Bài giảng Nguyên lý thống kê - Bài 6: Chỉ số

Bài 6: Chỉ số<br /> <br /> 0<br /> <br /> BÀI 6: CHỈ SỐ<br /> <br /> Nội dung<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Các vấn đề chung về chỉ số và cách<br /> tính các loại chỉ số.<br /> Giới thiệu 3 hệ thống chỉ số dùng để<br /> phân tích đặc điểm biến động của hiện<br /> tượng do ảnh hưởng của các nhân tố.<br /> <br /> Thời lượng học<br /> <br /> <br /> 9 tiết<br /> <br /> Mục tiêu<br /> <br /> <br /> Hướng dẫn học<br /> <br /> <br /> <br /> v1.0<br /> <br /> Trang bị các kiến thức cơ bản về chỉ số<br /> trong thống kê, bao gồm các khái niệm,<br /> phương pháp tính chỉ số và phân tích hệ<br /> thống chỉ số.<br /> <br /> Đọc tài liệu, nghe bài giảng và thảo luận.<br /> Trả lời các câu hỏi ôn tập và làm bài tập.<br /> <br /> 113<br /> <br /> Bài 6: Chỉ số<br /> <br /> TÌNH HUỐNG DẪN NHẬP<br /> <br /> Tên tình huống: Biến động doanh thu bán hàng<br /> Một cửa hàng bán sản phẩm của doanh nghiệp bạn đang đứng<br /> trước nguy cơ phải đóng cửa vì nhiều tháng liền, doanh số<br /> liên tục giảm. Bạn được giao nhiệm vụ thay người phụ trách<br /> cũ với mục tiêu giữ lại cửa hàng đó trong chuỗi cửa hàng bán<br /> sản phẩm của doanh nghiệp. Sau hai tháng quản lý, tình hình<br /> doanh số của cửa hàng đã có nhiều cải thiện, tháng sau tăng<br /> hơn so với tháng trước. Tuy nhiên, có ý kiến cho rằng, doanh<br /> số của cửa hàng đó tăng là không bền vững do tăng giá bán.<br /> Bạn không đồng ý với ý kiến trên và quyết định sẽ chứng minh việc tăng doanh số đó là bền<br /> vững vì dù giá có tăng nhưng khối lượng hàng tiêu thụ không hề giảm, số lượng khách đến<br /> mua hàng ngày càng tăng.<br /> Với hệ thống sổ sách ghi chép bán hàng, bạn tổng hợp lại và tính toán biến động của doanh<br /> thu do ảnh hưởng của các nhân tố giá bán và lượng hàng tiêu thụ.<br /> <br /> Câu hỏi<br /> Bạn đã làm theo cách nào, đã tính toán những chỉ tiêu nào? Đó cũng là nội dung chính của bài<br /> học này.<br /> <br /> 114<br /> <br /> v1.0<br /> <br /> Bài 6: Chỉ số<br /> <br /> 6.1.<br /> <br /> Khái niệm chung về chỉ số<br /> <br /> 6.1.1.<br /> <br /> Khái niệm và đặc điểm của phương pháp chỉ số<br /> <br /> 6.1.1.1. Khái niệm<br /> <br /> Chỉ số trong thống kê là số tương đối (tính bằng<br /> đơn vị lần hoặc %), biểu hiện quan hệ so sánh giữa<br /> hai mức độ của một hiện tượng nghiên cứu.<br /> Ví dụ 1: Sản lượng sản xuất của doanh nghiệp A<br /> năm 2008 so năm 2007 bằng 1,103 lần hay 110,3%.<br /> Ví dụ 2: Giá máy vi tính HP của cửa hàng A so với<br /> giá máy vi tính cùng loại đó của cửa hàng B trong<br /> tháng 3/2009 bằng 0,965 lần hay 96,5%.<br /> Ví dụ 3: Doanh thu thực tế của doanh nghiệp A so với doanh thu kế hoạch trong năm<br /> 2008 bằng 1,58 lần hay 158%.<br /> Vậy chỉ số là số tương đối, phải chăng số tương đối là chỉ số? Từ khái niệm trên ta<br /> thấy, chỉ số biểu hiện quan hệ so sánh giữa hai mức độ của một hiện tượng nghiên<br /> cứu. Còn số tương đối không những biểu hiện quan hệ so sánh giữa hai mức độ của<br /> một hiện tượng nghiên cứu mà còn biểu hiện quan hệ so sánh giữa hai hiện tượng<br /> khác nhau.