Tóm tắt luận án Tiến sĩ Luật học: Trách nhiệm của chính phủ truớc quốc hội theo pháp luật Việt Nam

Chia sẻ: Juijung Jone Jone | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:27

Thêm vào BST

Báo xấu

16
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án có mục đích làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội, đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm tiếp tục hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ của hai cơ quan, bảo đảm các quy định trực tiếp và gián tiếp về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội được thực thi.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tóm tắt luận án Tiến sĩ Luật học: Trách nhiệm của chính phủ truớc quốc hội theo pháp luật Việt Nam

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI HOÀNG THỊ LAN TRÁCH NHIỆM CỦA CHÍNH PHỦ TRƢỚC QUỐC HỘI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM Ngành: Luật hiến pháp và hành chính Mã số: 9 38 01 02 TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SỸ LUẬT HỌC Hà Nội – 2021
Công trình được hoàn thành tại: Học viện khoa học xã hội – Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam Người hướng dẫn khoa học: PGS. TS Nguyễn Minh Mẫn Phản biện 1: Phản biện 2: Phản biện 3: Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp Học viện họp tại…………………………….. vào hồi…….giờ…..phút, ngày…..tháng….. năm. Có thể tìm hiểu Luận án tại Thư viện: - Thư việc quốc gia - Thư viện Học viện khoa học xã hội
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Luận án Trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội được hình thành đồng thời với mô hình nhà nước dân chủ, trong đó có sự tồn tại của cơ quan hành pháp và lập pháp. Các nghiên cứu của các học giả trên thế giới đã làm rõ và cơ bản thống nhất cách hiểu, nội hàm nhiều vấn đề liên quan đến trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội như: Khái niệm, phạm vi, ý nghĩa, vai trò, mục đích, phương thức thực hiện.... Tuy nhiên, xuất phát từ nhiều lý do khác nhau như: lịch sử, văn hóa, trình độ phát triển, thể chế chính trị, truyền thống pháp lý… mà nhiều vấn đề cơ bản liên quan đến trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội còn có những cách hiểu không thống nhất. Trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội không chỉ khác nhau giữa các mô hình tổ chức QLNN, trong việc lựa chọn kỹ thuật để thể hiện mối tương quan giữa quốc hội với chính phủ mà còn khác nhau về cách hiểu trong chính một quốc gia. Hiện nay, khi đề cập đến pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội ở Việt Nam còn có nhiều quan điểm. Điều này thể hiện không chỉ ở các quy định pháp luật chưa đầy đủ thì kể cả các nghiên cứu về vấn đề này thời gian qua cũng chưa được chú trọng. Đó chính là một trong những nguyên nhân cơ bản tưởng là tương đối rõ ràng về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội như trách nhiệm cá nhân, trách nhiệm tập thể, trách nhiệm pháp lý, trách nhiệm chính trị, trách nhiệm chủ động, trách nhiệm bị động…khó tránh khỏi cách hiểu và diễn giải khác nhau. Vấn đề đăt ra: Cơ chế và quy trình nào được áp dụng để Chính phủ và thành viên Chính phủ nhận trách nhiệm cá nhân, trách nhiệm tập thể trước Quốc hội? Pháp luật đó có hợp lý, đáp ứng được yêu cầu thực tế? Tất cả yếu tố đó tạo nên hệ thống pháp luật “trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội” ra sao? Các câu hỏi đó cần được nghiên cứu từ nguyên lý tổ chức 1
