Tóm tắt luận án tiến sĩ Văn học: Thi pháp truyện ngắn Việt Nam giai đoạn 1975-1985

VIỆN HÀN LÂM<br /> KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM<br /> HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI<br /> <br /> ĐOÀN VŨ CÔNG HOÀI<br /> <br /> THI PHÁP TRUYỆN NGẮN VIỆT NAM<br /> GIAI ĐOẠN 1975 - 1985<br /> <br /> Chuyên ngành: Văn học Việt Nam<br /> Mã số: 62 22 01 21<br /> <br /> TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SĨ VĂN HỌC<br /> <br /> HÀ NỘI - 2017<br /> <br /> Công trình được hoàn thành tại:<br /> HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI<br /> <br /> Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Tôn Thảo Miên<br /> <br /> Phản biện 1: PGS. TS. Đỗ Lai Thúy<br /> Phản biện 2: PGS. TS. Nguyễn Bá Thành<br /> Phản biện 3:PGS. TS. Trần Văn Toàn<br /> <br /> Luận án sẽ được bảo vệ trước Hội đồng chấm luận án cấp<br /> Học viện họp tại Học viện Khoa học xã hội<br /> vào hồi 8 giờ 30 phút, ngày<br /> <br /> Có thể tìm hiểu luận án tại thư viện:<br /> - Thư viện Học viện Khoa học xã hội<br /> - Thư viện Quốc gia Việt Nam<br /> <br /> tháng<br /> <br /> năm 2017<br /> <br /> 1<br /> MỞ ĐẦU<br /> 1. Tính cấp thiết của đề tài<br /> 1.1. Thi pháp học là một trong những đường hướng nghiên<br /> cứu văn học có từ lâu, nhưng nó thực sự được các nhà nghiên cứu<br /> quan tâm vào những năm đầu của thế kỷ XX. Người ta căn cứ vào<br /> ngôn ngữ để cắt nghĩa thế giới tinh thần của nhà văn. Từ đó, trích<br /> đoạn để phân tích, so sánh, chỉ ra cách cảm nhận về tư tưởng thẩm mĩ<br /> trên ba phương diện: không gian, thời gian nghệ thuật và phương<br /> thức biểu hiện. Bởi nghệ thuật là một thế giới chủ quan của người<br /> nghệ sĩ. Nó kết tinh cách nhìn, cách nghĩ của nhà văn về thế giới. Vì<br /> vậy, đối tượng nghiên cứu của văn học là chỉ ra ý thức của chủ thể<br /> nghệ thuật, các phạm trù của thế giới khách quan và chủ quan như<br /> một phương cách nhìn ra thế giới. Cách tiếp cận thi pháp học cho<br /> phép người ta khám phá ra các chiều kích khác nhau như: hình tượng<br /> tác giả, phong cách nghệ thuật trong chỉnh thể nghệ thuật của tác<br /> phẩm.<br /> Ở Việt Nam thi pháp học du nhập vào một số trường đại học<br /> ở miền Nam trước năm 1975. Tuy nhiên, hướng nghiên cứu này mới<br /> chỉ được giới thiệu, tiếp nhận theo hướng thi pháp xã hội học. Vào<br /> những năm 80, thi pháp học bắt đầu có sự du nhập, đổi mới mạnh mẽ<br /> với các khuynh hướng ngôn ngữ học, kí hiệu học, cấu trúc luận, phân<br /> tâm học, phong cách học, thi pháp học lịch sử, tự sự học… Điều này<br /> thể hiện rõ trong các công trình nghiên cứu của Hoàng Trinh, Phan<br /> Ngọc, Nguyễn Đăng Mạnh, Trần Đình Sử, Nguyễn Phan Cảnh, Đỗ<br /> Đức Hiểu, Lại Nguyên Ân, Lê Ngọc Trà, Đỗ Lai Thuý, Nguyễn<br /> <br /> 2<br /> Xuân Kính, Vương Trí Nhàn… Đây được coi như là hiện tượng mới<br /> của nghiên cứu văn học.