<br /> Như vậy, chỉ số là số tương đối. Nhưng số tương đối thì chưa chắc đã là chỉ số. Nó chỉ<br /> tương đương khi là số tương đối động thái, số tương đối kế hoạch và số tương đối<br /> không gian. Còn số tương đối cường độ và số tương đối kết cấu không phải là chỉ số.<br /> 6.1.1.2. Đặc điểm của phương pháp chỉ số<br /> <br /> Trong thực tế, đối tượng nghiên cứu chủ yếu của<br /> phương pháp chỉ số là các hiện tượng kinh tế phức<br /> tạp. Đó là các hiện tượng bao gồm nhiều đơn vị<br /> hoặc hiện tượng cá biệt có đặc điểm, tính chất<br /> khác nhau. Chẳng hạn, khi nghiên cứu về lượng<br /> hàng hoá tiêu thụ trên thị trường, có rất nhiều loại<br /> hàng hoá khác nhau, mỗi loại có một giá trị sử<br /> dụng riêng biệt với đơn vị tính cụ thể.<br /> Mặt khác, các hiện tượng đó lại chịu ảnh hưởng của nhiều nhân tố khác nhau, chẳng<br /> hạn với lượng hàng hoá tiêu thụ trên thị trường thì bị ảnh hưởng bởi giá bán, thị hiếu<br /> tiêu dùng, phong tục, tập quán...<br /> Xuất phát từ đặc điểm của đối tượng nghiên cứu như vậy mà phương pháp chỉ số có<br /> hai đặc điểm rất cơ bản là:<br />  Khi muốn so sánh hai mức độ của một hiện tượng bao gồm nhiều đơn vị hoặc<br /> phần tử có đặc điểm, tính chất khác nhau trước hết ta phải chuyển chúng về dạng<br /> giống nhau để có thể cộng và so sánh trực tiếp được với nhau.<br /> Ví dụ: Lượng hàng tiêu thụ có nhiều loại khác nhau, nhưng nếu nhân với giá bán<br /> đơn vị ta sẽ thu được chỉ tiêu doanh thu, khi đó có thể cộng và so sánh trực tiếp với<br /> nhau được.<br /> v1.0<br /> <br /> 115<br /> <br /> Bài 6: Chỉ số<br /> <br />  Khi có nhiều nhân tố tham gia tính toán, để nghiên cứu biến động của một nhân tố<br /> thì phải giả định các nhân tố khác không đổi.<br /> Ví dụ: để nghiên cứu sự thay đổi của khối lượng sản phẩm, ta phải cố định giá<br /> thành và ngược lại.<br /> 6.1.2.<br /> <br /> Tác dụng của chỉ số trong thống kê<br /> <br /> Chỉ số là một phương pháp không những có khả năng nêu<br /> lên biến động tổng hợp của hiện tượng phức tạp mà còn có<br /> thể phân tích sự biến động này. Trong thống kê, chỉ số có<br /> các tác dụng cụ thể sau:<br />  Nghiên cứu sự biến động của hiện tượng qua thời gian<br /> thông qua chỉ số phát triển.<br />  Nghiên cứu sự biến động của hiện tượng qua không gian<br /> thông qua chỉ số không gian.<br />  Nêu nhiệm vụ kế hoạch hay phân tích tình hình thực hiện kế hoạch đối với các chỉ<br /> tiêu kinh tế thông qua chỉ số nhiệm vụ kế hoạch và chỉ số hoàn thành kế hoạch.<br />  Phân tích biến động của hiện tượng do ảnh hưởng biến động của các nhân tố thông<br /> qua phân tích các hệ thống chỉ số.<br /> Ví dụ: Phân tích biến động của doanh thu do ảnh hưởng biến động của lượng hàng<br /> hoá tiêu thụ và ảnh hưởng biến động của giá bán đơn vị.<br /> 6.1.3.<br /> <br /> Phân loại chỉ số<br /> <br /> Có nhiều căn cứ để phân loại chỉ số.<br /> 6.1.3.1. Căn cứ vào nội dung mà chỉ số phản ánh<br /> <br />  Chỉ số phát triển: biểu hiện quan hệ so sánh giữa hai mức độ của hiện tượng ở hai<br /> thời gian khác nhau.<br />  Chỉ số không gian: biểu hiện quan hệ so sánh giữa hai mức độ của hiện tượng ở<br /> hai điều kiện không gian khác nhau.<br />  Chỉ số kế hoạch: biểu hiện quan hệ so sánh giữa các mức độ thực tế và kế hoạch của<br /> chỉ tiêu nghiên cứu bao gồm chỉ số nhiệm vụ kế hoạch và chỉ số thực hiện kế hoạch.