Báo cáo tốt nghiệp“Các giải pháp thúc đẩy sự hình thành và phát triển Thị trường chứng khoán Việt Nam”

Chia sẻ: Cactaceae Cactaceae | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:89

Thêm vào BST

Báo xấu

274
lượt xem 102
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Chứng khoán là bằng chứng xác nhận quyền và lợi ích hợp pháp của người sở hữu đối với tài sản hoặc phần vốn của tổ chức phát hành. Chứng khoán được thể hiện bằng hình thức chứng chỉ, bút toán ghi sổ hoặc dữ liệu điện tử. Chứng khoán bao gồm các loại: cổ phiếu, trái phiếu, chứng chỉ quỹ đầu tư, chứng khoán phái sinh. Thực chất chứng khoán là một loại hàng hóa.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Báo cáo tốt nghiệp“Các giải pháp thúc đẩy sự hình thành và phát triển Thị trường chứng khoán Việt Nam”

Báo cáo tốt nghiệp “Các giải pháp thúc đẩy sự hình thành và phát triển Thị trường chứng khoán Việt Nam”
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trung tâm giao dịch chứng khoán Thành phố Hồ Chí Minh đã chính thức đi vào hoạt động nhưng, thiết nghĩ, đề tài “Các giải pháp thúc đẩy sự hình thành và phát triển Thị trường chứng khoán Việt Nam” vẫn mang tính thời sự bởi lẽ: Một là, Thị trường chứng khoán Việt Nam không phải và không thể chỉ là Trung tâm giao dịch chứng khoán. Để hoàn thiện và phát triển thị trường chứng khoán, cần thiết phải nghiên cứu để hình thành và phát triển nhiều bộ phận khác thị trường thứ nhất (sở giao dịch chứng khoán), thị trường thứ hai (thị trường OTC), cũng như các định chế có liên quan khác (hiệp hội các nhà kinh doanh chứng khoán, hiệp hội các nhà tư vấn, các Quỹ đầu tư). Hai là, ý tưởng cơ bản để thiết lập trung tâm giao dịch chứng khoán tại thành phố Hồ Chí Minh là thiết lập một sàn giao dịch thử nghiệm để tập dượt và tạo bước đệm cho viêc hình thành Sở giao dịch chính thức. Và, do vậy, cần phải tổng kết để đánh giá đúng thực trạng hoạt động của mô hình thử nghiệm nhằm đúc rút những kinh nghiệm cho việc xây dựng và phát triển một cơ Sở giao dịch chứng khoán chính thức, hiện đại trong tương lai. Ba là, do quá kỳ vọng vào vai trò của thị trường, chứng khoán, Trung tâm giao dịch đã khai trương trong bối cảnh các hạ tầng cơ sở cần thiết cho thị trường vẫn chưa được chuẩn bị đầy đủ. Hậu quả là, sau một năm hoạt động, Trung tâm giao dịch chứng khoán đang đối mặt với nhiều nguy cơ khủng khoảng: khủng hoảng lòng tin, khủng hoảng thiếu chứng khoán, nguy cơ biến Trung tâm thành một sòng bạc kiểu mới, nguy cơ thao túng thị trường bởi giao dịch tay trong (nội gián) ... Những nguy cơ này đã và đang là những mầm mống phát sinh những yếu tố bất ổn đe doạ đến tính công bằng, minh bạch vào sự tồn tại và phát triển bền vững trong tương lai của thị trường, để khắc phục các nguy cơ này, nhiều vấn đề lý luận và thực tiễn cần phải tiếp tục làm rõ nhằm tránh các rủi ro khi trang bị lại các hệ thống giao dịch, hệ thống thanh toán, lưu ký cho Sở giao dịch cũng như hoạch định một chiến lược phát triển bền vững tổng thể cho thị truờng chứng khoán Việt Nam trong tương lai. Bốn là, theo kinh nghiệm của nhiều nước, ngay cả trong trường hợp thiết lập xong Sở giao dịch chứng khoán, từ khi thiết lập cho đến khi Sở giao dịch chính thức khẳng định vị thế trên thị trường tài chính cũng phải mất khoảng vài chục năm. Trong thời khoảng ấy, nhiều vấn đề phát sinh cần phải được nghiên cứu, xử lý để bảo đảm thị trường hoạt động ổn định và có hiệu quả. 1