QLNN, bối cảnh lịch sử dân tộc, các yếu tố chính trị, xã hội, văn hóa, kinh tế đất nước để tìm lời giải. Góp phần hoàn thiện pháp luật “trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội” nhằm phát huy tốt chức năng, nhiệm vụ của hai cơ quan, hướng tới mục đích phục sự Nhân dân, cần thiết nghiên cứu ở trên cả bình diện lý luận và thực tiễn về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. Chủ đề của Luận án “Trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội theo pháp luật Việt Nam” được thiết kế với mong muốn góp phần giải mã một cách toàn diện và có hệ thống các nội dung trên. 2. Mục đích và nhiệm vụ của Luận án 2.1. Mục đích của Luận án Luận án có mục đích làm rõ cơ sở lý luận và thực tiễn về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội, đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm tiếp tục hoàn thiện chức năng, nhiệm vụ của hai cơ quan, bảo đảm các quy định trực tiếp và gián tiếp về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội được thực thi. 2.2. Nhiệm vụ của Luận án Những kết quả đầu ra trên ràng buộc Luận án vào các nhiệm vụ cụ thể: Một là: Phân tích cơ sở lý luận về chức năng, nhiệm vụ của Quốc hội, Chính phủ. Hai là: Khái quát quá trình hình thành và thực tiễn vận dụng lý luận, quy định về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. Đánh giá thực trạng quy định và thực tiễn áp dụng pháp luật trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội hiện nay. Ba là: Đề xuất và luận chứng quan điểm, giải pháp hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 2
3.1. Đối tượng nghiên cứu NCS tập trung nghiên cứu cơ sở lý luận và thực tiễn các quy định về tổ chức, chức năng, nhiệm vụ của Quốc hội và Chính phủ, sự tác động qua lại giữa hai chủ thể để xác định mối quan hệ hai bên. Sự đáp ứng của các quy định hiện hành và thực tiễn áp dụng với yêu cầu thực tế đặt ra. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Về nội dung: Trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội dưới góc độ là một phương thức tổ chức QLNN, do đó được xác định là một loại trách nhiệm chính trị và trách nhiệm pháp lý được quy định tại Hiến pháp và các văn bản pháp luật về tổ chức, hoạt động của Quốc hội, Chính phủ. - Về thời gian: Luận án tập trung vào giai đoạn gắn liền với sự ra đời Hiến pháp năm 2013 và nhận thức về chủ trương tiếp tục đổi mới, phát triển nhà nước dân chủ. 4. Phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp luận: Luận án được nghiên cứu trên cơ sở vận dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử của triết học Mác – Lênin; quan điểm của Đảng CSVN và tư tưởng Hồ Chí Minh về chủ quyền Nhân dân, tổ chức và thực hiện QLNN. 4.2. Các phương pháp nghiên cứu cụ thể: Luận án được thực hiện bởi các phương pháp cụ thể là: Phân tích, tổng hợp; Phương pháp xã hội học pháp luật; Phương pháp lịch sử; Phương pháp thống kê; Phương pháp nghiên cứu đa ngành, liên ngành. Sự kết hợp nhiều phương pháp tiếp cận và nghiên cứu nhưng luôn tuân thủ phương pháp luận chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ nghĩa duy vật lịch sử hướng tới việc bảo đảm tính hệ thống, tính logic trong bố cục của Luận án. 3
5. Những đóng góp mới về khoa học của Luận án Kế thừa và phát triển những kết quả nghiên cứu, trên cơ sở nhận diện đầy đủ, đúng đắn những nội dung cần tiếp tục làm sáng tỏ các khía cạnh lý luận, thực tiễn về hoạt động của Chính phủ, Quốc hội, Luận án có những đóng góp mới như sau: Thứ nhất: Chỉ ra những nguyên lý cơ bản về trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội. Xây dựng khái niệm trách nhiệm, các yếu tố cấu thành và nội dung trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội trong Nhà nước của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân. Đồng thời, chỉ ra các yếu tố tác động, chi phối đến tính “chịu trách nhiệm” của Chính phủ trước Quốc hội và ảnh hưởng của việc Chính phủ không chịu trách nhiệm trước Quốc hội sẽ tác động đến hiệu quả hoạt động của Quốc hội, Chính Phủ. Thứ hai: Khái quát quá trình hình thành và thực tiễn vận dụng lý luận, quy định về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội, đặc biệt trong giai đoạn thực hiện Hiến pháp 2013. Thứ ba: Đề xuất giải pháp pháp lý để Chính phủ thực hiện trách nhiệm trước Quốc hội. Những giải