Bài giảng Môi trường và con người - Chương 2

Chia sẻ: Nguyễn Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:10

Thêm vào BST

Báo xấu

210
lượt xem 54
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Môi trường và con người 2.1. Quá trình tiến hoá của loài người Nghiên cứu quá trình tiến hoá của loài người, chúng ta sẽ hiểu rõ hơn lịch sử tác động của con người vào môi trường. 2.1.1. Bộ động vật linh trưởng (the Primates) Đặc trưng cơ bản của bộ động vật linh trưởng là sống trên cây và phụ thuộc vào các điều kiện của môi trường sống. tay chân của chúng phát triển để nắm, chộp thay cho móng vuốt, di chuyển bằng hai chi trước, giảm bớt chức năng ngửi nhưng lại tập trung vào thị...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Bài giảng Môi trường và con người - Chương 2

Ch−¬ng 2: M«i tr−êng vμ con ng−êi 2.1. Qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña loµi ng−êi Nghiªn cøu qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ cña loµi ng−êi, chóng ta sÏ hiÓu râ h¬n lÞch sö t¸c ®éng cña con ng−êi vµo m«i tr−êng. 2.1.1. Bé ®éng vËt linh tr−ëng (the Primates) §Æc tr−ng c¬ b¶n cña bé ®éng vËt linh tr−ëng lµ sèng trªn c©y vµ phô thuéc vµo c¸c ®iÒu kiÖn cña m«i tr−êng sèng. tay ch©n cña chóng ph¸t triÓn ®Ó n¾m, chép thay cho mãng vuèt, di chuyÓn b»ng hai chi tr−íc, gi¶m bít chøc n¨ng ngöi nh−ng l¹i tËp trung vµo thÞ gi¸c vµ thÝnh gi¸c vµ hoµn chØnh xóc gi¸c. Sù thay ®æi c¸c c¬ quan gi¸c quan nµy ®· lµm cho bé n·o cña chóng cã kÝch th−íc lín, nhê ®ã chóng cã thÓ lu«n quan s¸t vµ ch¨m sãc con c¸i. HÇu hÕt ®éng vËt linh tr−ëng ®Òu ¨n thùc vËt vµ loµi ng−êi ®Çu tiªn cã thÓ còng vËy. Nh−ng còng cã ho¸ th¹ch chøng minh r»ng ë Kû Pliocene ®· cã mét sè loµi ng−êi chuyÓn qua ¨n t¹p. 2.1.2. Ng−êi v−în (Australopithecus) §Æc ®iÓm cña ng−êi v−în lµ ®i b»ng hai ch©n nh−ng cßn khom, cã thÓ tÝch n·o kho¶ng 450÷750cm3. Sèng trªn c¹n cïng víi t− thÕ th¼ng ®øng vµ ®i b»ng hai ch©n còng nh− nh÷ng thay ®æi do lèi sèng trªn c©y ®· dÉn ®Õn sù thay ®æi v−ît bËc trong tiÕn ho¸. ViÖc di chuyÓn b»ng hai ch©n, gióp gi¶i phãng hai chi tr−íc khái chøc n¨ng di chuyÓn vµ dïng chóng vµo viÖc kh¸c b»ng h×nh thøc h¸i l−îm, ng−êi v−în sö dông thùc vËt lµm lµm nguån thøc ¨n chñ yÕu, t¸c ®éng rÊt Ýt vµo m«i tr−êng. 2.1.3. Ng−êi khÐo lÐo (Homo Habilis) KhÝch th−íc sä n·o ®¹t kho¶ng 600÷800cm3. Tay ®−îc dïng ®Ó cÇm n¾m, chÕ t¹o vµ sö dông c«ng cô ®−îc chÕ t¹o. Nhê ®Æc ®iÓm nµy mµ chóng di chuyÓn trong m«i tr−êng sèng vµ t×m ®−îc nhiÒu måi h¬n. C«ng cô ®−îc sö dông hiÒn nay vÉn cßn nhiÒu gi¶ thiÕt kh¸c nhau. Trong qu¸ tr×nh tiÕn ho¸, ®Ó thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu nhiÖt ®íi, c¬ thÓ loµi ng−êi dÇn dÇn h×nh thµnh c¸c tuyÕn bµi tiÕt ®Ó tho¸t h¬i n−íc ë da (®æ må h«i). Ngoµi ra nhãm ng−êi nµy cßn sèng d−íi c©y to, thu l−îm hoa qu¶, h¹t rÔ lµm thøc ¨n. H×nh th¸i kinh tÕ cña loµi ng−êi thêi kú nµy lµ s¨n b¾t, h¸i l−îm. S¨n b¾t c¸c ®éng vËt nhá nh− c«n trïng, giun, èc sªn, kú nh«ng vµ ®«i khi ¨n c¶ trøng chim. Sèng thµnh ®µn kho¶ng vµi chôc c¸ thÓ hay nhiÒu h¬n, nh−ng ch−a ph¶i lµ ®êi sèng x· héi, biÕt sö dông gai nhän cña c©y, chÕ t¸c mét sè dông cô tõ x−¬ng, r¨ng, sõng, tõ ®¸. Th−êng nóp d−íi nh÷ng cµnh c©y rËm l¸ ®Ó nghØ ng¬i vµ quan s¸t ®ång cá hay nh÷ng vòng n−íc kÕ cËn. C¸c ©m thanh vµ mïi ®−îc ghi nhËn mét c¸ch chÝnh x¸c. Hä ghi nhËn c¸c tËp tÝnh cña c¸c loµi vËt kh¸c, nhËn biÕt c¸c mïa vµ tri thøc cña hä ®−îc tÝch luü dÇn. Nhê quan s¸t tèt, häc cã thÓ s¨n b¾t tèt nªn thøc ¨n cã nhiÒu thÞt h¬n - gãp phÇn cho t¨ng c−êng trÝ n·o. Trong cuéc sèng dÇn dÇn xuÊt hiÖn sù ph©n c«ng lao ®éng s¬ khai nh−: c¸ thÓ nam ®i xa s¨n b¾t, c¸ thÓ n÷ ë nhµ sinh vµ nu«i con. Mèi qua hÖ phøc t¹p dÇn dÇn ®ßi hái sù ph¸t triÓn ng«n ng÷ giao tiÕp. B¾t ®Çu thÝch nghi víi sù trång trät, gia t¨ng kh¶ n¨ng t¸c ®éng vµo m«i tr−êng. http://www.ebook.edu.vn 26
