Anh (chị) hãy phân tích nét phong cách triết luận trữ tình của Nguyễn Khoa Điềm trong chương Đất nước (trích trường ca Mặt đường khát vọng)

Đề bài: Anh (chị) hãy phân tích nét phong cách triết luận trữ tình của Nguyễn Khoa  <br /> Điềm trong chương Đất nước (trích trường ca Mặt đường khát vọng)<br /> <br /> Bài làm<br /> <br /> Nếu như bắt rễ được vào trí nhớ trong hình thái toàn vẹn là lẽ sống còn của thơ, thì các  <br /> bản trường ca quả đã gặp nhiều khó khăn. Dân mình trong một quy mô lớn mà đi tới toàn <br /> bích, thật thiên nan vạn nan. Đọc một trường ca nào đó, thường người ta hay nắm cái Tứ <br /> lớn, cái Cốt chung, rồi nhớ vài mảng, vài đoạn lẻ  hay nhất đây đó, chứ  khó nạp vào bộ <br /> nhớ  tất tật. Nói khác đi, trường ca thường sống bằng cách xé lẻ  bàn thân mình. Việc <br /> người đọc dường như quên đi phần lớn các chương khác của "Mặt đường khát vọng"để <br /> chỉ  nhớ  mỗi chương "Đất nước", phải chăng là thuộc vào cái quy luật nghiệt ngã đó? <br /> Nhưng một bản trường ca dài rộng mà ghim vào trí nhớ  người đọc được cả một chương  <br /> lớn chẳng phải đã là thành công sao! Nghĩ thật vui: cùng viết về một đề tài, cũng là thành  <br /> công tiêu biểu cho thi ca của hai cuộc kháng chiến, nhưng, nếu "Đất nước’ của Nguyễn  <br /> Đình Thi được hình thành từ  hai "tiền thân" nhỏ  hơn, thì "Đất nước" của Nguyễn Khoa <br /> Điềm lại vỡ ra từ một chỉnh thể lớn hơn. Vì điều đó, chúng đã cùng sống bước vào kí ức  <br /> của người yêu thơ? không hẳn. Còn bời một tương phản khác đáng kể hơn: Nguyễn Đình  <br /> Thi chừng như đã hoà tan suy tư của mình vào cảm xúc Trong khi ở Nguyễn Khoa Điềm <br /> cảm xúc muốn kết tinh lại trong suy tư Người ta có thể nói đến hiện tượng đốt cháy trái  <br /> tim lên thành trí tuệ và đốt cháy trí tuệ lên thành tình cảm. Phải chăng hai tác giả kia với <br /> hai thi phẩm của mình đã phần nào ứng với hai suy cảm đó? Sự chuyển hóa trong tư duy <br /> thơ ở thi phẩm Nguyễn Khoa Điềm có thể gọi là trữ tình triết luận.<br /> <br /> Ai đã đọc “Đất nước" của Nguyễn Khoa Điềm đểu thấy nể độc đáo trước nhất thuộc về <br /> chất liệu của nó: chất liệu văn hoá dân gian<br /> <br /> Nhưng tìm đến chất liệu này cũng là hướng đi của không ít cây bút. Trước đó  ở  những  <br /> mức đậm nhạt khác nhau, có thể  thấy chất liệu này có mặt trong "Bài thơ  quê hương" <br /> của Nguyễn Bính, hay "Tiếng Việt" của Lưu Quang Vũ những thi phẩm gần gũi về đề tài <br /> Cho nên, tính độc đáo thực sự phải nằm ở việc xử lí chất liệu ấy Nguyễn Khoa Điềm đã <br /> xử lí bằng lối suy cảm triết luận trữ tình vậy<br /> <br /> Trước tiên, cả chương thơ được tổ chức thành một cuộc tâm tình của một đôi trai gái. Họ <br /> hẹn hò với nhau, tâm sự, tự tình. Những khi riêng tư nhất, cần phải nói những chuyện sâu  <br /> kín nhất, họ lại nói về Đất nước. Đất nước trở thành mối quan tâm hàng đầu của cả dân  <br /> tộc. của từng con người, của