Xác định chủ đề, mục tiêu, nội dung và tiêu chí kiểm toán đối với các cuộc kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực ngân hàng thương mại

TÖØ LYÙ LUAÄN ÑEÁN THÖÏC TIEÃN<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> XAÙC ÑÒNH CHUÛ ÑEÀ, MUÏC TIEÂU, NOÄI DUNG<br /> VAØ TIEÂU CHÍ KIEÅM TOAÙN ÑOÁI VÔÙI CAÙC CUOÄC<br /> KIEÅM TOAÙN HOAÏT ÑOÄNG TRONG LÓNH VÖÏC<br /> NGAÂN HAØNG THÖÔNG MAÏI<br /> Ths. Nguyễn Thanh Huệ*<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Đ<br /> ối với Kiểm toán nhà nước Việt Nam, loại hình kiểm toán hoạt động hiện vẫn còn tương<br /> đối mới mẻ, Quy trình kiểm toán hoạt động của KTNN được Ban hành kèm theo Quyết<br /> định số 07/2017/QĐ-KTNN ngày 20/6/2017 của Tổng Kiểm toán nhà nước. Đặc biệt, hiện<br /> nay Kiểm toán nhà nước chưa ban hành Hướng dẫn kiểm toán hoạt động cho từng lĩnh<br /> vực kiểm toán trong đó có lĩnh vực ngân hàng thương mại, do đó việc xác định chủ đề, mục tiêu, nội dung<br /> và tiêu chí kiểm toán đối với các cuộc kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực ngân hàng thương mại còn gặp<br /> phải những khó khăn, vướng mắc.<br /> Nhận thức được sự cần thiết phải có những nghiên cứu cả về lý luận và thực tiễn nhằm xác định chủ đề,<br /> mục tiêu, nội dung và tiêu chí kiểm toán đối với các cuộc kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực ngân hàng<br /> thương mại tác giả mong muốn bằng nghiên cứu của của mình sẽ góp phần đưa ra một số đề xuất nhằm<br /> tháo gỡ những khó khăn, vướng mắc trong trong việc thực hiện cuộc kiểm hoạt động trong lĩnh vực ngân<br /> hàng thương mại.<br /> Từ khóa: Mục tiêu kiểm toán, nội dung kiểm toán, tiêu chí kiểm toán, kiểm toán hoạt động, ngân<br /> hàng thương mại.<br /> Determining the subjects, objectives, contents and audit criteria for performance audits in the<br /> commercial banks<br /> For the State Audit of Vietnam, performance audit is still relatively new.The auditing process of<br /> performance audit of SAV has been issued together with Decision No. 07/2017/QĐ-KTNN on June 20,<br /> 2017. In particular, the SAV has not yet issued an auditing guideline for performance audit for each audit<br /> field, including commercial banking sector. Therefore the determination of subjects, objectives, contents<br /> and audit criteria for performance audits in commercial banking sector still face difficulties and challenges.<br /> Recognizing the need to have both theoretical and practical studies to determine the subject, objectives,<br /> contents and audit criteria for performance audits in the field of commercial banks, the author hopes this<br /> research will contribute some suggestions to solve difficulties and obstacles in implementing the performance<br /> in commercial banking sector.<br /> Keywords: Audit objectives, audit contents, audit criteria, performance audit, commercial banks.