2.1.4. Ng−êi ®øng th¼ng (Homo Erectus) BiÕt dïng löa (c¸ch ®©y kho¶ng 500.000 n¨m), dïng da ®éng vËt che th©n, n¬i c− tró ®¬n gi¶n lµ hang ®éng, H. Erectus cã thÓ ®Þnh c− ë nh÷ng n¬i khÝ hËu «n hoµ. Do sù phan ho¸ nªn dÇn dÇn h×nh thµnh c¸c nhãm ng−êi kh¸c nhau nh− ng−êi hiÖn ®¹i: Ng−êi Ch©u Phi, ng−êi Ch©u ¢u, ng−êi ë óc, ng−êi ë Mü. Tuæi thä trung b×nh kho¶ng 20÷25 n¨m. Sèng thµnh tõng nhãm kho¶n 30 c¸ thÓ. Ho¹t ®éng chÝnh lµ s¨n b¾t nªn chinh phôc ®−îc nh÷ng kh«ng gian kh¸ réng. Hä tÊn c«ng tÊt c¶ c¸c loµi ®éng vËt, chñ yÕu nh»m vµo c¸c con måi nhá vµ th−êng dån con måi vµo bÉy. NhiÒu c«ng cô b»ng ®¸ ®−îc chÕ t¹o. Sù kiÖn quan träng nhÊt lµ ng−êi H. Erectus ®· biÕt dïng löa c¸ch. Loµi H. Erectus vµ loµi H. Habilis ®Òu thÝch ®i xa, ph©n t¸n kh¸ réng kh¾p trªn thÕ giíi. Giíi h¹n quy m« d©n sè: KÕt qu¶ quan träng cña lèi sèng s¨n b¾t - h¸i l−îm lµ giíi h¹n quy m« d©n sè. HÇu hÕt ng−êi ®øng th¼ng tËp hîp thµnh nh÷ng nhãm nhá kho¶ng vµ tr¨m c¸ thÓ hoÆc Ýt h¬n. §iÒu nµy dÉn ®Õn nguån gen vµ hÖ sinh th¸i phong phó. D©n sè quy m« nhá nªn bÖnh truyÒn nhiÔm dÔ lan truyÒn sang nh÷ng c¸ thÓ cßn l¹i. §iÓm ®Æc tr−ng cña h×nh th¸i s¨n b¾t - h¸i l−îm lµ chÕ ®é dinh d−ìng nhiÒu celulose, thiÕu muèi ¨n. HËu qu¶ dÉn ®Õn sù ®ãi. Tãm l¹i ë giai ®o¹n nµy, con ng−êi sö dông c«ng cô ngµy cµng phøc t¹p h¬n vµ biÕt dïng löa. B¾t ®Çu sö dông ®éng vËt lµm thøc ¨n v× vËy t¨ng kh¶ n¨ng t¸c ®éng vµo m«i tr−êng. 2.1.5. Ng−êi cËn ®¹i - Ng−êi th«ng minh (Homo Sapiens) Nh÷ng ng−êi H. Erectus ®iÓn coi nh− biÕn mÊt trong kho¶ng 200.000÷150.000 n¨m tr−íc ®©y, nh−êng chç cho ng−êi cËn ®¹i. §êi sèng x· héi, c«ng cô v¨n ho¸: nhãm nµy sèng tõng nhãm nhá gåm kho¶ng 30÷50 c¸ thÓ. C¸c nhãm kh¸c nhau cè tr¸ch nh÷ng cuéc va ch¹m, së h÷u l·nh thæ riªng nhê ®Êt réng. Gi÷a c¸c nhãm cã ng«n ng÷ ®Ó giao l−u víi nhau b¾t ®Çu h×nh thµnh c¸c "bé l¹c" s¬ khai. Hä th−êng s¨n b¾t vµ cã dù tr÷ thùc phÈm. ViÖc chÕ t¹o c¸c c«ng cô ®å ®¸ ®−îc thùc hiÖn víi nhiÒu chñng lo¹i kh¸c nhau nh− dïng ®Ó s¨n b¾t, mæ xÎ con måi hay chÕ biÕn thøc ¨n. Gç ®−îc sö dông nhiÒu h¬n trong chÕ t¹o c«ng cô. Lóc nµy qu¸ tr×nh ®« thÞ ho¸ b¾t ®Çu, t¹o ra hiÖn t−îng ®«ng d©n, ®a d¹ng ngµnh nghÒ vµ ph©n ho¸ x· héi. Tãm l¹i nhãm ng−êi nµy vÉn cßn lÊy thøc ¨n tõ thiªn nhiªn vµ më réng nguån thøc ¨n. T¨ng kh¶ n¨ng canh t¸c b»ng h×nh thøc ph¸t triÓn n«ng nghiÖp. Më réng n¬i c− tró h×nh thµnh nh÷ng bé l¹c víi ng«n ng÷ kh¸c nhau, b¾t ®Çu cã tÝn ng−ìng, cã mai t¸ng ng−êi chÕt. §iÒu ®ã thÓ hä ®· b−íc ®Çu cã ®êi sèng v¨n ho¸ tinh thÇn. 2.1.6. Ng−êi hiÖn ®¹i- Ng−êi kh«n ngoan (Homo Spaiens Spaiens) MÉu ng−êi Homo Sapiens cuèi cïng ®−îc t×m thÊy ë Palestine cã niªn ®¹i c¸ch ®©y kho¶ng 45.000 n¨m vµ ng−êi hiÖn ®¹i xuÊt hiÖn vµ thay thÕ trong kho¶ng 40.000÷35.000 n¨m nay. Kim lo¹i ®Çu tiªn ®−îc con ng−êi kh¸m ph¸ ra sö dông lµ ®ång, thiÕc, s¾t. TiÕp theo lµ sù gia t¨ng d©n sè ë thêi kú ®å ®· míi vµ sù di d©n. Ch¨n nu«i ph¸t triÓn víi lõa, ngùa nh÷ng ®µn gia sóc ®«ng ®Õn v¹n con trªn nh÷ng th¶o nguyªn, h×nh thµnh lèi sèng du môc cña c¸c bé l¹c ch¨n nu«i. Cã sù së h÷u s¾t. Con ng−êi biÕt chÕ t¹o ra nh−ng c«ng cô b»ng kim lo¹i, cã thÓ cÇm n¾m hç trî cho viÖc ph¸ rõng ®Ó lµm n«ng nghiÖp. H×nh thøc nµy vÉn cßn phæ biÕn cho tíi nay. Trªn c¸c c«ng cô cña hä (cã niªn ®¹i http://www.ebook.edu.vn 27
kho¶ng 20.000 n¨m tr−íc ®· cã dÊu hiÖu nghÖ thuËt thÈm mü lÉn tÝnh huyÒn bÝ truyÒn thèng. Trång trät vµ ch¨n nu«i ®· cã c¸ch ®©y kho¶ng 10.000 n¨m. Tõ thêi ®iÓm nµy, nÒn v¨n minh cña loµi ng−êi còng ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn víi tèc ®é ngµy cµng nhanh. Tãm l¹i, nÒn v¨n minh h×nh thµnh, con ng−êi cã kh¶ n¨ng ®iÒu khiÓn m«i tr−êng, kh¶ n¨ng sö dông c¸c nguån tµi nguyªn ®Ó s¶n xuÊt c¸c tµi nguyªn kh¸c (b¾t ®Çu c¸ch ®©y 10.000 n¨m), b¾t ®Çu cã sù t¸c ®éng vµo m«i tr−êng. TiÕp theo lµ sù v¨n minh vµ ®« thÞ ho¸ (c¸ch ®©y 6.000 n¨m), con ng−êi b¾t ®Çu lµm tho¸i ho¸ m«i tr−êng. Qu¸ tr×nh tiÕn ho¸ sinh vËt dÉn ®Õn loµi sinh vËt biÕt ®i th¼ng (víi nh÷ng cÊu tróc t−¬ng øng tõ yªu cÇu nµy) cã n·o bé ph¸t triÓn vµ ho¹t ®éng t− duy. Tr¶i qua giai ®o¹n tiÕn ho¸ kh¸c nhau mµ lÞch sö loµi ng−êi vÉn cßn nhiÒu tranh c·i vÒ nh÷ng nÊc ph¸t triÓn tiÕn ho¸ cña loµi ng−êi. Loµi ng−êi duy nhÊt hiÖn nay cßn trªn toµn câi ®Þa cÇu nµy lµ Homo Spaiens Spaiens - loµi ng−êi kh«n ngoan. Tuy mµu da, nÐt mÆt vµ h×nh d¹ng cã kh¸c nhau nh−ng tÊt c¶ ®Òu chung mét loµi. Con ng−êi tr−íc hÕt lµ mét sinh vËt vµ sèng lµ ph−¬ng