mỗi lứa đôi. Qua đó Nguyễn Khoa Điềm đã làm được điều <br /> này: biến một vấn đề  chính trị  thành một câu chuyện tâm tình, chuyển hoá ý thức công  <br /> dân thành tình cảm cá nhân, đời tư hoá một chủ đề sử thi. Là cuộc tâm tình, nên lối biểu <br /> hiện nghiêng về suy ngẫm, mỗi lời thơ kết tinh bao suy tư chiêm nghiệm của thi sĩ. Lời  <br /> tâm sự lứa đôi đấy luyến ái (ở đây chủ yếu là lời người con trai bỗng trở lên thiêng liêng  <br /> trang trọng, như là một tâm nguyện của một thế hệ. Đọc theo chương thơ, giọng tâm tình  <br /> sâu đậm luôn cất lên mặn mà đằm thắm : "Khi ta lớn lên đất nước đã có rồi", "Em ơi em  <br /> hãy nhìn rất xa Vào bốn nghìn năm đất nước", "Nhưng em có biết có những người con gái  <br /> con trai/ Trong bốn nghìn lớp người giống ta lứa tuổi", "Em ơi em đất nước là máu xương  <br /> của mình". Có thể nói đây là môi trường trữ tình dành cho cả chương thơ, môi trường ấy <br /> quyết định giọng điệu cảm xúc của toàn thi phẩm: giọng trầm lắng trang trọng. Tuy nhiên  <br /> đây chưa phải là điều thật quan hệ đến chất liệu văn hoá dân gian<br /> <br /> Điểm mấu chốt khiến tác giả mài sắc lối suy cảm triết luận và huy động vốn văn hoá dân  <br /> gian hết sức bề bộn của mình chính là một cảm hứng riêng về cái đề  tài chung ấy. "Đất <br /> nước là gì? Đất nước của ai dường như đó là những câu hỏi xoáy sâu vào trong niềm trăn <br /> trở của Nguyễn Khoa Điềm. Nó đòi được trả lời. Để  tìm kiếm câu trả  lời, thi sĩ đã dùng  <br /> trí tuệ đốt cháy những cảm xúc của mình thành những ngẫm ngợi, những đúc kết, có tầm  <br /> khái quát cao sâu, đã dùng một suy cảm vừa giàu triết lí vừa thơ mộng để nhào nặn tái tạo  <br /> lại toàn bộ  vốn văn hoá nhân gian của mình đặng lắng nghe từ  cao biểu tượng dân gian  <br /> quá  ư  quen thuộc những tiếng nói hết sức bất ngờ, những nghĩa lí như  chưa từng nghe <br /> thấy. Và tiếng nói tập trung nhất của mọi biểu tượng văn hoá dân gian mà thi sĩ nghe thấu  <br /> chính là: Đất nước ở trong ta. Đất nước ở quanh ta và Đất nước của nhân dân ­ "trong anh  <br /> và em hôm nay đều có một phần Đất nước/ Khi hai đứa cầm tay Đất nước hài hoà nồng <br /> thắm/ Khi chúng ta cầm tay mọi người/Đất nước vẹn tròn to lớn", "Đất nước của nhân  <br /> dân/Đất nước của ca dao thần thoại"... Vì thế, dù muốn dù không, sự sắc sảo của một tư <br /> duy đã giúp thi sĩ đột phá vào chiều sâu của vấn để  triển khai sự  trả  lời của mình trên  <br /> những bình diện cơ bản nhất cấu thành một Đất nước. Toàn bài là một dòng tâm sự tuôn <br /> chảy khá tự  nhiên phóng túng. Nhưng đúng là nhìn sâu vào cái dòng chảy luôn có xu <br /> hướng tràn lan  ấy vẫn thấy suy tư của người làm thơ xoáy vào ba bình diện chính là: bề <br /> rộng không gian lãnh thổ, chiều dài thời gian lịch sử và bề  dày văn hoá. Ba bình diện  ấy <br /> đan xen chuyển hoa sang nhau trong cùng một dòng chảy tràn trề  trào ra từ  một bầu tâm <br /> huyết bỏng cháy đối với đất nước mình. Chính điều này cho thấy rõ lối suy cảm triết  <br /> luận trữ tình ở Nguyễn Khoa Điềm ở đây đã đạt đến độ nhuần nhuyễn thế nào.