<br /> <br /> <br /> 1. Cơ sở lý luận của kiểm toán hoạt động tài sản công. Kiểm toán hoạt động tập trung vào<br /> <br /> Kiểm toán hoạt động là loại hình kiểm toán để việc xem xét các chương trình, các hoạt động, các<br /> kiểm tra, đánh giá tính kinh tế, tính hiệu quả và đơn vị hoặc các nguồn công quỹ và các thể chế có<br /> tính hiệu lực trong quản lý và sử dụng tài chính, vận hành theo các nguyên tắc về tính kinh tế, tính<br /> <br /> * Kiểm toán nhà nước Khu vực I<br /> <br /> 50 Số 141 - tháng 7/2019 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN<br /> hiệu quả và tính hiệu lực không và có cần cải tiến tính hiệu lực nhưng phải xem xét đến mối quan<br /> không. Kiểm toán viên nhà nước đối chiếu kết quả hệ giữa chúng, như khi đánh giá về tính kinh tế<br /> thực hiện của các chương trình, các hoạt động, các hay tính hiệu quả một cách riêng biệt cần xem xét<br /> đơn vị hoặc các nguồn công quỹ và các thể chế với trong mối quan hệ với tính hiệu lực và ngược lại.<br /> các tiêu chí phù hợp; phân tích các nguyên nhân (ii) Kiểm toán hoạt động không kỳ vọng sẽ đưa ra ý<br /> dẫn đến sự sai lệch so với các tiêu chí đó, cũng như kiến kiểm toán tổng quát về việc đạt được tính kinh<br /> các vấn đề khác để đánh giá tính kinh tế, tính hiệu tế, tính hiệu quả hay tính hiệu lực ở phạm vi toàn<br /> quả, tính hiệu lực và đưa ra kiến nghị để cải thiện bộ đơn vị được kiểm toán. Điều này khác với cách<br /> tình hình. đưa ý kiến trong kiểm toán tài chính là kiểm toán<br /> a. Mục tiêu của kiểm toán hoạt động viên nhà nước phải đưa ra ý kiến kiểm toán tổng<br /> quát về báo cáo tài chính liệu báo cáo tài chính, xét<br /> Khi thực hiện kiểm toán hoạt động, mục tiêu<br /> trên các khía cạnh trọng yếu, có được lập phù hợp<br /> chung của kiểm toán viên nhà nước là: Kiểm tra,<br /> với khuôn khổ quy định về lập và trình bày báo<br /> đánh giá tính kinh tế, tính hiệu quả, tính hiệu<br /> lực của các chương trình, các hoạt động, các đơn cáo tài chính được áp dụng hay không. (iii) Kiểm<br /> vị hoặc các nguồn công quỹ và các thể chế; Lập toán hoạt động không quá chú trọng vào các mong<br /> báo cáo kiểm toán hoạt động, đưa ra kiến nghị để muốn và yêu cầu cụ thể, mà linh hoạt trong việc<br /> cải thiện tình hình và công bố kết quả của cuộc lựa chọn chủ đề kiểm toán, đối tượng kiểm toán,<br /> kiểm toán hoạt động phù hợp với các phát hiện phương pháp kiểm toán và đưa ra ý kiến kiểm toán.<br /> kiểm toán. Kiểm toán hoạt động được thực hiện không định<br /> kỳ, có phạm vi rộng và linh hoạt đối với các quan<br /> b. Đặc điểm của kiểm toán hoạt động<br /> điểm và góc nhìn, dựa trên nền tảng kiến thức đa<br /> Trong kiểm toán hoạt động cần lưu ý một số dạng hơn so với loại hình kiểm toán tài chính và<br /> đặc điểm sau: (i) Một cuộc kiểm toán hoạt động kiểm toán tuân thủ...<br /> cụ thể không nhất thiết phải đưa ra kết luận về cả<br /> c. Chủ đề kiểm toán<br /> tính kinh tế, tính hiệu quả và tính hiệu lực. Mục<br /> tiêu kiểm toán có thể chỉ hướng đến một, hai hoặc Chủ đề kiểm toán là yếu tố bao trùm nhất của<br /> cả ba nguyên tắc về tính kinh tế, tính hiệu quả và một cuộc kiểm toán hoạt động. Chủ đề của cuộc<br /> <br /> NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 141 - tháng 7/2019 51<br /> TÖØ LYÙ LUAÄN ÑEÁN THÖÏC TIEÃN<br /> <br /> kiểm toán hoạt động không nhất thiết chỉ giới hạn ngân hàng và các hoạt động kinh doanh khác theo<br /> trong các chương trình, các đơn vị, các nguồn công quy định của Luật này nhằm mục tiêu lợi nhuận.