thøc tån t¹i víi nh÷ng thuéc tÝnh ®Æc biÖt cña vËt chÊt trong nh÷ng ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh cña sinh quyÓn. Trong qu¸ tr×nh xuÊt hiÖn, ph¸t triÓn, tiÕn ho¸, sù sèng lu«n g¾n chÆt víi m«i tr−êng mµ nã tån t¹i. Kh«ng hÒ cã sù sèng ngoµi m«i tr−êng vµ còng kh«ng hÒ cã sù sèng trong m«i tr−êng mµ nã kh«ng thÝch hîp, thÝch øng ®−îc. Con ng−êi cã nh÷ng ®Æc thï vÒ cÊu t¹o, chøc n¨ng vµ quan hÖ ®Æc biÖt víi m«i tr−êng vµ m«i tr−êng sèng cña con ng−êi còng chøa ®ùng nhiÒu ®Æc thï, kh¸c víi bÊt kú sinh vËt nµo kh¸c. - Ngoµi m«i tr−êng tù nhiªn vèn cã s½n vµ diÔn biÕn t¸c ®éng qua l¹i víi con ng−êi cßn cã m«i tr−êng x· héi do b¶n th©n con ng−êi t¹o ra vµ chØ cã con ng−êi ng−êi míi cã m«i tr−êng nµy. Loµi vËt cã quan hÖ cao nhÊt lµ bÇy ®µn nh− ong, kiÕn hoÆc c¸c ®éng vËt cã vó kh¸c. - Ph−¬ng thøc thÝch nghi sinh häc cña con ng−êi víi m«i tr−êng tù nhiªn vÇn tån t¹i, diÔn biÕn nh−ng bÞ yÕu dÇn, bÞ che khuÊt. - Ph−¬ng thøc thÝch nghi b»ng s¶n phÈm v¨n ho¸ ph¸t triÓn m¹nh lªn. Sinh th¸i cña con ng−êi ®· kh¸c ®i vµ tõ hÖ sinh th¸i ®éng vËt tiÕn dÇn ®Õn hÖ sinh th¸i ®Æc biÖt cña con ng−êi, ®ã lµ sù thÝch nghi chñ ®éng víi m«i tr−êng. 2.2. C¸c h×nh th¸i kinh tÕ mµ loµi ng−êi ®· tr¶i qua Con ng−êi t¸c ®éng ®Õn m«i tr−êng th«ng qua c¸c ho¹t ®éng chñ yÕu ë mçi giai ®o¹n: - Giai ®o¹n khai th¸c tµi nguyªn: s¨n b¾t, gÆt h¸i, ®¸nh c¸ nh»m cung cÊp nguån thøc ¨n cho ng−êi vµ sóc vËt, con ng−êi kh«ng t¸c ®éng trùc tiÕp vµo nguån tµi nguyªn. - Giai ®o¹n s¶n xuÊt tµi nguyªn: nh»m ®¸p øng c¸c nhu cÇu cña con ng−êi trong giai ®o¹n v¨n minh, thuÇn ho¸, n«ng nghiÖp. Con ng−êi t¸c ®éng trùc tiÕp vµo nguån tµi nguyªn. ë giai ®o¹n nµy, con ng−êi biÕt ®iÒu khiÓn m«i tr−êng. - Giai ®o¹n v¨n minh v¨n ho¸: ë giai ®o¹n nµy m«i tr−êng x· héi vµ vËt lý nh©n t¹o ®−îc duy tr× víi møc tiªu hao n¨ng l−îng nhiÒu. Con ng−êi khai th¸c m«i tr−êng ®Ó phôc vô cuéc sèng, cïng víi ®µ t¨ng d©n sè m·nh liÖt, m«i tr−êng bÞ khai th¸c triÖt ®Ó, tuú tiÖn ®ang trë nªn c¹n kiÖt ®Õn møc b¸o ®éng lµm thÕ c©n b»ng sinh th¸i bÞ vi ph¹m nghiªm träng trªn diÖn réng, trªn toµn thÕ giíi. Cïng víi sù ph¸t triÓn tiÕn ho¸ cña b¶n th©n con ng−êi, sù chuyÓn biÕn tõ hÖ sinh th¸i tù nhiªn sang hÖ sinh th¸i ng−êi, con ng−êi ®· tr¶i qua nh÷ng nÊc thang tiÕn ho¸ tõ thÊp ®Õn cao cña c¸c h×nh th¸i kinh tÕ: h¸i l−îm, s¨n b¾t - ®¸nh c¸, ch¨n th¶, n«ng nghiÖp, c«ng nghiÖp - ®« thÞ ho¸ vµ hËu c«ng nghiÖp. http://www.ebook.edu.vn 28
2.2.1. H¸i l−îm H¸i l−îm lµ h×nh th¸i kinh tÕ nguyªn thuû nhÊt, thu l−îm thøc ¨n cã s½n víi c«ng cô chñ yÕu lµ r×u ®¸ (®¸ nguyªn thuû, ®¸ ghÌ), cuèc sõng vµ c¸c dông cô b»ng x−¬ng. H×nh th¸i kinh tÕ nguyªn thuû nµy kÐo dµi suèt thêi ®¹i ®å ®¸ cò (tõ ®©y 3 triÖu n¨m ®Õn 40.000 n¨m). N¨ng suÊt thÊp, d©n c− th−a thít, phô thuéc chñ yÕu vµo m«i tr−êng tù nhiªn, ch−a ¶nh h−ëng ®Ên m«i tr−êng tù nhiªn. 2.2.2. S¨n, b¾t c¸ S¨n b¾t c¸ ®· manh nha tõ thêi h¸i l−îm, víi c¸c loµi thó nhá. Tõ gi÷a thêi kú ®å ®¸ cò (100.000 n¨m), s¨n b¾t ph¸t triÓn víi thó lín h¬n, huy ®éng lùc l−îng ®«ng d¶o h¬n, ng−êi khoÎ m¹nh ®Ó s¨n ®uæi, v©y b¾t, ®¸nh bÉy. Nhê s¨n b¾t phô thªm vµo h¸i l−îm, cuéc sèng con ng−êi cã phÇn no ®ñ h¬n. XuÊt hiÖn sù ph©n c«ng lao ®éng. Cã thªm nguyªn liÖu míi lµ da vµ x−¬ng, lµ lÒu ë ch¨n ®¾p vµ ¸o quÇn. Vµo thêi kú ®å ®¸ míi (10.000-8.000 n¨m) xuÊt hiÖn cung tªn, khÝ cô phãng ®i xa lµm phong phó ph−¬ng thøc s¨n b¾t - kh«ng ®ßi hái ®«ng ng−êi nh− tr−íc mµ vÉn hiÖu qu¶ h¬n. §¸nh c¸ manh nha tõ thêi kú ®å ®¸ gi÷a (120.000-15.000 n¨m) vµo ph¸t triÓn cao ë thêi kú ®å ®¸ míi. C«ng cô cã thªm lao cã ng¹nh, cã mãc vµ tiÕn tíi dïng l−íi vµ m¶ng ®¸nh c¸ xa bê h¬n tr−íc. HiÖu qu¶ khai th¸c tù nhiªn ®· kh¸ h¬n nh−ng sù can thiÖp cña con ng−êi vµo m«i tr−êng ch−a cã g× lín. C©n b»ng sinh th¸i vÉn cßn. Møc ®é khai th¸c vÉn cßn ®ñ cho m«i tr−êng phôc håi. 2.2.3. Ch¨n th¶ Ch¨n th¶, thuÇn d−ìng vµ ch¨n nu«i gia sóc (cïng víi trång trät vÒ sau) lµ thµnh tùu kinh tÕ lín nhÊt trong thêi kú ®å ®¸ míi, vèn ®· ®−îc manh nha tõ thêi kú ®å ®¸ gi÷a. Thó ®−îc thuÇn d−ìng chñ yÕu lµ chã, dª, cõu, bß, lîn. B−íc qua thêi kú kim khÝ (4-5 ngµn n¨m tr−íc c«ng nguyªn) cã thªm