<br /> <br /> Nét chủ đạo trong tư  duy triết luận trữ tình là đào sâu cái bản chất của các sự  vật dưới  <br /> dạng những biểu tượng thi ca sống động. Tư  duy  ấy chuyển động dựa trên mạch logic <br /> biện chứng với những mối liên hệ thật bất ngờ kỳ thú. Câu thơ định nghĩa ở đây thật lợi <br /> hại, nó vừa là những mệnh đề  triết học vừa là những hình tượng thơ  truyền cảm. Hình  <br /> dung về sự sinh thành của Đất nước, Nguyễn Khoa Điềm thấy nó là sự  sinh trưởng của  <br /> Đất và Nước, cùng sự sinh sôi của các địa danh. Tìm kiếm văn hoá, thi sĩ tìm thấy những  <br /> giá trị văn hoá lớn lao ẩn ngay trong những vật phẩm nhỏ nhoi tầm thường...  Ở đâu cũng <br /> loé sáng những phát hiện, những khám phá bất ngờ. Có lẽ đối với bất cứ Tổ quốc nào, thì  <br /> hai thành phần khởi đầu, hai "nguyên tố", hai tế bào khởi đầu cho mọi sự sinh thành đểu  <br /> phải là  Đất và Nước. Hai nguyên tố này kết hợp với nhau để rồi từ có mà sinh thành cái <br /> cơ thể đất đai, nước non, xứ sở. Nguyễn Khoa Điềm đã suy cảm về lãnh thổ  bắt đầu từ <br /> hai "nguyên tố" ấy .<br /> <br /> Đất là nơi anh đến trường<br /> <br /> Nước là nơi em tắm<br /> <br /> Đất nước là nơi ta hò hẹn<br /> <br /> Đất nước là nơi em đánh rơi chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm<br /> <br /> Chỉ bằng trực cảm cũng có thể thấy đoạn thơ trên là một loạt những định nghĩa bằng thơ,  <br /> chúng là sản phẩm của một tư  duy  vừa giàu chất trữ  tình thơ  ca. vừa mang tính huyền <br /> thoại, vừa thấm đượm phong vị triết học. Không phải ngẫu nhiên mà Đất tương ứng với <br /> Anh, Nước tương ứng với Em. Một yếu tố thuộc Âm. Một yếu tố thuộc Dương. Khi nói <br /> riêng về từng người thì Đất và Nước cũng đứng tách riêng thành hai chữ, nhưng đến khi  <br /> Anh với Em hò hẹn, để  hợp lại thành Ta thì Đất và Nước cũng liền lại với nhau thành  <br /> Đất Nước. Như vậy chẳng phải Đất và Nước hoà hợp cùng với tình yêu và trong tình yêu <br /> của con người hay sao? Từ đó bắt đầu sự sinh sôi. Và khi Em nhớ Anh thì cả  Đất Nước <br /> dường như cũng sống trong nỗi nhớ thầm. Cho nên câu thơ "Đất nước là nơi em đánh rơi <br /> chiếc khăn trong nỗi nhớ thầm” là một câu thơ đẹp, trong đó tình yêu đôi lứa đã hoà hợp <br /> làm một với tình yêu non sông đất nước. (Xin mở  một ngoặc  đơn để  ghé nhìn sang  <br /> Nguyễn Đình Thi. Khác với ở Nguyễn Khoa Điềm, hai biểu tượng làm công cụ chính để <br /> cho tác giả suy cảm về "Đất nước" lại là Mặt đất và Bầu trời). Cứ thế Đất nước lớn lên  <br /> trong tình yêu. Cả tình yêu của phạm vi đôi lứa. cả tình yêu trong phạm vi cộng đồng. Tư <br /> duy triết luận cứ mở rộng mãi để bao quát sự sinh thành, trưởng thành, mở mang của toàn <br /> thể Đất Nước:<br /> <br /> Đất là