pháp dựa trên quy định pháp luật và các giải pháp hỗ trợ khác dựa vào điều kiện thực tế Việt Nam 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của Luận án Về mặt lý luận: Luận án bổ sung cơ sở cho việc xây dựng hệ thống lý thuyết, cung cấp đánh giá thực trạng pháp luật và thực tiễn áp dụng pháp luật, những giải pháp hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. Về mặt thực tiễn: Luận án có thể làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu, giảng dạy với các học phần liên quan đến tổ chức QLNN, BMNN ở bậc đại học và sau đại học; là tài liệu tham khảo cho cán bộ hoạt động thực tiễn tại Quốc hội, Chính phủ tham khảo khi xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật về tổ chức BMNN. 4
7. Kết cấu của Luận án Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục công trình nghiên cứu có liên quan của tác giả, danh mục tài liệu tham khảo, Luận án được kết cấu gồm 4 chương, như sau: Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu và những vấn đề đặt ra liên quan đến đề tài Luận án. Chương 2: Những vấn đề lý luận về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. Chương 3: Thực trạng trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội theo pháp luật Việt Nam. Chương 4: Quan điểm và giải pháp hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. 5
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VÀ NHỮNG VẤN ĐỀ ĐẶT RA LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN 1.1. Tình hình nghiên cứu trong nƣớc Nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn về tổ chức, hoạt động của Quốc hội và Chính phủ được các nhà khoa học, chuyên gia đề cập với tính chất là các chủ thể chính, độc lập, nhưng cũng có nhiều công trình nghiên cứu về BMNN, hệ thống chính trị, ở đó Quốc hội và Chính phủ là các bộ phận cấu thành. Về khái niệm trách nhiệm của Chính phủ được các công trình nghiên cứu đề cập với tính chất là những hậu quả bất lợi là cách tiếp cận dựa trên các sự kiện cụ thể, mang tính trừng phạt hoặc gánh chịu hậu quả bất lợi khi Chính phủ (tập thể/cá nhân) vi phạm pháp luật hoặc không hoàn thành tốt chức năng, nhiệm vụ. Đáng lưu ý là, cách tiếp cận này chỉ cho thấy trách nhiệm của chủ thể là Chính phủ trước pháp luật nói chung chứ không phải chịu trách nhiệm trước Quốc hội. 1.2. Tình hình nghiên cứu nƣớc ngoài Thông qua các công trình nghiên cứu, trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội thường được xem xét dưới góc độ là thẩm quyền của quốc hội trong việc bất tín nhiệm, giải tán chính phủ. Có thể kể đến nghiên cứu của tác giả Hironori Yamamoto (2007) với Tools for parliamentary oversight (các công cụ giám sát của Quốc hội) cho thấy tại 63 trong tổng số 88 quốc gia được khảo sát thì quốc hội có thẩm quyển lấy phiếu tín nhiệm đối với tập thể chính phủ. Trong các công trình nghiên cứu như Cộng hòa của Platon, Chính thể đại diện và Bàn về tự do của John Stuart Mill là những tác phẩm về triết học và nền dân chủ phương Tây. Nội dung xoay quanh các vấn đề chính là tác động của Nhân dân đối với sự thành bại của chính thể đại nghị, trong đó đặc biệt coi trọng việc xác định trách nhiệm cá nhân. 6
1.3. Nhận xét về các công trình nghiên cứu 1.3.1. Các kết quả đạt được trong các công trình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận án Qua tổng hợp và nghiên cứu các công trình có liên quan đến nội dung Luận án, có thể khái quát một số lưu ý: - Nhiều công trình được viết trên cơ sở tổng kết thực tiễn quá trình đổi mới hệ thống chính trị và xây dựng NNPQXHCN ở Việt Nam. Trong đó, Quốc hội và Chính phủ là các thiết chế trung tâm, - Một số công trình tuy đề cao vai trò riêng biệt của Quốc hội hoặc Chính phủ trên từng chức năng riêng nhưng đã luận giải về mối quan hệ giữa Quốc hội và Chính phủ. Từ đó, khẳng định trách nhiệm của Chính phủ đối với hoạt động của Quốc hội và ngược lại. - Các công trình