lõa, ngùa víi nh÷ng ®µ gia sóc ®«ng ®Õn hµng v¹n con trªn nh÷ng th¶o nguyªn mªnh m«ng. H×nh thµnh lèi sèng du môc cña cña c¸c bé l¹c ch¨n nu«i. Cã thªm nguån thùc phÈm dåi dµo nh− thÞt, s÷a cïng víi nguyªn liÖu da, l«ng. TiÕn dÇn ®Õn viÖc sö dông gia sóc vµo cµy kÐo, vËn t¶i. H×nh thµnh sù chän gièng míi cho n¨ng suÊt cao (dï ch−a hoµn toµn ý thøc, chØ míi lµ kinh nghiÖm thu l−îm ngÉu nhiªn). ë giai ®o¹n nµy b¾t ®Çu xuÊt hiÖn sù x©m ph¹m vµo c©n b»ng sinh th¸i. Hµ m·, voi rõng, tª gi¸c ®· bÞ tiªu diÖt kh¸ nhiÒu. Cã hiÖn t−îng ph¸ rõng ®Ó trång tØa vµ v× vËy ¶nh h−ëng xÊu ®Õn ®iÒu kiÖn sèng cña thó rõng. 2.2.4. N«ng nghiÖp N«ng nghiÖp ®−îc ph¸t triÓn réng vµo thêi kú ®å ®¸ míi. Ngò cèc chñ yÕu lµ lóa m×, m¹nh ng«, lóa sau ®ã lµ c¸c lo¹i rau ®Ëu, c©y lÊy cñ, c©y ¨n qu¶, c©y lÊy dÇu. Lóa n−íc xuÊt hiÖn ë vïng ven s«ng lín, cïng víi sù gi÷ n−íc, ®−a n−íc vµo ®ång ruéng, ®¾p ®ª b¶o vÖ mïa m¹ng. Bß ngùa dïng chñ yÕu cho viÖc cµy cÊy träng n«ng nghiÖp. DÊu Ên chñ yÕu lµ tÝnh phong phó vµ c©n b»ng sinh th¸i tuy bÞ x©m ph¹m nh−ng ch−a ph¸ vì nghiªm träng. Cuéc sèng thêi kú ®å ®¸ míi t−¬ng ®èi æn ®Þnh. 2.2.5. C«ng nghiÖp ho¸ C«ng nghiÖp ho¸- b¾t ®Çu tuy h¬i muén nh−ng lµm biÕn ®æi s©u s¾c giíi tù nhiªn trong thêi gian v« cïng ng¾n so víi toµn bé lÞch sö tù nhiªn. http://www.ebook.edu.vn 29
Khëi ®Çu víi ®éng c¬ h¬i n−íc, h×nh thµnh hÖ thèng kü thuËt míi. ChuyÓn c«ng tr−êng thñ c«ng sang nÒn s¶n xuÊt lín t− b¶n chñ nghÜa. M¸y mãc t¹o n¨ng suÊt cao, t¸c ®éng m¹nh ®Õn m«i tr−êng sèng. N«ng nghiÖp víi m¸y mãc ph¸t quang, ph¸ rõng. Khai th¸c má ph¸ huû sinh th¸i rõng vµ tµi nguyªn ®éng thùc vËt, ¶nh h−ëng xÊu ®Õn sinh quyÓn. N¨ng l−îng tiªu hao nhiÒu, t¨ng sö dông than, dÇu má, khÝ ®èt lµm ph¸t sinh « nhiÔm m«i tr−êng. Chñ nghÜa thùc d©n tiªu diÖt hµng lo¹t ®éng vËt rõng, ph¸ huû nghiªm träng tµi nguyªn rõng, nhiÒu bé l¹c, téc ng−êi bÞ tiªu diÖt. Nguån n¨ng l−îng truyÒn thèng c¹n kiÖt nhanh. 2.2.6. §« thÞ ho¸ §« thÞ ho¸ xuÊt hiÖn tõ sù ph¸t triÓn thñ c«ng nghiÖp, t¸ch rêi khái n«ng nghiÖp, ®Ó t¹o tiÒn ®Ò cho ®« thÞ ho¸. Mét bé phËn ®©n c− t¸ch rêi khái c«ng viÖc ®ång ¸ng ®Ó tËp trung thµnh c¸c thÞ trÊn, thÞ trÊn ®Çu tiªn xuÊt hiÖn ®Çu tiªn tõ 3-4 ngµn n¨m tr−íc C«ng nguyªn nh−ng ®« thÞ quy m« thÕ giíi chØ b¾t ®Çu tõ thÕ kû thø 19. Gi¶i quyÕt vÊn ®Ò ®« thÞ ho¸ th× ph¶i xem xÐt trong mèi quan hÖ víi nhiÒu nh©n tè ¶nh h−ëng toµn côc d©n sè, ®Êt ®ai, l−¬ng thùc vµ c¸c tµi nguyªn kh¸c. §ã lµ mét yªu cÇu trong chiÕn l−îc sinh th¸i m«i tr−êng. 2.2.7 HËu c«ng nghiÖp HËu c«ng nghiÖp cßn gäi lµ siªu c«ng nghiÖp (super industrialism) lµ giai ®o¹n míi ®−îc dù b¸o trong sù ph¸t triÓn víi tèc ®é cao vÒ kü thuËt c«ng nghÖ còng nh− v¨n ho¸ x· héi víi nhu cÇu h−ëng thô rÊt cao, ®ßi hái nÕp suy nghÜ míi vÒ c¸ch øng xö trong hÖ sinh th¸i d−íi khÈu hiÖu ph¸t triÓn bÒn v÷ng, víi chiÕn l−îc toµn cÇu vÒ vÒ quy ho¹ch toµn bé tµi nguyªn trªn tr¸i ®Êt nµy. Trong 15 n¨m qua do t¸c ®éng cña c¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ ®Æc biÖt lµ c«ng nghÖ th«ng tin, c«ng nghÖ sinh häc, c«ng nghÖ vËt liÖu, c«ng nghÖ n¨ng l−îng, nÒn kinh tÕ thÕ giíi ®ang biÕn ®æi s©u s¾c, m¹nh mÏ vÒ c¬ cÊu, chøc n¨ng vµ ph−¬ng thøc ho¹t ®éng. §ã lµ b−íc ngoÆt lÞch sö cã ý nghÜa träng ®¹i ®−a nÒn kinh tÕ toµn cÇu tõ kinh tÕ n«ng nghiÖp sang kinh tÕ tri thøc, ®−a nÒn v¨n minh loµi ng−êi tõ v¨n minh c«ng nghiÖp sang v¨n minh trÝ tuÖ. 2.3. T¸c ®éng cña c¸c yÕu tè sinh th¸i ®Õn con ng−êi 2.3.1. ¶nh h−ëng cña ph−¬ng thøc sèng vµ thøc ¨n ThÕ kû thø 18 Karl Linne ®· ®Æt con ng−êi vµo bé linh tr−ëng (primates). Thùc ra b¶n chÊt con ng−êi võa lµ c¬ thÓ sinh häc (somatic) võa lµ v¨n ho¸ (cultural). Qu¸ tr×nh khai th¸c m«i tr−êng tõ cá c©y, thó vËt vµ qu¸ tr×nh thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn sèng lµ xuÊt hiÖn ®iÓm s©u xa dÉn ®Õn chÕ t¸c c«ng cô vµ s¸ng t¹o c«ng nghÖ chÝnh lµ biÓu t−îng v¨n ho¸, thÓ hiÖn trªn nh÷ng cÊu t¹o vµ chøc n¨ng míi cña c¬ thÓ, nh−: - Hoµn thiÖn kh¶ n¨ng n¾m h−íng chÕ t¸c vµ c¶i tiÕn c«ng cô. - T¨ng c−êng ý nghÜa cña khÝch thÝch thÞ gi¸c trªn c¬ së ph¸t triÓn thÞ gi¸c. - Tho¸i ho¸ hµm r¨ng, chuyÓn chøc n¨ng cÇm n¾m tõ r¨ng sang bµn tay, chuyªn biÖt ho¸ chi sau víi chøc n¨ng ®i th¼ng. - Phøc t¹p ho¸ cÊu tróc vµ chøc n¨ng n·o bé ®Æc biÖt lµ c¸c trung t©m liªn quan ®Õn ho¹t ®éng tæng hîp (ng«n ng÷ vµ ch÷ viÕt). http://www.ebook.edu.vn 30