<br /> quỹ hoặc các thể chế nào đó mà có thể bao gồm<br /> Các hoạt động của ngân hàng thương mại:<br /> các hoạt động (với sản phẩm đầu ra, kết quả và ảnh<br /> hưởng của hoạt động đó) hoặc các tình huống sẵn - Nhận tiền gửi không kỳ hạn, tiền gửi có kỳ<br /> có (kể cả nguyên nhân và hậu quả). Chẳng hạn như: hạn, tiền gửi tiết kiệm và các loại tiền gửi khác;<br /> Hoạt động cấp phép đối với một loại hình hoặc lĩnh - Phát hành chứng chỉ tiền gửi, kỳ phiếu, tín<br /> vực cụ thể (hoạt động cấp phép khai thác khoáng phiếu, trái phiếu để huy động vốn trong nước và<br /> sản, hoạt động cấp giấy phép hoạt động của các nước ngoài;<br /> cơ sở y tế tư nhân…); hoạt động hỗ trợ tài chính<br /> - Cấp tín dụng dưới các hình thức sau đây: Cho<br /> thông qua các Quỹ tài chính nhà nước…<br /> vay; Chiết khấu, tái chiết khấu công cụ chuyển<br /> d. Mục tiêu kiểm toán nhượng và giấy tờ có giá khác; Bảo lãnh ngân hàng;<br /> Mục tiêu kiểm toán thường được trình bày dưới Phát hành thẻ tín dụng; Bao thanh toán trong nước;<br /> dạng các câu hỏi về chủ đề kiểm toán mà kiểm toán bao thanh toán quốc tế đối với các ngân hàng được<br /> viên nhà nước cần phải trả lời, hoặc các giả thuyết phép thực hiện thanh toán quốc tế; Các hình thức<br /> sẽ được kiểm định thông qua quá trình thu thập và cấp tín dụng khác sau khi được Ngân hàng Nhà<br /> phân tích bằng chứng kiểm toán. Mục tiêu kiểm nước chấp thuận;<br /> toán cần được xác định dựa trên các đánh giá có - Mở tài khoản thanh toán cho khách hàng;<br /> căn cứ và khách quan về trọng yếu, rủi ro và giá trị<br /> - Cung ứng các phương tiện thanh toán;<br /> tăng thêm của cuộc kiểm toán, đồng thời phải liên<br /> quan đến một, hai hoặc cả ba nguyên tắc về tính - Cung ứng các dịch vụ thanh toán sau đây:<br /> kinh tế, tính hiệu quả, tính hiệu lực và là căn cứ để Thực hiện dịch vụ thanh toán trong nước bao gồm<br /> xác định các nội dung kiểm toán. séc, lệnh chi, ủy nhiệm chi, nhờ thu, ủy nhiệm thu,<br /> thư tín dụng, thẻ ngân hàng, dịch vụ thu hộ và chi<br /> e. Nội dung kiểm toán<br /> hộ; thực hiện dịch vụ thanh toán quốc tế và các<br /> Nội dung kiểm toán của một cuộc kiểm toán dịch vụ thanh toán khác sau khi được Ngân hàng<br /> hoạt động được xác định theo các mục tiêu kiểm Nhà nước chấp thuận.<br /> toán, nhằm thiết lập cấu trúc cho cuộc kiểm toán,<br /> Theo Nghị định 59/2009/NĐ-CP ngày 16/7/2009<br /> định hướng một cách hệ thống đến các vấn đề mà<br /> của Chính phủ về tổ chức và hoạt động của ngân<br /> kiểm toán viên nhà nước cần kiểm tra, đánh giá để<br /> hàng thương mại, ngân hàng thương mại Nhà<br /> có thể đạt được mục tiêu kiểm toán.