nơi con chim Phượng hoàng bay về hòn núi bạc<br /> <br /> Nước là nơi con cá Ngư Ông móng nước biển khơi<br /> <br /> Thời gian đằng đẵng<br /> <br /> Không gian mênh mông<br /> <br /> Đất nước là nơi dân mình đoàn tụ<br /> <br /> Đất là nơi chim về<br /> <br /> Nước là nơi rồng ở<br /> <br /> Lọc Long Quân và Âu Cơ<br /> <br /> Đẻ ra đồng bào ta trong bọc trứng<br /> Song song với quá trình hình thành Đất và Nước để tạo ra địa bàn cư trú của người Việt  <br /> suốt mấy nghìn năm qua là sự sinh sôi của các địa danh. Mỗi một địa danh không phải là  <br /> một dòng tên vô nghĩa. Đằng sau mỗi tên đặt, tên làng, tên núi, tên sông là những cuộc  <br /> đời; mỗi cuộc đời là một kì tích, một huyền thoại Một mảnh đất chưa có tên là một miền <br /> đất hoang chưa có lịch sử, chưa có sự sống đích thực của con người. Vì thế, khi địa danh <br /> lan đi đến đâu thì đất đai được mở rộng đến đó. Nó là dấu ấn về sự sinh tồn của dân tộc <br /> này. Lan theo những địa danh, Nguyễn Khoa Điềm đã dựng lại được cả  diện mạo của <br /> non sông đất nước. Mỗi địa danh đều làm rung động sâu tâm linh của con người: Núi Bút <br /> non Nghiên. Hòn Vọng Phu Hòn Trống Mái, Vịnh Hạ  Long, Sông Cửu Long, Ông Đốc, <br /> Ông Trang, Bà Đen. Bà Điểm... Mỗi địa danh là một cuộc đời, mỗi cuộc đời hóa thân <br /> thành sông núi:<br /> <br /> Ôi đất nước sau bốn nghìn năm đi đâu ta cũng thấy<br /> <br /> Những cuộc đời đã hóa núi sông ta<br /> <br /> Điều đó cũng có nghĩa: chính Nhân Dân đã gây dựng, mở mang, truyền giữ đất nước này.<br /> <br /> Lối suy cảm triết luận trữ tình trước khi tác động vào trái tim người đọc, thường khi phải  <br /> vòng qua trí tuệ của họ. Hay như Chế Lan Viên nói: Tư duy phải đi trước một bước. Cách <br /> tác động phổ  biến nhất (hữu hiệu nhất?) của nó phải chăng là tạo ra các nghịch lí? Các  <br /> chân lí thi ca thường đi vào sự tiếp nhận của người yếu thơ triết luận trong y phục nghịch  <br /> lí. Người ta không khỏi ngỡ  rằng. Nghĩa là câu thơ  kia có một phút ngập ngừng. Nhưng <br /> sau phút ngập ngừng bên ngưỡng cửa của sự tiếp nhận, nó bước thẳng vào kí ức người ta  <br /> rồi ờ lì, bám rễ vào tâm khảm. Cho nên, nghịch lí (hay hình thức có tính phi lí) là sự hiện  <br /> hình phổ  biến cho những suy cảm  ở thi phẩm này. Tôi muốn nói đến những câu thơ  khi <br /> Nguyễn Khoa Điềm trầm tư triết luận về Văn hoá.<br /> <br /> Thống nhất với lối viết về  các bình diện bề  rộng không gian, chiều dài thời gian ­ ghi  <br /> công cho những người vô danh, nghiền ngẫm về  bề  dày văn hoá, thi sĩ này cũng không  <br /> nhắc đến các công trình nổi danh thuộc nền văn hoá bác học. Không kế những công trình  <br /> kiến trúc như Chùa Một Cột, Chùa Bút Tháp ..., không kể những công trình điêu khắc như <br /> Phật Bà nghìn mắt nghìn tay, Mười tám vị  La Hán Chùa Tây Phương... cũng không điểm <br /> đến những tác phẩm văn chương bất hủ  như  Truyện Kiều, Chinh phụ  ngâm, Lục Vân  <br /> Tiên v.v.