- ViÖc t¨ng c−êng sö dông protein ®éng vËt ®· cung cÊp thªm n¨ng l−îng, cã thÓ liªn quan mËt thiÕt ®Õn ®Õn toµn bé ho¹t ®éng cña c¬ thÓ vµ liªn quan ®Õn sù tiÕn ho¸ vÒ h×nh th¸i cÊu t¹o cña c¸c lo¹i h×nh ng−êi. ChÕ ®é dinh d−ìng cã ¶nh h−ëng l©u dµi ®Õn c¸c ®Æc ®iÓm c¬ thÓ. VÝ dô: cã hai bé téc ch©u phi sèng gÇn nhau nh−ng bé téc Maxai chuyªn ch¨n nu«i, ¨n thÞt nhiÒu h¬n nªn cao h¬n ®Õn 1cm vµ nÆng h¬n 10kg so víi bé téc ng−êi Kaknia (thuéc Kenia) chuyªn trång trät. - M«i tr−êng sinh th¸i vµ chÕ ®é dinh d−ìng t¹o ra nh÷ng dÞ biÖt kh¸ lín ®Ó ®¸p øng sinh häc. VÝ dô tiÕn bé cña y häc v¨n ho¸ ®· lµm yÕu hoÆc lo¹i trõ mét sè ¸p lùc chän läc nh−ng t¹o c¬ héi cho mét sè ¸p lùc míi nh− AIDS, c¸c bÖnh vÒ tim m¹ch, bÐo ph×... - V¨n ho¸ mét mÆt lµ sù ®¸p øng tr−íc ¸p lùc m«i tr−êng. MÆt kh¸c chÝnh nã lµ ¸p lùc t¹o nªn tinh ®a h×nh di truyÒn. V× vËy, víi con ng−êi, hai mÆt sinh häc vµ v¨n ho¸ kh«ng thÓ t¸ch rêi nhau. 2.3.2. ¶nh h−ëng cña yÕu tè khÝ hËu ¶nh h−ëng cña yÕu tè khÝ hËu biÓu hiÖn ë nhiÒu tr¹ng th¸i kh¸c nhau theo mïa, theo ®Þa lý. Lµ ®iÒu mµ tæ hîp cña nhiÒu thµnh phÇn nh−: NhiÖt ®é, ®é Èm, giã, m©y, m−a, n¾ng tuyÕt... t¸c ®éng cña tæ hîp nµy ®−îc th«ng qua nhiÒu rµo ch¾n tù nhiªn (s«ng, hå, biÓn, nói, c©y rõng...) vµ rµo ch¾n v¨n ho¸ (nhµ cöa, quÇn ¸o, tiÖn nghi sinh ho¹t...) t¹o thµnh khÝ hËu toµn cÇu, ®Þa ph−¬ng, tiÓu khÝ hËu (ë tiÓu vïng) vµ vi khÝ hËu (t¹i chç cã giíi h¹n hÑp). §Òu hoµ nhiÖt lµ thÝch nghi sinh häc chñ ®¹o liªn quan ®Õn c¸c chøc n¨ng cña c¸c tæ chøc c¬ thÓ. Mét sè c¬ cÊu gãp phÇn ®¶m b¶o tèt thÝch nghi víi khÝ hËu. VÝ dô nhiÖt ®é m«i tr−êng thay ®æi th× nhiÖt ®é da biÕn ®æi nh−ng nhiÖt ®é trung t©m cña c¬ thÓ bao giê còng ®−îc gi÷ æn ®Þnh - gäi lµ ®éng vËt æn ®Þnh nhiÖt 36-370C. 2.3.3. ¶nh h−ëng cña m«i tr−êng ®Þa ho¸ Hµm l−îng kho¸ng chÊt trong thµnh phÇn sinh ho¸ cña c¬ thÓ cã liªn quan ®Õn qu¸ tr×nh biÕn ®æi néi bµo (t¹o x−¬ng, ®iÒu hoµ ¸p lùc thÈm thÊu ...). T−¬ng quan vÒ tû lÖ sè l−îng c¸c thµnh phÇn kho¸ng trong m«i tr−êng cã ¶nh h−ëng trùc tiÕp ®Õn thµnh phÇn kho¸ng trong c¬ thÓ tõ ®ã ¶nh h−ëng ®Õn sinh tr−ëng, t¨ng tr−ëng vµ ph¸t triÓn. VÝ dô bÖnh b−íu cæ liªn quan ®Õn hµm l−îng Iode, bªnh s©u r¨ng liªn quan ®Õn hµm l−îng Fluor trong n−íc... C©n b»ng kho¸ng trong c¬ thÓ ph¶i ®−îc ®¶m b¶o trong mét biªn ®é nhÊt ®Þnh, thõa vµ thiÕu qu¸ møc ®Ò lµm rèi lo¹n c©n b»ng vµ g©y bÖnh. Nghiªn cøu møc kho¸ng ho¸ cña bé x−¬ng b¨ng tia R¬nghen cã thÓ gióp kiÓm tra ph¶n øng ®Þa ho¸ mét c¸ch kh¸ch quan. Ng−êi ta ®Æc biÖt quan t©m mèi t−¬ng qua gi÷a Stronium (Sr) vµ calcium (Ca) còng nh− sù cã mÆt hoÆc v¾ng mÆt cña c¸c yÕu tè kho¸ng ®a l−îng (hoÆc vÞ l−îng) trong ®Êt kh«ng chØ ¶nh h−ëng ®Õn møc kho¸ng ho¸ x−¬ng mµ cßn ¶nh h−ëng ®Õn kÝch th−íc vµ h×nh d¹ng chung cña c¬ thÓ hoÆc tõng phÇn c¬ thÓ. 2.4. T¸c ®éng cña con ng−êi ®Õn sinh quyÓn Con ng−êi lµ mét thµnh viªn trong c¸c hÖ sinh th¸i tù nhiªn quanh m×nh, cã quan hÖ t−¬ng hç th«ng qua c¸c m¾t xÝch thøc ¨n, c¸c ho¹t ®éng lao ®éng lao ®éng s¶n xuÊt nh−ng ®Æc biÖt lµ hµnh vi c− xö cña con ng−êi. Trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn, con ng−êi ®· t¸c ®éng vµo hÖ sinh th¸i tù nhiªn rÊt nhiÒu nh− khai t¸c sinh vËt thuû sinh, ch¨n nu«i, trång trät, khai th¸c c¸c s¶n phÈm cña http://www.ebook.edu.vn 31
rõng.... Ngoµi ra con ng−êi cßn t¹o ra nh÷ng hÖ sinh th¸i nh©n t¹o nh− kÕt hîp trång trät, trång rõng, ch¨n nu«i vµ con ng−êi tÝch cùc tham gia b¶o vÖ m«i tr−êng, chèng l¹i qu¸ tr×nh « nhiÔm m«i tr−êng vµ qu¶n lý c¸c nguån tµi nguyªn tù nhiªn vµ m«i tr−êng. Nh−ng bªn c¹nh nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc, con ng−êi ®· ®Ó l¹i nh÷ng t¸c ®éng xÊu ®Õn m«i tr−êng g©y nh÷ng hËu qu¶ kh¸c nhau. Mèi quan hÖ qua l¹i Gi÷a con ng−êi - HÖ sinh th¸i Chuçi thøc ¨n HÖ sinh th¸i Lao ®éng s¶n xuÊt Con ng−êi Hµnh vi c− xö Phï hîp quy luËt sinh th¸i 2.4.1. G©y « nhiÔm m«i tr−êng Mét sè hËu qu¶ nghiªm träng cña « nhiÔm m«i tr−êng ¶nh h−ëng ®Õn toµn