<br /> nước là ngân hàng thương mại trong đó Nhà nước<br /> g. Tiêu chí kiểm toán sở hữu trên 50% vốn điều lệ, như vậy ngân hàng<br /> Kiểm toán viên nhà nước phải xây dựng hoặc thương mại Nhà nước bao gồm ngân hàng thương<br /> mại do Nhà nước sở hữu 100% vốn điều lệ và ngân<br /> lựa chọn tiêu chí kiểm toán phù hợp với từng cuộc<br /> hàng thương mại cổ phần do Nhà nước sở hữu trên<br /> kiểm toán hoạt động. Tiêu chí kiểm toán hoạt động<br /> 50% vốn điều lệ.<br /> là các tiêu chuẩn hợp lý về các khía cạnh của tính<br /> kinh tế, tính hiệu quả và tính hiệu lực dùng để đánh 3. Thực trạng việc xác định chủ đề, mục tiêu,<br /> giá nội dung kiểm toán; là cơ sở để đánh giá bằng nội dung và tiêu chí kiểm toán đối với các cuộc<br /> chứng kiểm toán, lý giải các phát hiện kiểm toán và kiểm toán hoạt động trong lĩnh vực ngân hàng<br /> đưa ra kết luận về mục tiêu kiểm toán. thương mại<br /> 2. Khái niệm ngân hàng thương mại a. Thực trạng việc lựa chọn chủ đề kiểm toán<br /> Theo Luật Các tổ chức tín dụng số 46/2010/ Những năm vừa qua, các NHTM nhà nước<br /> QH12 ngày 16/6/2010, ngân hàng thương mại là loại thuộc đối tượng của KTNN gồm Ngân hàng Nông<br /> hình ngân hàng được thực hiện tất cả các hoạt động nghiệp và phát triển nông thôn Việt Nam, Ngân<br /> <br /> 52 Số 141 - tháng 7/2019 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN<br /> hàng TMCP Ngoại thương Việt Nam, Ngân hàng Việc xác định mục tiêu kiểm toán đối với các<br /> TMCP Đầu tư và phát triển Việt Nam và Ngân cuộc kiểm toán hoạt động phải gắn với chủ đề kiểm<br /> hàng TMCP Công thương Việt Nam. Với những toán, đảm bảo yêu cầu của rõ ràng và thường chỉ<br /> đơn vị này, KTNN thường kiểm toán hai hoặc ba liên quan đến một hoặc một nhóm chủ trương,<br /> năm một lần, và thường thực hiện cuộc kiểm toán hệ thống, quy trình, chương trình, hoạt động của<br /> tài chính lồng ghép với kiểm toán tuân thủ và kiểm ngân hàng thương mại, tránh việc quá nhiều nội<br /> toán hoạt động chứ chưa có cuộc kiểm toán riêng dung kiểm toán không cần thiết hoặc quá tham<br /> về kiểm toán hoạt động. vọng nội dung trong một cuộc kiểm toán.<br /> <br /> Việc thực hiện kiểm toán của các KTV tuân thủ Do các nội dung kiểm toán hoạt động hiện nay<br /> theo Quy trình kiểm toán các tổ chức tài chính, chủ yếu được lồng ghép vào các cuộc kiểm toán<br /> ngân hàng ban hành cùng Quyết định số 11/2017/ BCTC nên việc xác định mục tiêu kiểm toán hoạt<br /> QĐ-KTNN ngày 21/11/2017 của Tổng Kiểm toán động cũng chưa được rõ ràng, và thường được<br /> nhà nước. Đồng thời, Tổng KTNN đã ban hành đề lồng ghép khi đánh giá trong quá trình kiểm toán<br /> cương kiểm toán các NHTM để hướng dẫn các thủ và phân tích các chỉ tiêu tài chính của ngân hàng<br /> tục, phương pháp kiểm toán một số nội dung chính thương mại. Việc đánh giá tính kinh tế, hiệu quả,<br /> khi thực hiện kiểm toán NHTMNN. Việc này đã hiệu lực thường còn mờ nhạt; không được chú<br /> giúp cho các Kiểm toán viên, Tổ kiểm toán, Đoàn trọng trong các Báo cáo kiểm toán BCTC lồng ghép<br /> kiểm toán trong quá trình thực hiện kiểm toán các với kiểm toán hoạt động. Đôi khi việc đánh giá này<br /> NHTM tập trung đánh giá sâu hơn về các mảng còn mang tính hình thức theo yêu cầu về mục tiêu,<br /> hoạt động chính của ngân hàng như hoạt động tín trọng tâm, nội dung kiểm toán tại văn bản hướng<br /> dụng, hoạt động huy động vốn, việc đảm bảo các tỷ dẫn của KTNN mà không dựa trên những phân<br /> lệ an toàn vốn bắt buộc, khả năng chi trả, giới hạn tích, đánh giá sâu sắc về tình hình và hoạt động của<br /> đầu tư... đơn vị được kiểm toán.