khoa học ít nhiều có nội dung nghiên cứu liên quan đến Đề tài Luận án, có thể tiếp thu một số luận giải từ góc độ lý luận và thực tiễn tổ chức, hoạt động của Quốc hội và Chính phủ. - Kinh nghiệm quốc tế về trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội được nhiều nhà khoa học quan tâm, trong đó đề cập đến vai trò của chính phủ như cơ quan chính trong chuỗi hoạt động để quốc hội làm tốt chức năng. Nội dung này có mối liên quan chặt chẽ với việc nâng cao trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. Nhìn chung, các công trình nghiên cứu khi đề cập đến quốc hội và chính phủ ít nhiều đều đề cập đến mối quan hệ, sự tương tác giữa quốc hội và chính phủ trong việc thực hiện chức năng nhiệm vụ. Do vậy, các công trình trên có giá trị tham khảo cao đối với Luận án. 1.3.2. Những vấn đề liên quan đến chủ đề Luận án chưa được giải quyết thấu đáo hoặc chưa được đặt ra trong các công trình nghiên cứu đã công bố 7
1.3.2.1. Những vấn đề lý luận về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội - Khái niệm và cơ chế để Chính phủ thực hiện trách nhiệm trước Quốc hội là vấn đề chưa được đề cập là đối tượng nghiên cứu riêng trong các công trình nghiên cứu liên quan đến chủ đề Luận án. - Vai trò việc đề cao trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội, xây dựng một chế độ pháp lý, cơ chế thực hiện trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội chưa được lập luận đầy đủ và thuyết phục. Trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội theo pháp luật Việt Nam chưa được hình dung một cách đầy đủ và có hệ thống. - Các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước hầu như chưa đề cập về các yếu tố ảnh hưởng tới hoàn thiện cơ chế “trách nhiệm” của Chính phủ trước Quốc hội. 1.3.2.2. Những vấn đề về quá trình hình thành, phát triển và thực trạng trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. - Thực trạng cơ chế “trách nhiệm” của Chính phủ trước Quốc hội ở Việt Nam chưa được hình dung một cách đầy đủ, xét cả trên phương diện quy định pháp luật và thực thi pháp luật. Nguyên nhân các ưu điểm, hạn chế của thực trạng chưa đầy đủ hoặc mới dừng ở mức độ đặt vấn đề mà chưa được luận giải sâu sắc. - Chưa có công trình trong nước nghiên cứu về trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội tại một số quốc gia hiện đại hoặc có điều kiện, hoàn cảnh chính trị tương đồng với Việt Nam. 1.3.2.3. Những vấn đề về giải pháp, kiến nghị nâng cao trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. - Kết quả tổng quan tình hình nghiên cứu cho thấy thiếu sự phân tích, lập luận đầy đủ về bối cảnh, nhu cầu hoàn thiện cơ chế “trách nhiệm” giữa 8
Chính phủ trước Quốc hội trên tất cả các phương diện hoạt động; chưa đề xuất một hệ quan điểm được thừa nhận chung về tính “trách nhiệm”. - Hoạt động nghiên cứu hiện nay còn thể hiện ở tính đơn lẻ, thiếu hệ thống giữa các giải pháp và chưa đi đến bản chất của vấn đề xuất phát từ việc phân tích các yếu tố tác động đến cơ chế trách nhiệm, ràng buộc giữa các cơ quan trong BMNN ở Việt Nam. 1.3.3. Những vấn đề Luận án cần tiếp tục nghiên cứu - Phân tích, làm sáng tỏ trách nhiệm của Chính phủ đối với các hoạt động của Quốc hội; Các yêu cầu bảo đảm để Chính phủ thực hiện trách nhiệm trước Quốc hội trong quá trình xây dựng và hoàn thiện NNPQ XHCN Việt Nam. - Chỉ ra những kết quả đạt được, những tồn tại, hạn chế, nguyên nhân, giải pháp khắc phục, phát huy ưu điểm để nâng cao chất lượng hoạt động của Chính phủ, Quốc hội. - Nghiên cứu, đề xuất những giải pháp nhận thức, tư duy về bản chất hoạt động của Quốc hội, Chính phủ. Gắn với nhận thức về trách nhiệm của Chính phủ đồng thời là trách nhiệm của Quốc hội. 1.4. Giả thuyết nghiên cứu và câu hỏi nghiên cứu 1.4.1. Giả thuyết nghiên cứu Nhận thức cũng như quy định pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội Việt Nam chưa thống nhất, còn nhiều bất cập, chưa tạo ra cơ sở pháp lý cần thiết để Chính phủ thực hiện trách nhiệm trước Quốc hội. 1.4.2. Câu hỏi nghiên cứu Thứ nhất, trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội được xác lập dựa trên cơ sở lý luận nào? Thứ hai, pháp luật và áp dụng pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội ở Việt Nam? 9