cÇu nh− m−a acid, t¨ng c−êng hiÖu øng nhµ kÝnh, t¹o lç thñng tÇng ozone. - C«ng nghiÖp, n«ng l©m ng− nghiÖp, sinh ho¹t th¶i ra m«i tr−êng ®ñ d¹ng chÊt th¶i r¾n, láng, khÝ ®Õn hµng triÖu tÊn/n¨m. - N−íc mÆt trµn lªn mÆt ®Êt, s«ng hå, ngÊm s©u xuèng ®Êt, chÊt khÝ ®éc còng d©ng lªn cao, g©y h¹i cho tÇng ozone. - MÆt ®Êt bÞ xãi mßn, líp phñ ®Êt - dinh d−ìng cho thùc vËt còng bÞ mÊt dÇn, ®ång thêi trë thµnh b·i ch«n r¸c vµ chÊt phãng x¹. - §Êt n«ng nghiÖp bÞ th©m canh b»ng ®ñ c¸c lo¹i ho¸ chÊt g©y chai cøng ®Êt. DiÖn tÝch ®Êt canh t¸c bÞ thu hÑp hµng n¨m 5-7 triÖu ha. - Nguån n−íc s¹ch bÞ thu hÑp do khai th¸c bõa b·i, do « nhiÔm. 60% d©n ®« thÞ vµ n«ng th«n kh«ng cã n−íc ®Ó dïng, v× c¸c d¹ng « nhiÔm: -> Nitrat trong n−íc ngÇm t¨ng nhanh. -> 1,6 triÖu tÊn dÇu/n¨m trµn trªn mÆt biÓn. -> Phãng x¹ α lªn ®Õn 1500curi, β ®Õn 5000 curi. -> CO2 trong kh«ng khÝ t¨ng hµng n¨m 440 ppm. -> NOx 30 triÖu tÊn/n¨m, CH4 550 triÖu tÊn/n¨m. -> Chlor- Fluor-Cacbon (CFC's) 400 ngh×n tÊn/n¨m. -> HiÖu øng nhµ kÝnh, hËu qu¶ lµm nhiÖt ®é tr¸i ®Êt t¨ng 1,5-4,50C. -> N−íc biÓn d©ng cao. 2.4.2. G©y suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc §a d¹ng ho¸ sinh häc lµ thuËt ng÷ ®Ó chØ sù phong phó cña c¸c sinh vËt sèng tõ tÊt c¶ c¸c nguån, bao gåm lôc ®Þa, biÓn vµ c¸c hÖ sinh th¸i thuû sinh kh¸c còng nh− tæ hîp sinh th¸i, bao gåm sù ®a d¹ng trong c¸c chñng loµi vµ hÖ sinh th¸i. §a d¹ng sinh häc cung cÊp nguån thùc phÈm cho con ng−êi, cung cÊp nguån gen quý hiÕm, lµ t¸c nh©n ®iÒu hoµ sinh häc, cung cÊp c¸c s¶n phÈm tù nhiªn nh− thuèc trõ http://www.ebook.edu.vn 32
s©u, d−îc phÈm vµ c¸c nguyªn vËt liÖu kh¸c, ®ång thêi cßn phôc vô cho m«i tr−êng còng nh− nhu cÇu gi¶i trÝ cña con ng−êi. Nguyªn nh©n chÝnh g©y suy gi¶m ®a d¹ng sinh häc lµ nh÷ng hµnh ®éng ph¸ ho¹i m«i tr−êng sèng lµm huû diÖt c¸c loµi ®éng thùc vËt, mÊt tÝnh da d¹ng, sè c¸ thÓ cßn l¹i Ýt sÏ kh«ng ®ñ søc hç trî cho sù tån t¹i cña mét quÇn thÓ, quÇn thÓ dÔ bÞ tiªu diÖt, tuyÖt chñng v× nh÷ng thay ®æi bÊt th−êng. TÝnh ®a d¹ng di truyÒn cña nh÷ng quÇn thÓ nµy thÊp nªn khã thÝch nghi víi c¸c biÕn ®éng khÝ hËu hoÆc c¸c bÖnh truyÒn nhiÔm. Ho¹t ®éng s¨n b¾t cña con ng−êi còng g©y ra sù tuyÖt chñng cña nhiÒu thó lín. Sù nhËp c− cña c¸c loµi ngo¹i lai tõ khu vùc kh¸c còng dÉn ®Õn sù tuyÖt chñng cña nhiÒu gièng loµi v× g©y sù mÊt c©n b»ng cña chuçi thøc ¨n. Mäi ho¹t ®éng cña con ng−êi nh»m tån t¹i vµ ph¸t triÓn kinh tÕ - x· héi, nªn bªn c¹nh nh÷ng t¸c ®éng xÊu ®èi víi m«i tr−êng, cßn cã nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc ®Õn hÖ sinh th¸i. Tuy nhiªn, chóng ta cÇn l−u ý ®Õn nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc ®èi víi m«i tr−êng ®Ó cã nh÷ng gi¶i ph¸p nh»m h¹n chÕ ®Õn møc thÊp nhÊt sù thiÖt h¹i cÇn tr¸nh. 2.4.3. G©y suy gi¶m chÊt l−îng sèng cña chÝnh m×nh + Kh¸i niÖm: ChÊt l−îng cña cuéc sèng lµ sù tho¶ m·n cña c¸ nh©n hay sù h¹nh phóc víi cuéc sèng ë mét lÜnh vùc mµ con ng−êi cho lµ quan träng. ChÊt l−îng cuéc sèng lµ s¶n phÈm cña sù t¸c ®éng qua l¹i gi÷a c¸c ®iÒu kiÖn x· héi, søc khoÎ, kinh tÕ vµ m«i tr−êng mµ chóng ¶nh h−ëng tíi sù ph¸t triÓn cña m«i tr−êng vµ con ng−êi. ChÊt l−îng cuéc sèng phô thuéc vµo tr×nh ®é ph¸t triÓn x· héi, møc thu nhËp, m«i tr−êng sèng, quan hÖ x· héi... ChÊt l−îng sèng cña tõng ng−êi, tõng gia ®×nh phô thuéc trùc tiÕp vµo viÖc lµm æn ®Þnh, thu nhËp trung b×nh ®Çu ng−êi, an ninh x· (häc hµnh cña con c¸i, ch¨m sãc søc khoÎ, an ninh khu vùc ...). Sau ®©y mét sè biÓu hiÖn mang tÝnh toµn cÇu: - NhÞp ®iÖu t¨ng cña n«ng nghiÖp gi¶m dÇn: ë thÕ kû XX, thËp kû 30 lµ 3,1%; thËp kû 60 lµ 2,5%; n¨m 1985 lµ 2,1%, s¶n l−îng ngò cèc t¨ng kh«ng ®¸ng kÓ trong khi ®¸ hoa qu¶, thÞt s÷a kh«ng t¨ng; l−îng cñ gi¶m. N¹n ®ãi cßn diÔn ra ë nhiÒu n¬i. - N¨ng l−îng hÊp thu theo ®Çu ng−êi ë c¸c n−íc nghÌo chØ cã 2.380 kcal/ ngµy chñ yÕu tõ thùc vËt; ë c¸c n−íc giÇu lµ 3.380 kcal/ngµy cchñ yÕu lµ ®éng vËt; 730 triÖu ng−êi trªn thÕ giíi kh«ng ®ñ calo bï ®¾p cho ho¹t ®éng hµng ngµy. - N¨ng l−îng sö dông (®iÖn vµ c¸c nguån nhiªn liÖu kh¸c) ë 42 n−íc giµu (chØ chiÕm 1/4 d©n sè) ®· chiÕm tíi 4/5 tæng n¨ng l−îng thÕ giíi. - BÖnh tËt trµn lan. H¬n 100 triÖu ng−êi