm quyền con người là việc Nhà nước tạo ra các tiền đề, điều kiện về chính trị, kinh tế, xã hội, pháp lý và tổ chức để cá nhân có thể thực hiện các quyền và lợi ích chính đáng của mình. Các quyền con người sẽ chỉ là các quyền ở dạng tiềm năng mà không có điều kiện để thực hiện nếu như cơ chế bảo đảm không được thiết lập và thực thi trên thực tế. Bảo đảm quyền con người nói chung, quyền con người trong thi hành án hình sự nói riêng, được thể hiện qua nhiều phương diện như: bảo đảm kinh tế, bảo đảm chính trị, bảo đảm xã hội, bảo đảm pháp lý. Tuy nhiên, 12
trong phạm vi của luận án này, do những giới hạn về thời gian và để phù hợp với chuyên ngành nghiên cứu, tác giả chỉ tập trung phân tích phương diện quan trọng nhất, đó là bảo đảm pháp lý với quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Theo nghĩa rộng, bảo đảm pháp lý chính là bảo đảm thực hiện quyền con người bằng pháp luật, trên phương diện pháp luật. Pháp luật có thuộc tính bắt buộc chung, được thực hiện bằng giáo dục thuyết phục, cưỡng chế khi cần thiết và bảo đảm thực hiện bằng quyền lực nhà nước. Nếu không được ghi nhận trong pháp luật thì những quyền tự nhiên vốn có của con người chưa trở thành ý chí và mục tiêu hành động chung, có giá trị bắt buộc chung đối với mọi người. Chính vì vậy, bảo đảm pháp lý được đánh giá là phương thức hiệu quả nhất, có quy mô trên toàn xã hội. Đồng thời, bảo đảm pháp lý chính là sự thể chế các bảo đảm về chính trị, kinh tế, xã hội, tổ chức thành các chuẩn mực có tính bắt buộc với mọi chủ thể trong xã hội phải tuân thủ và thực hiện. Để thực hiện được những bảo đảm pháp lý về quyền con người trong thi hành án phạt tù, trước hết Nhà nước cần ban hành các quy định pháp luật ghi nhận các quyền con người cơ bản của phạm nhân, sau đó là xây dựng cơ chế và chuẩn bị những nguồn lực vật chất (nhà cửa, trang thiết bị, ngân sách, cán bộ...) để các quyền con người được tổ chức thực hiện một cách nghiêm minh và hiệu quả trên thực tế ở các trại giam. Dưới đây phân tích sâu hơn những yêu cầu đặt ra với bảo đảm pháp lý về quyền con người trong thi hành hình phạt tù: Thứ nhất, tạo ra các tiền đề, điều kiện về mặt pháp luật nhằm đảm bảo quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Thứ hai, tạo ra các tiền đề, điều kiện để thực thi các quy định pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù. Khái niệm về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù có thể hiểu như sau: “Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù 13
là việc Nhà nước tạo ra các điều kiện cần thiết, đặc biệt là về mặt pháp luật và cơ chế thực thi pháp luật, để bảo vệ phạm nhân khỏi những hành vi vi phạm các quyền của họ, đồng thời để họ có thể thực hiện, hưởng thụ các quyền con người của mình mà không bị hạn chế bởi bản án hình sự phù hợp với bối cảnh và điều kiện của cơ sở giam giữ”. 2.2. Nội dung bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù Căn cứ các văn kiện chính điều chỉnh về quyền con người của tù nhân, tác giả xác định có các nhóm quyền cơ bản mà tù nhân phải được tôn trọng và bảo đảm trong thi hành hình phạt tù: (i) Quyền được bảo đảm an toàn thân thể, danh dự, nhân phẩm; (ii) Quyền được bảo đảm mức sống tiêu chuẩn như ăn, mặc, ở, chăm sóc y tế; (iii) Quyền hoạt động thể dục, thể thao, sinh hoạt văn hóa, văn nghệ, giáo dục pháp luật; (iv) quyền lao động và hưởng thành quả lao động (v) quyền thông tin, liên lạc với người thân và gia đình; (vi) Quyền khiếu nại, tố cáo. 2.3 Cơ chế bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù 2.3.1 Chủ thể có nghĩa vụ bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù Luật Thi hành án hình sự quy định hệ thống tổ chức, trách nhiệm và quyền hạn của các cơ quan chuyên trách, tạo ra cơ sở pháp lý để các cơ quan áp dụng, thực hiện nhiệm vụ bảo đảm, bảo vệ các quyền con người của phạm nhân trong quá trình giám sát, giáo dục phạm nhân. Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù được thực hiện thông qua các chủ thể chính sau: - Cơ quan quản lý và thi hành hình phạt tù - Trại giam và các cán bộ, chiến sỹ làm công tác quản lý giáo dục phạm nhân - Cơ quan Viện Kiểm sát, Tòa án 2.3.2 Đối tượng, phạm vi bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù Trong phạm vi nghiên cứu của luận án này, tác giả tập trung vào 14
nhóm đối tượng là phạm nhân đang chấp hành án tại các trại giam, bị cách ly khỏi xã hội bên ngoài, học tập và lao động theo quy định pháp luật. Về phạm vi bảo đảm quyền, bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù có phạm vi không gian là trại giam, bởi khi ra khỏi nơi giam giữ thì tính chất quyền của họ đã thay đổi. 2.3.3 Phương thức bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù Xét về bản chất, bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù là một lĩnh vực bảo đảm pháp lý. Khi đề cập về bảo đảm quyền con người chính là đề cập một cách toàn diện các biện pháp mang tính đồng bộ từ xây dựng pháp luật đến tổ chức thực hiện pháp luật và vận hành bộ máy, cơ quan chuyên trách có liên quan đến bảo vệ, thúc đẩy quyền con người.. tạo ra các điều kiện thuận lợi để quyền con người của người chấp hành án luôn được thực thi trên thực tế. Theo phân tích từ khái niệm ở trên, bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù bao gồm những phương thức cơ bản sau: Thứ nhất, bảo đảm quyền con người bằng việc xây dựng, hoàn thiện hệ thống các quy định của pháp luật về thi hành án phạt tù hoàn chỉnh, thống nhất Thứ hai, bảo đảm quyền con người bằng hệ thống tổ chức và hoạt động của các cơ quan thi hành hình phạt tù Thứ ba, bảo đảm quyền con người bằng việc thực hiện đúng chức năng, nhiệm vụ của đội ngũ cán bộ thi hành hình phạt tù Thứ tư, bảo đảm quyền con người bằng các hoạt động giám sát, thanh tra, kiểm tra việc bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù Thứ năm, bảo đảm quyền con người bằng hoạt động xử lý các hành vi vi phạm quyền con người Thứ sáu, bảo đảm quyền con người bằng các điều kiện vật chất và kỹ thuật trang bị cho các cơ sở giam giữ Thứ bảy, bảo đảm quyền con người bằng hoạt động tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật về quyền con người, đặc biệt là đối với phạm nhân 15
Thứ tám, bảo đảm quyền con người bằng hoạt động đặc xá tha tù trước thời hạn, giảm thời hạn chấp hành án, tha tù trước thời hạn có điều kiện 2.4 Ý nghĩa của việc bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù 2.4.1 Ý nghĩa chính trị Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù có ý nghĩa quan trọng về mặt chính trị, thực hiện chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước đặt ra. 2.4.2. Ý nghĩa xã hội Bảo đảm quyền con người có ý nghĩa quan trọng trong việc thay đổi nhận thức của xã hội về người chấp hành án, bảo đảm sự công bằng, bình đẳng trong xã hội. Bảo đảm quyền con người trong thi hành án phạt tù có ý nghĩa to lớn trong việc khẳng định với cộng đồng quốc tế về trình độ phát triển, sự văn minh và sẵn sàng hội nhập của Việt Nam trên trường quốc tế. 2.4.3. Ý nghĩa pháp lý Bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù có vai trò quan trọng trong việc biến những ý tưởng tinh hoa của nhân loại ở các điều luật được hiện thực hóa. Việc bảo đảm quyền con người không chỉ bảo vệ quyền con người của phạm nhân, mà còn bảo đảm tính đúng đắn và thích đáng về hình phạt mà họ phải chấp hành. 2.4.4. Ý nghĩa quốc tế Bảo đảm tốt quyền con người trong thi hành hình phạt tù có ảnh hưởng to lớn đến quá trình hội nhập quốc tế, thực hiện các cam kết quốc tế của nhà nước Việt Nam; Giảm sự hoài nghi của cộng đồng quốc tế về sự vi phạm quyền con người tại trại giam ở Việt Nam. 16