Thứ ba, quan điểm và giải pháp nào để hoàn thiện pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội ở Việt Nam? KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 Việc khảo cứu, đánh giá tình hình các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài Luận án cho thấy: 1. Các công trình chuyên sâu, có tính hệ thống ở trong nước tuy có nhiều nhưng mới chỉ dừng lại ở góc độ nghiên cứu về thiết chế Quốc hội hoặc Chính phủ một cách riêng lẻ. Một số công trình nghiên cứu về mối quan hệ giữa Quốc hội và Chính phủ nhưng chỉ dừng lại ở một phạm vi chức năng cụ thể. Do đó, chưa mang tính khái quát, chuyên sâu và những yếu tố tác động đến trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội Việt Nam. 2. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài chủ yếu đề cập đến thực tiễn cơ chế trách nhiệm của nội các trước nghị viện. Do sự khác nhau về chế độ chính trị nên chỉ có giá trị tham khảo về mặt kỹ thuật thiết lập quy trình trách nhiệm. 10
CHƢƠNG 2. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM CỦA CHÍNH PHỦ TRƢỚC QUỐC HỘI 2.1. Chính phủ và các quan hệ trách nhiệm 2.1.1. Khái niệm trách nhiệm Tùy thuộc vào mục đích, quá trình, kết quả để định nghĩa về “trách nhiệm” gồm hai phần: một là những việc nên làm, phải làm, được làm, như là bổn phận, nhiệm vụ, quyền hạn; hai là sự cam kết đối với kết quả thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn và nếu kết quả không tốt sẽ phải gánh chịu phần hậu quả. Trong đó, vế thứ nhất là trách nhiệm tích cực, chủ động làm tiền đề, nguyên nhân; vế thứ hai là trách nhiệm tiêu cực, bị động, phản ánh việc chịu hệ quả tất yếu. 2.1.2. Khái lược về chính phủ Với nguồn gốc ra đời, tính thống nhất về vị trí, chức năng trong các mô hình cho thấy: Chính phủ là một cơ quan tập thể có thẩm quyền quản lý, điều hành nền kinh tế - xã hội quốc gia. Về địa vị pháp lý, chính phủ có thể là cơ quan cao nhất của chính quyền hành pháp hoặc có thể chỉ là cơ quan tư vấn trực thuộc người đứng đầu Nhà nước, hoặc là cơ quan phái sinh của cơ quan QLNN cao nhất. 2.1.3. Trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội trong tổ chức quyền lực nhà nước Phụ thuộc vào bản chất chế độ chính trị của mỗi quốc gia để thiết lập mô hình nghị viện và chính phủ phù hợp tương ứng. Từ đó chế độ trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội được hình thành cũng dựa trên nguyên tắc tổ chức QLNN. 2.1.4. Phân loại trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội Hiện nay trong khoa học tổ chức QLNN, còn có nhiều quan điểm chưa thực rõ ràng khi phân loại trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội là trách nhiệm pháp lý hay trách nhiệm chính trị. Theo NCS, khi nói đến trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội thường được tiếp cận dưới góc độ là 11
trách nhiệm chính trị và trách nhiệm pháp lý được quy định tại hiến pháp và hệ thống pháp luật về tổ chức và hoạt động của quốc hội, chính phủ. 2.2. Tính tất yếu và vai trò trách nhiệm của Chính phủ trƣớc Quốc hội theo pháp luật Việt Nam Thứ nhất: Để bảo đảm nền dân chủ thì cần có các quy định pháp luật ràng buộc trách nhiệm giữa các chủ thể, đặc biệt là trách nhiệm của cơ quan chấp hành, cơ quan hành pháp với cơ quan quyền lực, cơ quan đại diện cho ý chí nguyện vọng của Nhân dân. Thứ hai: Việc Chính phủ thực hiện trách nhiệm trước Quốc hội là tấm gương và là nhân tố cho các cơ quan tổ chức BMNN tuân thủ pháp luật, là cơ sở thực tiễn cho việc xây dựng, sửa đổi, bổ sung kịp thời những chính sách. Điều này