<br /> <br /> Đối với phương pháp kiểm toán, các KTV mới c. Thực trạng việc xác định nội dung kiểm toán<br /> chỉ tập trung vào kiểm toán BCTC và kiểm toán Do kiểm toán hoạt động vẫn đang được thực<br /> tuân thủ chứ chưa tập trung vào kiểm toán hoạt hiện lồng ghép trong kiểm toán báo cáo tài chính,<br /> động. Do vậy, các phương pháp kiểm toán mà chủ kiểm toán tuân thủ nên nội dung kiểm toán mới<br /> yếu là các phương pháp để thực hiện cuộc kiểm chỉ dừng lại ở việc xác định chung cho cả cuộc<br /> toán BCTC. Theo đó, các phương pháp kiểm toán kiểm toán và tập trung đánh giá an toàn trong hoạt<br /> được trong sử dụng trong thực hiện kiểm toán bao động, đánh giá việc Quy chế giám sát tài chính,<br /> gồm phương pháp kiểm toán cơ bản và phương đánh giá hiệu quả hoạt động và công khai thông<br /> pháp kiểm toán tuân thủ, kết hợp với một số kỹ tin tài chính, đặc biệt là trách nhiệm của người đại<br /> thuật để thu thập bằng chứng kiểm toán. diện phần vốn nhà nước.<br /> b. Thực trạng việc xác định mục tiêu kiểm toán KTNN thường thực hiện kiểm toán bao gồm<br /> Việc xác định mục tiêu kiểm toán của các cuộc các nội dung: kiểm toán BCTC; kiểm toán, đánh<br /> kiểm toán hoạt động là “Đánh giá tính kinh tế, hiệu giá tính tuân thủ pháp luật, chế độ tài chính, kế<br /> lực, hiệu quả trong quản lý, sử dụng tài chính công, toán; tín dụng, đầu tư xây dựng của Nhà nước;<br /> tài sản công”, như vậy đối với lĩnh vực kiểm toán kiểm toán, đánh giá tính kinh tế, hiệu lực và hiệu<br /> ngân hàng thương mại thì mục tiêu kiểm toán có quả trong hoạt động kinh doanh, mua sắm tài sản,<br /> thể là đánh giá tính kinh tế, hiệu lực, hiệu quả đối quản lý, sử dụng vốn, tài sản Nhà nước; kiểm toán<br /> với từng nghiệp vụ, quy trình, hoạt động của ngân việc thực hiện chính sách tiền tệ của NHNN, kiểm<br /> toán hoạt động tín dụng (trong đó tập trung chất<br /> hàng thương mại hoặc đánh giá tổng hợp các hoạt<br /> lượng tín dụng).<br /> động của ngân hàng tùy thuộc vào chủ đề của cuộc<br /> kiểm toán. Bên cạnh đó tùy thuộc vào yêu cầu của Quốc<br /> <br /> NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 141 - tháng 7/2019 53<br /> TÖØ LYÙ LUAÄN ÑEÁN THÖÏC TIEÃN<br /> <br /> hội và mục tiêu kế hoạch kiểm toán đề ra từng dẫn tại Chuẩn mực kiểm toán nhà nước số 3000;<br /> năm, KTNN cũng đã thực hiện lồng ghép thêm các tiêu chí đưa ra trong kế hoạch kiểm toán chủ<br /> các nội dung, mục tiêu kiểm toán khác để đánh yếu là để đánh giá sự tuân thủ trong hoạt động của<br /> giá toàn diện hơn về các NHTM, cụ thể như: Năm ngân hàng thương mại, ví dụ như:<br /> 2012, kiểm toán BCTC năm 2011 của BIDV kèm<br /> - Đánh giá mức độ an toàn trong hoạt động<br /> theo đánh giá việc tuân thủ thực hiện các chính<br /> thông qua các chỉ tiêu:<br /> sách tiền tệ của Nhà nước, đánh giá