„ Đó cũng là những công trình hết sức tiêu biểu cho nền văn hóa Việt Nam. Tuy  <br /> nhiên, đó là thứ  Văn hoá dễ  thấy, nó cũng giống những người anh hùng hữu danh lưu <br /> trong sử  sách,  ở  đây, Nguyễn Khoa Điềm quan tâm nhiều hơn đến thứ  văn hoá khác:  <br /> những sản phẩm văn hóa nhỏ  nhoi bình thường đến tầm thường, quen thuộc đến quen <br /> nhàm trong đời sống hàng ngày, chúng ta thường dửng dưng quên lãng Đất nước đã được  <br /> phát hiện từ một câu chuyện cổ tích, một câu ca dao vất vưởng trôi nổi ở  chốn thôn quê  <br /> được phát hiện từ  cái kèo. cái cột nôm na. từ  vị  gừng cay muối mặn mộc mạc, từ cách  <br /> làm ra hạt gao dãi dầu một nắng hai sương, từ cách bới tóc sau đầu của những người mẹ <br /> Việt. Tất cả  khiến cho người đọc sững sờ: hoá ra chẳng phải nhọc công tìm kiếm Đất  <br /> nước  ở  đâu xa. Trái lại, đất nước  ở  quanh ta. Đất nước  ở  trong ta, và  ở  ngay những gì <br /> đơn sơ thân thuộc nhất.<br /> <br /> Song, có lẽ bất ngờ hơn cả vẫn là phát hiện này:<br /> <br /> Đất nước bắt đầu bằng miếng trầu bây giờ bà ăn<br /> <br /> Câu thơ là một nghịch lí, phi lí. Đất nước là một khái niệm lớn lao, thiêng liêng, hệ trọng,  <br /> tại sao lại có thể nằm trong một miếng nhỏ nhoi, tầm thường, không có gì quan trong? Đi <br /> tìm sự khởi thuỷ của một đất nước, nghĩa là phái ngược thời gian trở về với ngọn nguồn  <br /> xa xưa, sao lại bắt đầu với miếng trầu của "bây giờ”? Câu thơ  xem ra thật phi logic <br /> nhưng ngẫm nghĩ ta sẽ thấy rằng cái phi logic kia chi là hình thức của câu thơ. Tác giả đã <br /> mượn một hình thức phi lí để chứa đựng một chân lí. Đó là: một đất nước dù lớn đến đâu <br /> cũng bắt đầu từ  những cái nhỏ  nhoi, vô số  những cái nhỏ  nhoi mới làm nên sự  lớn lao.  <br /> Nói cách khác không có những cái nhỏ nhoi như miếng trầu thì cũng không có sự lớn lao <br /> như đất nước. Thì ra mỗi miếng trầu ngỡ như vô nghĩa kia đều gánh trong nó một phần <br /> Đất nước. Mỗi miếng trẩu bà ăn hôm nay đều đã có bốn nghìn năm tuổi ! Mỗi cái hiện <br /> diện trong hôm nay, của bây giờ, phía đằng sau có cả một lịch sử lâu dài. Vì thế quá khứ <br /> luôn có mặt trong hiện tại, lịch sử vẫn đang hiện diện đến hôm nay.<br /> Những câu thơ  như  thế  thật là một sự  phát kiến bất ngờ, khiến người đọc phải giật <br /> mình. Nó không chỉ  là một sản phẩm của một tư  duy sắc sảo. Mà trước hết nó là sản <br /> phẩm của một tình yêu, một tấm lòng Nếu không có sự trân trọng với tất cả những gì mà  <br /> tổ tiên chắt chiu, chi chút, gìn giữ trong mấy nghìn năm qua, thì mọi thứ triết luận dù sắc <br /> sảo đến đâu cũng không thể  có được những câu thơ  có thể  đánh động vào tầng sâu của  <br /> tâm linh người đọc đến thế được. Mối giao kết giữa yếu tố trữ tình và yếu tố  triết luận  <br /> trong mọi suy cảm thi ca chân chính chẳng phải là tuân theo cái cơ chế đó sao?<br />