giúp cho hoạt động của Chính phủ và Quốc hội hiệu quả. Thứ ba: Trong nhu cầu ổn định tổ chức, Quốc hội cần sự tham gia của Chính phủ với vai trò là cơ quan chấp hành của Quốc hội, cơ quan hành chính nhà nước cao nhất. Việc Chính phủ có làm đúng trách nhiệm trước Quốc hội hay không là thước đo đánh giá hiệu quả hoạt động của Quốc hội. Tương tự như vậy, động lực tự nhiên của Chính phủ cần có các yếu tố để Chính phủ hoàn thành tốt nhiệm vụ để không phải gánh chịu một hệ quả tiêu cực nào. 2.3. Các yếu tố tác động đến pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trƣớc Quốc hội Mỗi mô hình tổ chức QLNN của mỗi quốc gia cần phải bảo đảm sự thích hợp với bối cảnh lịch sử, xã hội; trình độ văn hóa, điều kiện phát triển của dân tộc. Bản chất “trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội” phản ánh mối quan hệ, sự tương quan giữa các nhánh quyền lực thể hiện kỹ thuật tổ chức QLNN, do vậy cũng không nằm ngoài vùng tác động của các yếu tố đó. 12
Thứ nhất: Yếu tố chính trị ở Việt Nam tác động đến pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội thể hiện ở các nội dung cơ bản sau: (i) Phản ánh bản chất tất cả hoạt động của các cơ quan nhà nước đều phải chịu sự kiểm soát của Nhân dân; (ii) Được vận dụng có chọn lọc những giá trị tiến bộ của lý thuyết phân quyền; (iii) Đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng CSVN; (iv) Tương quan giữa Chính phủ với các tổ chức chính trị - xã hội. Thứ hai: Nhận thức đúng và đầy đủ về bản chất QLNN thuộc về Nhân dân trong NNPQ XHCN là điểm xuất phát, trong đó Nhân dân là chủ thể QLNN thông qua cơ chế đại diện quyền lực cho Nhân dân thì Chính phủ phải có trách nhiệm trước Quốc hội. Thứ ba: Trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội bị chi phối bởi văn hóa pháp lý và trình độ dân trí của nhiều chủ thể. Mọi người dân, mọi tổ chức của Nhân dân đều có quyền giám sát và phản biện xã hội để tham gia xây dựng và phát triển đất nước là yếu tố tác động đến pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. 2.4. Nội dung, hình thức trách nhiệm của Chính phủ trƣớc Quốc hội theo pháp luật Việt Nam 2.4.1. Nội dung trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội theo pháp luật Việt Nam Dù có phân tách theo chức năng, nhưng bản chất trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội đều thể hiện ở vị trí pháp lý và chức năng, nhiệm vụ của Quốc hội, Chính phủ. Trong đó, Quốc hội với vai trò là cơ quan QLNN cao nhất, thực hiện quyền lập hiến, lập pháp; quyết định các vấn đề quan trọng của đất nước và giám sát tối cao hoạt động Nhà nước; Chính phủ là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất, thực hiện quyền hành pháp, là cơ quan chấp hành của Quốc hội. 2.4.2. Các hình thức trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội theo pháp luật Việt Nam. 13
Căn cứ vào khái niệm, trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội được chia thành hai nhóm: Một là trách nhiệm thực hiện nghĩa vụ, bổn phận trước Quốc hội; Hai là trách nhiệm chấp hành sự xem xét, đánh giá của Quốc hội về kết quả thực hiện nghĩa vụ, bổn phận (trách nhiệm báo cáo, trình, trả lời chất vấn, giải trình) và trách nhiệm gánh chịu những hệ quả pháp lý do Quốc hội đề ra (chấp hành sự việc Quốc hội bãi bỏ văn bản pháp luật do Chính phủ ban hành và chấp hành việc Quốc hội miễn nhiệm, bãi nhiệm Thủ tướng Chính phủ, phê chuẩn kết quả miễn nhiệm, cách chức Phó thủ tướng và các thành viên Chính phủ). KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 Dù có sự khác nhau nhưng bản chất trách nhiệm của chính phủ trước quốc hội là một trong những nội dung phản ánh bản chất mối tương quan giữa các các cơ quan trong hệ thống tổ chức QLNN. Trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội là tổng hợp trách nhiệm cá nhân và trách nhiệm tập thể, là trách nhiệm thực hiện nhiệm vụ và trách nhiệm gánh chịu những hệ quả pháp lý do Quốc hội đề ra khi Chính phủ không thực hiện tốt nhiệm vụ. Việc Chính phủ có trách nhiệm trước Quốc hội là tất yếu, xuất phát từ bản chất QLNN và sự phân công nhiệm vụ của các cơ quan tổ chức BMNN. Ở Việt Nam, trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội được xem xét là trách nhiệm của cơ quan chấp hành trước cơ quan lập pháp. Tuy nhiên, đó là một quá trình bắt nguồn từ nhiệm vụ hàng ngày của Chính phủ với tính chất là cơ quan hành chính nhà nước cao nhất, thực hiện chức năng hành pháp và là cơ quan chấp hành của Quốc hội. 14