bÞ sèt rÐt, 200 triÖu ng−êi bÞ bÖnh giun s¸n. BÖnh AIDS ®ang trµn lan, nhiÒu bÖnh l¹ míi xuÊt hiÖn (Ebola, Sarps, dÞch cóm gia cÇm ...). + §¸nh gi¸ chÊt l−îng m«i tr−êng sèng: HiÖn nay cã 3 c¸ch ®¸nh gi¸ chÊt l−îng m«i tr−êng sèng nh−: - Tiªu chuÈn tèi cao ®¸nh gi¸ chÊt l−îng m«i tr−êng lµ ®¶m b¶o ho¹t ®éng b×nh th−êng cña con ng−êi víi t− c¸ch lµ mét thùc thÓ sinh häc nªn c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi phô thuéc chÆt chÏ vµo nhiÒu yÕu tè tù nhiªn nh− n−íc, ¸nh s¸ng, kh«ng khÝ, thøc ¨n. Con ng−êi cã thÓ chÞu ®ùng tèi ®a ®−îc 50 ngµy kh«ng ¨n, 5 ngµy kh«ng uèng n−íc, 5 phót kh«ng thë. Nh− vËy, chÊt l−îng m«i tr−êng sèng tr−íc hÕt lµ n−íc s¹ch vµ kh«ng khÝ s¹ch. - Gi¸n tiÕp th«ng qua tr¹ng th¸i cña chÝnh c¸c hÖ sinh th¸i trong m«i tr−êng víi t− c¸ch lµ mét "dông cô sèng". VÝ dô: c©y c«i cã xanh t−¬i kh«ng, s©u bä sinh s¶n m¹nh hay http://www.ebook.edu.vn 33
yÕu, ®éng vËt bÐo tèt hay èm yÕu ... dÊu hiÖu tæng hîp ®Ó ®¸nh gi¸ lµ søc s¶n xuÊt cña hÖ sinh th¸i vµ sù ®a d¹ng cña c¸c loµi trong hÖ sinh th¸i. - C¨n cø vµo søc khoÎ cña ng−êi d©n trong m«i tr−êng sèng ®ã v× con ng−êi chÝnh lµ mét "dông cô sèng" nh¹y bÐn nhÊt ®èi víi nh÷ng thay ®æi diÔn ra trong m«i tr−êng. C¸c chØ sè quan träng lµ sè l−îng ng−êi bÖnh. T×nh tr¹ng søc khoÎ cña trÎ em vµ ng−êi giµ lµ nhãm ng−êi nh¹y bÐn nhÊt víi diÔn biÕn cña m«i tr−êng céng ®ång. + ChØ sè ®−îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l−îng cuéc sèng: Nh÷ng chØ sè ®−îc dïng ®Ó ®¸nh gi¸ chÊt l−îng cuéc sèng lµ: - GDP (Gross domestic product): Tæng s¶n phÈm trong n−íc /®Çu ng−êi. - GNP (Gross national product): Tæng s¶n phÈm quèc d©n/®Çu ng−êi. Hai chØ sè trªn ch−a ph¶n ¸nh ®−îc t×nh tr¹ng ph©n phèi c¸c thµnh tùu ph¸t triÓn gi÷a c¸c thµnh viªn trong x· héi, qu¸ tr×nh n©ng cao chÊt l−îng cuéc sèng cña con ng−êi. - HDI (Human Development Index): ChØ sè ph¸t triÓn nh©n lùc, ph¶n ¸nh thµnh tùu cña quèc gia trªn mÆt trËn quan träng nhÊt cña sù ph¸t triÓn con ng−êi. Nã gåm ba lo¹i chØ sè: -> Tuæi thä con ng−êi nãi lªn kh¶ n¨ng ®−îc sèng lµnh m¹nh l©u dµi, -> Tr×nh ®é gi¸o dôc nãi lªn kh¶ n¨ng ®−îc tiÕp thu kiÕn thøc, ®−îc ®µo t¹o. -> Thu nhËp thùc tÕ trªn ®Çu ng−êi nãi lªn kh¶ n¨ng ®−îc tiÕp cËn víi c¸c nguån lùc cÇn thiÕt ®Ó duy tr× sù sèng tho¶ ®¸ng. HDI cña ViÖt Nam n¨m 1999 lµ (0,690+0,808+0,183):3=0,560 ®−îc xÕp thø 122 trong sè 174 n−íc trªn thÕ giíi, trong khi ®ã chØ sè GDP chØ xÕp thø 148. Cao nhÊt lµ Canda cã chØ sè 0,960. Trung b×nh cña c¸c n−íc ®ang ph¸t triÓn lµ 0,586. Trung b×nh toµn thÕ giíi lµ 0,722. Trung b×nh cña c¸c n−íc ph¸t triÓn lµ 0,901. - VÒ thu nhËp thùc tÕ ng−êi ta dïng mét ®¹i l−îng gäi lµ §«la søc mua ngang gi¸ PPP$ (Purchasing Power Party Dollar). Thùc tÕ trªn thÕ giíi víi møc trung b×nh ®ñ ®Ó duy tr× cuéc sèng hîp lý trong n¨m 1995 ®−îc tÝnh lµ 5.990 PPP$. Møc thùc tÕ cña ViÖt Nam lµ 1.236 PPP$ víi tuæi thä lµ 66,4. Tû lÖ ng−êi lín biÕt ch÷ lµ 93,7%. Canada xÕp thø 10 vÒ GDP, nh−ng HDI xÕp thø nhÊt. Sinhgapore xÕp thø 7 vµ GDP nh−ng HDI xÕp thø 28. ChØ sè ph¸t triÓn giíi GDI (Gender Related development Index). Thuþ ®iÓn cã GDP xÕp thø 22, HDI xÕp thø 22, nh−ng GDI xÕp thø nhÊt. ArËp Xªut cã GDP xÕp thø 46, HDI xÕp thø 70 vµ GDI xÕp thø 70. ViÖt Nam GDI xÕp thø 108. 2.5. Con ng−êi ViÖt Nam 2.5.1. KhÝ hËu ViÖt Nam L·nh thæ ViÖt Nam hoµn toµn n»m trong vïng nhiÖt ®íi cña B¾c b¸n cÇu, giíi h¹n tõ 8030 ®Õn 23022 vÜ B¾c vµ tõ 102010 ®Õn 109021 kinh §«ng. Song do ®Æc ®iÓm riªng vÒ mÆt ®Þa lý ®· t¸c ®éng mét c¸ch ®éc ®¸o tíi chÕ ®é bøc x¹ vµ hoµn l−u lµm cho khÝ hËu bÞ biÕn d¹ng kh«ng gièng bÊt kú mét n¬i nµo trªn thÕ giíi. VÒ ®é Èm, n−íc ta chÞu ¶nh h−ëng cña giã mïa thæi qua biÓn m¹ng nhiÒu h¬i n−íc (giã nåm) lµm cho kh«ng khÝ Èm thªm. Giã thæi qua lôc ®Þa hay qua miÒn nói kh« th× mang l−îng Èm Ýt, lµm cho kh«ng khÝ kh« ®i (giã may, giã ph¬n). §iÓm næi bËt cña khÝ hËu n−íc ta lµ ®é Èm t−¬ng ®èi cña kh«ng khÝ rÊt cao, thêi kú kh« nhÊt còng th−êng v−ît qu¸ 75%, thêi kú Èm nhÊt tíi 90%, thËm trÝ h¬n. §iÓm ®Æc biÖt lµ vÒ mïa l¹nh vµ mïa nãng ®é Èm t−¬ng ®èi cña kh«ng khÝ kh«ng chªnh lÖch nhiÒu. N−íc ta m−a nhiÒu, l−îng m−a hµng n¨m dao ®éng trong kho¶ng 1.600-2.500mm, c¸ biÖt cã n¬i ®¹t 4.500mm, l−îng m−a d−íi 1.200mm bÞ coi lµ kh« h¹n. M−a ë n−íc ta cã tÝnh kh«ng æn ®Þnh râ rÖt (do ¶nh h−ëng cña c¸c lo¹i giã mïa). http://www.ebook.edu.vn 34