<br /> 1.2. Sau 1975, tình hình đất nước đã có nhiều biến đổi, đời<br /> sống xã hội chuyển từ chiến tranh sang hoà bình. Cuộc sống mới hiện<br /> ra với tất cả những bộn bề, phức tạp của nó. Đây là thời kỳ giao thoa<br /> giữa cái cũ và cái mới, cái cũ vẫn chưa mất đi, cái mới manh nha<br /> hình thành. Những khó khăn sau giải phóng và khủng hoảng kinh tế<br /> xã hội cuối thập niên 70, cho thấy tính chất phức tạp và sự chi phối<br /> của nền kinh tế bao cấp đưa đến sự phân cực giữa trắng - đen, thiện ác, tốt - xấu…; cơ chế quan liêu bao cấp hiện ra ngày càng rõ. Tất cả<br /> những điều trên đã tác động không nhỏ đến đời sống văn học, tạo ra<br /> những đề tài nóng bỏng cho nhà văn khai vỡ, phát triển theo quy luật<br /> mới, quy luật đời thường. Nhà văn Nguyễn Minh Châu nhận định<br /> khái quát về bức tranh xã hội Việt Nam những năm sau chiến tranh<br /> đang diễn ra “một cuộc đối chứng giữa nhân cách và phi nhân cách,<br /> giữa hoàn thiện và chưa hoàn thiện, giữa ánh sáng và những khoảng<br /> bóng tối còn rơi rớt bên trong tâm hồn của mỗi con người” [30, 364].<br /> Đại hội Đảng lần thứ VI (1986) đã mở đường cho nền kinh tế<br /> bao cấp chuyển sang cá thể, cơ chế thị trường; cởi trói cho tư duy con<br /> người, đưa lại một bầu không khí dân chủ, cách nhìn thông thoáng,<br /> uyển chuyển về mọi mặt chính trị, kinh tế, văn hoá xã hội. Nhờ đổi<br /> mới, văn học có điều kiện chuyển mình với tinh thần nhìn thẳng sự<br /> thật, đánh giá đúng sự thật, nói rõ sự thật. Không khí cởi mở, dân<br /> chủ của đời sống và học thuật đã tác động mạnh mẽ đến chủ thể sáng<br /> tạo, khiến cho quan niệm của họ về hàng loạt vấn đề dần thay đổi. Từ<br /> <br /> 3<br /> quan niệm về hiện thực, con người cá nhân đến quan niệm về cách<br /> viết, về sự cần thiết của việc đổi mới thi pháp thể loại. Quá trình đổi<br /> mới văn học ở Việt Nam diễn ra hết sức sôi động và đa dạng trên các<br /> thể loại: tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ, kịch, ký,… Ngoài ra, phải nói<br /> đến lý luận, phê bình đã đạt được nhiều thành tựu, đặc biệt khi đi sâu<br /> cắt nghĩa tiểu thuyết và truyện ngắn theo hướng thi pháp học.<br /> 1.3. Truyện ngắn từng đóng vai trò xung kích, tiên phong<br /> trong quá trình hiện đại hoá văn học nước nhà ngay từ những năm<br /> đầu của thế kỷ XX. Thể tài này tiếp t c năng động, cơ động, có khả<br /> năng cập nhật hiện thực đời sống hàng ngày - một hiện thực luôn vận<br /> động, biến chuyển không ngừng. Năm 2008, báo Văn nghệ đã xuất<br /> bản tuyển tập 60 năm truyện ngắn báo Văn nghệ (gồm 5 tập với 5<br /> giai đoạn: 1945 - 1954, 1954 -1965, 1965 - 1975, 1975 - 1986, 1986 2007). Bộ tuyển tập này đã đem đến cho người đọc một cái nhìn bao<br /> quát về các chặng đường trong 60 năm phát triển của truyện ngắn<br /> Việt Nam. Qua đó, có thể hình dung được bước đi, những đổi mới<br /> của thể loại, dấu ấn của lịch sử, thời đại và tư duy nghệ thuật của nhà<br /> văn qua từng giai đoạn lịch sử c thể.<br /> Trong ba mươi năm chiến tranh, truyện ngắn đã hoàn thành<br /> xuất sắc vai trò, sứ mệnh của mình là ph c v kháng chiến với đề tài<br /> chiến tranh, không gian chiến trường và hình tượng là người lính.<br /> Với khối lượng đồ sộ, truyện ngắn giai đoạn này đã cổ vũ tinh thần<br /> nhiều thế hệ vượt qua khó khăn của kháng chiến, lay động lòng<br /> người vươn lên trong niềm tin chiến thắng, thức tỉnh con người về<br /> mặt trái của nó. Năm 1975, đất nước bước sang thời bình, nhưng văn<br /> <br />