CHƢƠNG 3. THỰC TRẠNG TRÁCH NHIỆM CỦA CHÍNH PHỦ TRƢỚC QUỐC HỘI THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM 3.1. Quá trình hình thành và phát triển pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trƣớc Quốc hội ở Việt Nam Nghiên cứu tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm chính trị của Đảng Cộng sản và các bản hiến pháp để khái quát quá trình hình thành, phát triển tư duy, nhận thức, tiếp đến là quy định pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. Trong đó, xuyên suốt là tư duy, nhận thức về việc xây dựng Chính phủ có trách nhiệm trước Nhân dân thông qua cơ quan đại diện là Quốc hội. 3.2. Quy định pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội Hiến pháp năm 2013 và các văn bản pháp luật về tổ chức của Quốc hội, Chính phủ đã phản ánh rõ nét hơn ý nguyện của Nhân dân và yêu cầu thực tiễn, tạo cơ sở cho việc đổi mới phương thức hoạt động của Chính phủ theo hướng bảo đảm giải quyết các vấn đề đối với từng lĩnh vực, tránh tình trạng đùn đẩy trách nhiệm trong nội bộ Chính phủ. Bên cạnh đó, tùy thuộc thời điểm, yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, Quốc hội sẽ ban hành văn bản cụ thể. Đây là cơ sở thực tế với những định lượng rõ ràng về chỉ tiêu, chỉ số, định mức thời gian... để Chính phủ thực hiện. 3.3. Thực trạng áp dụng pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trƣớc Quốc hội hiện nay Nhóm trách nhiệm thực hiện nhiệm vụ, nghĩa vụ của Chính phủ trước Quốc hội: Bao gồm trách nhiệm báo cáo, trình dự án luật và các vấn đề quan trọng đất nước, trả lời chất vấn và giải trình. Tùy thuộc vào nội dung cụ thể mà chủ thể thực hiện trách nhiệm có thể là cá nhân hoặc tập thể. Đánh giá về thực trạng áp dụng pháp luật cho thấy, Chính phủ đã thực hiện tốt trách nhiệm trước Quốc hội. Tuy nhiên, một số hoat động còn mang tính 15
hình thức, hoặc bản chất để thể chế hóa quan điểm của Đảng. Thực trạng đó xuất phát từ bản chất hoạt động của Chính phủ, Quốc hội, bị chi phối bởi môi trường chính trị và ở chính năng lực phản biện của ĐBQH. Nhóm trách nhiệm gánh chịu hệ quả pháp lý: Với cách thức quy định và cơ chế áp dụng pháp luật cho thấy việc bãi bỏ văn bản của Chính phủ trái với Hiến pháp, luật, nghị quyết của Quốc hội và chấp hành việc Quốc hội miễn nhiệm, bãi nhiệm đối với Thủ tướng Chính phủ, phê chuẩn đề nghị miễn nhiệm, cách chức Phó Thủ tướng Chính phủ và các thành viên khác của Chính phủ khi được hiểu dưới góc độ là trách nhiệm gánh chịu hệ quả pháp lý bất lợi mới chỉ là giả định mà chưa phải là quy định có cơ chế thực hiện để phản ánh được thực trạng, hiệu quả hoạt động của các thành viên Chính phủ. 3.4. Đánh giá hệ thống pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trƣớc Quốc hội hiện nay Trên cơ sở quy định pháp luật về hình thức và nội dung trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội cho thấy những thành tựu và hạn chế của hệ thống pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội Việt Nam. 3.4.1. Những thành tựu đạt được Thứ nhất, ban hành cơ sở pháp lý vững chắc cho chế độ trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội Thứ hai, các văn bản pháp luật mới được ban hành có kế thừa, điều chỉnh từ các văn bản trước để bảo đảm tính ổn định và phù hợp với điều kiện thực tế. 3.4.2. Những hạn chế Hiện nay, những yếu kém trong hoạt động của Chính phủ, tính “trách nhiệm” của Chính phủ trước Quốc hội còn hình thức, việc “chịu trách nhiệm” chỉ dừng lại bằng hình thức ngôn từ hoặc văn bản. Việc Chính phủ thực hiện trách nhiệm trước Quốc hội chưa thực sự đúng và đủ. Những hạn 16