việc thực hiện<br /> các nghị quyết của Chính phủ về các giải pháp + Tỷ lệ an toàn vốn tối thiểu (CAR);<br /> chủ yếu tập trung kiềm chế lạm phát, ổn định + Tỷ lệ khả năng chi trả;<br /> kinh tế vĩ mô, bảo đảm an sinh xã hội; năm 2013,<br /> + Giới hạn cấp tín dụng;<br /> kiểm toán BCTC năm 2012 của NHNo, VCB,<br /> Vietinbank; năm 2016, kiểm toán BCTC năm 2015 + Tỷ lệ dư nợ cho vay so với tổng tiền gửi (LDR);<br /> của NHNo lồng ghép thêm nội dung đánh giá việc + Tỷ lệ tối đa nguồn vốn ngắn hạn được sử dụng<br /> tuân thủ thực hiện chính sách tiền tệ của NHNN, để cho vay trung, dài hạn...<br /> tình hình thực hiện Nghị quyết của Chính phủ về<br /> một số giải pháp tháo gỡ khó khăn cho sản xuất - Về thực hiện đánh giá hiệu quả:<br /> kinh doanh, hỗ trợ thị trường; kiểm toán việc triển + Tốc độ tăng huy động vốn;<br /> khai thực hiện Quyết định số 254/QÐ-TTg ngày<br /> + Tốc độ tăng đầu tư vốn;<br /> 01/03/2012 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt<br /> Ðề án ‘Tái cơ cấu hệ thống các tổ chức tín dụng + Tỷ lệ khả năng sinh lời;<br /> giai đoạn 2011-2015”. Năm 2017, kiểm toán BCTC + Chấp hành, thực hiện chính sách, chế độ;<br /> 2016 các ngân hàng thương mại có thêm nội dung:<br /> + Tỷ lệ nợ quá hạn;<br /> Việc thực hiện chính sách tiền tệ phù hợp với các<br /> giải pháp điều hành của Chính phủ và Ngân hàng + Lợi nhuận thực hiện và tỷ suất lợi nhuận trên<br /> Nhà nước, việc thực hiện các giải pháp mở rộng vốn...<br /> tín dụng có hiệu quả để hỗ trợ tăng trưởng kinh - Các tiêu chí đánh giá từng hoạt động:<br /> tế ở mức hợp lý, tạo môi trường thuận lợi cho sản<br /> + Việc sử dụng tiền mặt: Chưa tuân thủ định<br /> xuất kinh doanh, việc thực hiện các biện pháp để<br /> xử lý nợ xấu, kiềm chế nợ xấu gia tăng. Năm 2018, mức tồn quỹ nội bộ;<br /> kiểm toán BCTC 2017 các ngân hàng thương mại + Sử dụng tài sản: Mua về, chưa đưa vào khai<br /> có thêm nội dung: Kiểm toán việc thực hiện chính thác, sử dụng ngay, đặc biệt là các lô đất dự kiến để<br /> sách tiền tệ phù hợp với các giải pháp điều hành xây dựng trụ sở;<br /> của Chính phủ và Ngân hàng Nhà nước, kiểm toán<br /> + Tính hiệu lực, tuân thủ Kế hoạch tài chính<br /> hoạt động cấp tín dụng; việc kiểm soát chất lượng<br /> được phê duyệt bao gồm các chỉ tiêu: dư nợ; thu<br /> tín dụng, giảm nợ xấu, nâng cao chất lượng tài<br /> nhập, chi chí, lợi nhuận, lợi nhuận/CBCNV, nợ<br /> sản; kiểm toán đối với việc thực hiện chính sách<br /> xấu, thu hồi nợ xấu...<br /> tín dụng đối với lĩnh vực nông nghiệp, nông thôn,<br /> việc thực hiện Đề án cơ cấu lại hệ thống các tổ + Công nợ phải thu, trong đó nợ phải trích dự<br /> chức tín dụng và xử lý nợ xấu giai đoạn 2016-2020 phòng phải thu khó đòi, số tiền dự phòng đã trích;<br /> theo Quyết định số 1058/QĐ-TTg ngày 19/7/2017 + Hoạt động đầu tư: Tỷ suất lợi nhuận, khả năng<br /> của Thủ tướng Chính phủ... suy giảm của từng khoản đầu tư và dự phòng phải<br /> d. Thực trạng việc xây dựng tiêu chí kiểm toán trích lập.<br /> <br /> Đối với các nội dung kiểm toán hoạt động lồng + Về chất lượng tín dụng: Tỷ lệ nợ xấu