Chương 3 THỰC TRẠNG BẢO ĐẢM QUYỀN CON NGƯỜI TRONG THI HÀNH HÌNH PHẠT TÙ Ở VIỆT NAM HIỆN NAY 3.1. Thực trạng quy định pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù 3.1.1. Quy định của pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở Việt Nam trước khi ban hành Luật thi hành án hình sự năm 2019 - Thời kỳ từ sau cách mạng tháng 8 năm 1945 đến năm 1954 - Thời kỳ từ năm 1954 đến trước khi Pháp lệnh thi hành án phạt tù 1993 có hiệu lực - Thời kỳ từ khi Pháp lệnh thi hành án phạt tù năm 1993 có hiệu lực đến trước khi Luật thi hành án hình sự 2010 có hiệu lực - Thời kỳ từ khi Luật thi hành án hình sự 2010 có hiệu lực đến khi ban hành Luật thi hành án hình sự 2019 3.1.2. Quy định của pháp luật hiện hành về bảo đảm quyền con người của phạm nhân trong thi hành hình phạt tù 3.1.2.1 Quy định về các quyền con người của phạm nhân Ghi nhận quyền con người thông qua các quy định pháp luật cụ thể là cơ sở đầu tiên để các quyền đó có thể trở thành hiện thực và có điều kiện thực thi trên thực tế. Việt Nam ngày càng thể hiện sự nỗ lực trong việc ghi nhận và bảo đảm các quyền con người thông qua việc nội luật hóa các tiêu chuẩn pháp lý quốc tế vào hệ thống pháp luật quốc gia. Về các quyền cụ thể, pháp luật Việt Nam cũng đã có quy định nhằm bảo đảm việc tôn trọng và thực thi quyền của phạm nhân trên thực tế. Các quy định này nằm rải rác trong các văn bản quy phạm pháp luật có thể kể đến như Luật hình sự, Luật Tố tụng hình sự, Luật Thi hành án hình sự và các văn bản hướng dẫn thi hành. Thứ nhất, quyền được bảo đảm an toàn thân thể, danh dự, nhân phẩm của phạm nhân tại các cơ sở giam giữ Thứ hai, quyền được bảo đảm mức sống tiêu chuẩn trong thi hành hình phạt tù Thứ ba, quyền hoạt động thể dục, thể thao, sinh hoạt văn hóa, văn 17
nghệ, giáo dục pháp luật Thứ tư, quyền lao động và hưởng thành quả lao động Thứ năm, quyền tiếp cận thông tin, liên lạc với người thân và gia đình Thứ sáu, quyền khiếu nại, tố cáo 3.1.2.2. Quy định về phương thức bảo đảm quyền con người của phạm nhân Thứ nhất, quy định về tổ chức, chức năng, nhiệm vụ của cơ quan thi hành án hình sự Thứ hai, quy định về tổ chức đội ngũ cán bộ thi hành hình phạt tù Thứ ba, quy định về kiểm tra, giám sát hoạt động thi hành hình phạt tù Thứ tư, quy định về xử lý vi phạm quyền con người của phạm nhân trong lĩnh vực thi hành hình phạt tù Thứ năm, quy định về đặc xá tha tù trước thời hạn, giảm thời gian chấp hành hình phạt tù, tha tù trước thời hạn có điều kiện 3.2. Thực trạng thực thi các quy định của pháp luật về bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù Xuất phát từ yêu cầu về công tác quản lý giam giữ phạm nhân, thời gian qua các cơ quan có thẩm quyền đã kịp thời chỉ đạo và có các động thái tích cực, nghiêm chỉnh thực hiện đúng các quy định pháp luật thi hành án phạt tù về chế độ giam giữ, tăng cường thực thi các quy định về giám sát, giáo dục, đồng thời ngăn chặn các hành vi vi phạm quyền con người. 3.2.1. Thực trạng thực hiện các quyền con người trong thi hành hình phạt tù 3.2.2. Thực trạng hệ thống tổ chức và đội ngũ cán bộ thi hành hình phạt tù 3.2.3. Thực trạng thực hiện chính sách đặc xá tha tù trước thời hạn, giảm thời hạn chấp hành án, tha tù trước thời hạn có điều kiện 3.2.4. Thực trạng kiểm tra, giám sát bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù 3.3. Đánh giá và nhận xét Thực trạng bảo đảm quyền con người trong thi hành hình phạt tù ở 18