chế đó một phần xuất phát từ chính hệ thống pháp luật về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. 3.4.2.1 Về hình thức pháp luật: Trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội được quy định tại nhiều văn bản từ Hiến pháp đến các đạo luật, nghị định, nghị quyết, từ các luật về tổ chức đến các luật chuyên ngành, từ luật về nội dung đến luật thủ tục. Điều này gây khó khăn cho việc nhận diện rõ nét về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội một cách tổng thể, hệ thống. 3.4.2.2 Về nội dung pháp luật Thứ nhất, thiếu các quy định hướng dẫn xác lập quy trình để Chính phủ thực hiện trách nhiệm trước Quốc hội. Thứ hai, thiếu các chế tài, thiếu các quy định xác định hệ quả pháp lý khi Chính phủ không thực hiện đúng trách nhiệm. Trong đó, chưa có sự phân biệt các hình thức miễn nhiệm, bãi nhiệm, cách chức để Quốc hội áp dụng với các thành viên Chính phủ. Thứ ba, sự tương thích giữa luật nội dung và luật thủ tục chưa phù hợp, dẫn đến tình trạng trách nhiệm của Chính phủ mang tính hình thức. 3.4.2.3 Các điều kiện bảo đảm không thuận lợi đến trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội Ngoài những hạn chế về hình thức và nội dung pháp luật trực diện quy định về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội như đã nêu thì còn có những vướng mắc từ chính quy định về các chủ thể tham gia thực hiện chế độ trách nhiệm đó. Thứ nhất: Cơ chế hoạt động của Quốc hội tác động đến tính liên tục, kịp thời và thường xuyên trong chế độ trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội. Thứ hai: Cơ cấu ĐBQH kiêm nhiệm nhiều, trong đó có tỷ lệ thuộc khối cơ quan hành pháp nói chung và Chính phủ nói riêng là những yếu tố chủ 17
quan tác động bất lợi đến hiệu quả việc Chính phủ thực hiện trách nhiệm trước Quốc hội. Thứ ba: Bộ máy tham mưu, giúp việc của Quốc hội phần nào phản ánh nhận thức chưa đề cao công tác giám sát của Quốc hội đối với hoạt động của Chính phủ, chưa thực sự quan tâm đến hiệu quả thực chất Chính phủ thực hiện trách nhiệm trước Quốc hội thế nào. Thứ tư: Trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội là liên tục, thường xuyên và có mối liên kết giữa các loại trách nhiệm. Do vậy, khi thay đổi chủ thể thực hiện, đặc biệt với vai trò người đứng đầu ngành, lĩnh vực quản lý của Chính phủ chắc chắn sẽ tác động tới hiệu quả thực hiện trách nhiệm. KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 Tùy thuộc vào nhiệm vụ chính trị và kỹ thuật lập pháp mỗi thời kỳ nên trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội được thể hiện tại các bản Hiến pháp khác nhau về mức độ, nội dung. Trong 4 bản Hiến pháp (các năm 1946, 1959, 1980, 1992) có Hiến pháp năm 1946 quy định rõ về trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội bao gồm trách nhiệm cá nhân và trách nhiệm tập thể, trách nhiệm thực hiện nhiệm vụ và trách nhiệm gánh chịu những hệ quả pháp lý do Quốc hội đề ra khi Chính phủ không được Quốc hội tín nhiệm. Về cơ bản, trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội theo pháp luật hiện nay tương đối bao quát chức năng, nhiệm vụ của Chính phủ, phù hợp với bản chất của Chính phủ và Quốc hội Việt Nam. Nhưng các hình thức trách nhiệm của Chính phủ mới chỉ phù hợp với lý thuyết về sự phân công nhiệm vụ của Quốc hội và Chính phủ mà chưa phản ánh một Chính phủ có trách nhiệm đến cùng về kết quả thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn, bổn phận trước Quốc hội. Pháp luật cũng như cơ chế áp dụng pháp luật chưa đầy đủ nên trách nhiệm của Chính phủ trước Quốc hội mới dừng lại ở quy định, chưa được 18