<br /> 6.1.3.2. Căn cứ vào tính chất của chỉ tiêu nghiên cứu<br /> <br />  Chỉ số chỉ tiêu chất lượng: phản ánh sự biến động của một chỉ tiêu chất lượng nào đó.<br /> Ví dụ: Chỉ số giá thành, chỉ số giá cả, chỉ số NSLĐ...<br />  Chỉ số chỉ tiêu khối lượng: phản ánh sự biến động của một chỉ tiêu khối lượng nào đó.<br /> Ví dụ: Chỉ số khối lượng sản phẩm, chỉ số lượng hàng tiêu thụ...<br /> 6.1.3.3. Căn cứ vào phạm vi tính toán<br /> <br />  Chỉ số đơn (chỉ số cá thể): phản ánh sự biến động của từng đơn vị, hiện tượng cá biệt.<br /> Ví dụ: Chỉ số đơn về giá cả, phản ánh sự biến động về giá cả của từng mặt hàng.<br />  Chỉ số tổng hợp (chỉ số chung): phản ánh sự biến động chung của nhiều đơn vị<br /> hoặc hiện tượng cá biệt.<br /> <br /> 116<br /> <br /> v1.0<br /> <br /> Bài 6: Chỉ số<br /> <br /> Ví dụ: Chỉ số tổng hợp giá cả, phản ánh sự biến động chung về giá cả của một số<br /> mặt hàng.<br /> Chú ý<br /> <br /> Khi viết chỉ số, chỉ tiêu chất lượng viết trước, chỉ tiêu số lượng viết sau.<br /> <br /> Trên đây là những vấn đề chung về chỉ số. Trong phần tiếp theo chúng ta sẽ đi sâu vào<br /> nghiên cứu phương pháp tính hai chỉ số hay được sử dụng nhiều nhất, đó là chỉ số<br /> phát triển và chỉ số không gian.<br /> 6.2.<br /> <br /> Chỉ số phát triển<br /> <br /> Ví dụ: Số liệu về tình hình tiêu thụ 3 loại hàng hóa khác nhau của 1 cửa hàng như sau:<br /> Giá bán đơn vị (1.000 đồng)<br /> Tên hàng<br /> <br /> Lượng hàng tiêu thụ<br /> <br /> Kỳ gốc<br /> p0<br /> <br /> Kỳ nghiên cứu<br /> p1<br /> <br /> Kỳ gốc<br /> <br /> Kỳ nghiên cứu<br /> <br /> q0<br /> <br /> q1<br /> <br /> A<br /> <br /> 30<br /> <br /> 45<br /> <br /> 1.000<br /> <br /> 1.100<br /> <br /> B<br /> <br /> 50<br /> <br /> 60<br /> <br /> 2.000<br /> <br /> 2.400<br /> <br /> C<br /> <br /> 20<br /> <br /> 22<br /> <br /> 4.000<br /> <br /> 4.200<br /> <br /> Trong đó, đơn vị tính lượng hàng tiêu thụ của 3 mặt hàng khác nhau.<br /> Các ký hiệu:<br /> <br /> p – q: Giá – lượng.<br /> 0 – 1: Kỳ gốc – kỳ nghiên cứu.<br /> i – I: Chỉ số đơn – chỉ số tổng hợp.<br /> <br /> 6.2.1.<br /> <br /> Chỉ số đơn (relative index)<br /> <br /> Trong phần này, bài giảng sẽ trình bày hai loại chỉ số đơn tiêu biểu là chỉ số đơn của<br /> chỉ tiêu chất lượng và chỉ số đơn của chỉ tiêu khối lượng.<br /> 6.2.1.1. Chỉ số đơn của chỉ tiêu chất lượng<br /> <br /> Để đưa ra cách tính chỉ số đơn của chỉ tiêu chất lượng, lấy giá cả hàng hoá làm ví dụ,<br /> khi đó, chỉ số đơn về giá biểu hiện quan hệ so sánh giữa mức giá của từng mặt hàng ở<br /> kỳ nghiên cứu so với kỳ gốc.<br /> Công thức:<br /> <br /> ip <br /> <br /> p1<br /> (lần, %)<br /> p0<br /> <br /> Với ví dụ trên ta có:<br /> <br /> i pA <br /> <br /> p1A 45<br /> <br />  1,5 lần (hay 150%)<br /> p0A 30<br /> <br /> Vậy giá bán mặt hàng A kỳ gốc so với kỳ nghiên cứu bằng 1,5 lần hay 150%, tức là<br /> tăng 50%.<br /> 6.2.1.2. Chỉ số đơn của chỉ tiêu khối lượng<br /> <br /> Để tính chỉ số đơn của chỉ tiêu khối lượng, lấy lượng hàng hóa tiêu thụ làm ví dụ, khi<br /> đó, chỉ số đơn về lượng biểu hiện quan hệ so sánh giữa khối lượng tiêu thụ của từng<br /> mặt hàng ở kỳ nghiên cứu so với kỳ gốc.<br /> v1.0<br /> <br /> 117<br /> <br />