ViÖt Nam cã khÝ hËu nhiÖt ®íi giã mïa víi nh÷ng thuéc tÝnh c¬ b¶n lµ nãng Èm, cã sù ph©n ho¸ theo mïa kh¸ râ rÖt. KhÝ hËu n−íc ta cã h×nh th¸i ®Æc biÖt, kh«ng hoµn toµn gièng khÝ hËu nhiÖt ®íi nãng Èm còng kh«ng hoµn toµn gièng khÝ hËu c¸c n−íc thuéc §«ng Nam ¸ hay c¸c n−íc thuéc ch©u kh¸c cïng vÜ ®é. N−íc ta cã nhiÒu vïng khÝ hËu kh¸c nhau. 2.5.2. §Æc ®iÓm sinh lý vµ sù thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn khÝ hËu nãng Èm cña ViÖt Nam NhiÖt ®é trung b×nh n¨m cña n−íc ta ë mäi n¬i ®Òu trªn 210C vµ tæng nhiÖt ®é v−ît qu¸ 75000C, ®¹t vµ v−ît tiªu chuÈn cña khu vùc nhiÖt ®íi, ®é Èm t−¬ng ®èi cña kh«ng khÝ rÊt cao (trªn 80%). Trªn c¬ së mét nÒn nãng Èm nh− vËy, con ®−êng th¶i nhiÖt b»ng bay h¬i må h«i ë ViÖt Nam còng cã nh÷ng nÐt ®Æc biÖt kh¸c ng−êi kh¸c ng−êi c¸c n−íc. Theo kÕt qu¶ nghiªn cøu cña tr−êng ®¹i häc Y khoa th×: tÇm vãc ng−êi ViÖt Nam vµ chØ sè thÓ lùc ng−êi ViÖt Nam thÊp h¬n ng−êi ¢u Mü. DiÖn tÝch da cña ng−êi ViÖt Nam tõ 16 ®Õn 60 tuæi ®Òu nhá h¬n diÖn tÝch da cña ng−êi ¢u Mü vµ träng l−îng cña ng−êi ViÖt Nam còng nhÑ h¬n; xÐt vÒ tû lÖ gi÷a bÒ mÆt c¬ thÓ vµ träng l−îng th× ng−êi ViÖt Nam cao h¬n; líp mì d−íi da cña ng−êi máng h¬n ng−êi ¢u Mü. Nh− vËy cã thÓ nãi r»ng, ng−êi ViÖt Nam cã −u thÕ to¶ nhiÖt chèng nãng dÔ dµng h¬n ng−êi ¢u Mü vµ chèng nãng Èm tèt h¬n. Nång ®é NaCl trong må h«i ng−êi ViÖt Nam thÊp h¬n ng−êi ¢u Mü, do ®ã sù to¶ nhiÖt cña må h«i tèt h¬n. ChuyÓn ho¸ c¬ së cña ng−êi ViÖt Nam tÝnh theo Kcal/24 giê thÊp h¬n ng−êi ¢u Mü kho¶ng 20% tÝnh theo ®Çu ng−êi. Do tÇm vãc cña ng−êi ViÖt Nam thÊp nhá h¬n nªn khi tÝnh theo diÖn tÝch da th× chuyÓn ho¸ c¬ b¶n kh«ng thÊp h¬n mµ cao h¬n ng−êi ph−¬ng T©y mét chót. Tuy vËy ng−êi ViÖt Nam vÉn thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn nãng nùc cña mïa hÌ, do cµng nãng th× chuyÓn ho¸ cµng t¨ng ®Ó c¬ thÓ thÝch nghi víi t×nh tr¹ng ®ã. KhÈu phÇn ¨n cña ng−êi ViÖt Nam cung cÊp n¨ng l−îng thÊp h¬n ng−êi ¢u Mü, nhÊt lµ vÒ mÆt protein 50-60g, trong khi ®ã ®èi víi ng−êi ¢u Mü lµ 80-90g tÝnh theo ®Çu ng−êi/ngµy). Protein trong khÈu phÇn thøc ¨n ®Æc biÖt lµ protein ®éng vËt cao lµm gi¶m kh¶ n¨ng chÞu nãng. Nh− vËy ph¶i ch¨ng khÈu phÇn ¨n cña ng−êi ViÖt Nam Ýt prtein ®éng vËt, chØ sè ADS thÊp gióp c¬ thÓ chèng nãng Èm tè h¬n ë ng−êi ViÖt Nam. §ã chÝnh lµ mét hiÖn t−îng thÝch nghi trong thÝch nghi chung víi m«i tr−êng sèng nãng Èm thùc tÕ ViÖt Nam. Ngoµi ra ®Ó thÝch nghi víi t×nh tr¹ng thiÕu dinh d−ìng ®ã ng−êi ViÖt Nam cã hµm l−îng men tiªu ho¸ cao so víi ng−êi ¢u Mü, nhê ®ã gia t¨ng møc khai th¸c protein trong khÈu phÇn ¨n hµng ngµy, bï ®¾p mét phÇn cho sù thiÕu hôt. Tuy nhiªn t×nh tr¹ng dÉn ®Õn hËu qu¶ lµ t×nh tr¹ng loÐt d¹ dµy t¸ trµng t¨ng cao (2,7%) vµ c¸c bÖnh tiªu ho¸ còng t¨ng (20%). Trong c¬ thÓ ng−êi bao giê còng cÇn cã sù c©n b»ng nit¬. §Ó ®¶m b¶o c©n b»ng ®ã ng−êi ViÖt Nam ph¶i t¨ng c−êng thu nhËn protein vµ gi¶m ®µo th¶i ®èi víi khÈu phÇn thiÕu thiÕu protid. KÕt qu¶ nghiªn cøu còng cho thÊy tèc ®é tho¸i ho¸ protid trong c¬ thÓ ng−êi ViÖt Nam diÔn ra chËm vµ møc xuÊt nit¬ cïng l−u huúnh qua ®−êng n−íc tiÓu còng chËm h¬n ng−êi ¢u Mü. ThÝch nghi víi khÝ hËu chÝnh lµ sù c©n b»ng gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr−êng bªn ngoµi. Nhê viÖc sö dông quÇn ¸o, nhµ cöa, chÕ ®é sinh ho¹t hµng ngµy, chÕ ®é ¨n uèng nªn con ng−êi dÔ dµng thÝch nghi víi khÝ hËu, nh×n chung ë nh÷ng ng−êi thÝch nghi víi nãng qua nhiÒu n¨m, nhiÒu thÕ hÖ sÏ thÊy: chuyÓn ho¸ c¬ b¶n gi¶m; K vµ Na trong huyÕt gi¶m; cholesterol trong m¸u gi¶m. Do ®Æc ®iÓm sinh lý nh− vËy, ng−êi ViÖt Nam cã kh¶ n¨ng thÝch nghi víi nãng Èm tèt h¬n so víi ng−êi ph−¬ng T©y. §©y lµ thÝch nghi tÝch cùc. Bªn c¹nh ®ã ng−êi ViÖt Nam cßn cã thÝch nghi tiªu cùc do tÇm vãc nhá, søc lao ®éng kÐm kh«ng bÒn bØ dÎo dai vµ ph¶i sèng trong ®iÒu kiÖn khÝ hËu nãng Èm kh¾c nghiÖt nªn c¬ thÓ lu«n lu«n uÓ o¶i, khã chÞu do sù to¶ nhiÖt cña må h«i qu¸ c¨ng th¼ng. http://www.ebook.edu.vn 35