2. Mục đích nghiên cứu của đề tài Lựa chọn chủ đề “Các giải pháp hình thành và phát triển thị trường chứng khoán ở Việt Nam”, đề tài này đặt ra 3 nhiệm vụ: Một, nghiên cứu một cách có hệ thống nền tảng của chứng khoán và thị trường chứng khoán, phân tích các rủi ro gắn liền với các loại chứng khoán, để làm cơ sở luận giải một cách khoa học những vấn đề lý luận và thực tiễn về hình thành và phát triển thị trường chứng khoán tại Việt Nam. Hai, đánh giá hiện trạng hạ tầng cơ sở của mô hình thử nghiệm (khung pháp lý, hệ thống giao dịch, hệ thống thanh toán, hệ thống lưu ký) và phát triển thị trường chứng khoán Việt Nam. Ba, nghiên cứu các giải pháp hình thành và phát triển các khu vực thị trường khác cũng như chiến lược phát triển và hoàn thiện thị trường chứng khoán ở Việt Nam. 3. Phương pháp nghiên cứu Để hoàn thành đề tài này, ngoài các phương pháp nghiên cứu truyền thống (duy vật biện chứng, duy vật lịch sử, diễn dịch, quy nạp), đề tài còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu phương pháp phân tích hệ thống, phương pháp mô hình hoá, phương pháp kinh tế lượng.... 4. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, phần kết luận và phần phụ lục, đề tài được xây dựng theo kết cấu truyền thống 3 chương: Chương 1. Tổng quan về chứng khoán và thị trường chứng khoán. Chương 2. Thực trạng hình thành và phát triển Thị trường chứng khoán Việt Nam. Chương 3. Các giải pháp thúc đẩy sự hình thành và phát triển thị trường chứng khoán Việt Nam. 2
1 CHƯƠNG TỔNG QUAN VỀ CHỨNG KHOÁN VÀ THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN 1.1. VỊ TRÍ, CHỨC NĂNG CỦA HỆ THỐNG TÀI CHÍNH, THỊ TRƯỜNG TÀI CHÍNH 1.1.1. Các dòng lưu chuyển trong nền kinh tế Chức năng cơ bản của mọi nền kinh tế là sử dụng một cách có hiệu quả các nguồn lực khan hiếm để sản xuất hàng hoá và dịch vụ mà xã hội cần. Kết hợp các yếu tố đầu vào là lao động, đất đai, tài nguyên thiên nhiên, thiết bị sản xuất, cơ sở hạ tầng và vốn để tạo ra các đầu ra là các sản phảm hàng hoá, dịch vụ hữu ích cho tiêu dùng hoặc cho quá trình sản xuất khác, nền kinh tế tạo ra hai dòng lưu chuyển đối ứng: lưu chuyển của dòng sản phẩm hàng hoá, dịch vụ từ các đơn vị sản xuất - nơi sử dụng các yếu tố đầu vào - đến các đơn vị tiêu dùng - nơi tiêu thụ các đầu ra và lưu chuyển của dòng tiền thanh toán từ các đơn vị tiêu thụ tới các đơn vị sản xuất. Trong hầu hết các nền kinh tế đương đại, chính các đơn vị tiêu thụ (chủ yếu là các hộ gia đình) là người cung cấp các dịch vụ sản xuất cho các đơn vị sản xuất (chủ yếu là các doanh nghiệp và chính phủ) để đổi lấy thu nhập dưới hình thức tiền lương, tiền công và cũng chính các đơn vị sản xuất sử dụng phần lớn thu nhập để mua sắm hàng hoá, dịch vụ hoặc đóng thuế cho chính phủ. Kết quả của việc trao đổi này là hình thành hai dòng lưu chuyển đổi ứng khác: lưu chuyển của dòng dịch vụ sản xuất từ các đơn vị tiêu thụ tới đơn vị sản xuất. Trong nền kinh tế tiền tệ, dưới sự chi phối của cơ chế thị trường, các dòng chu chuyển sản phẩm và thu nhập này diễn ra liên tục, không ngừng và có quan hệ tác động qua lại, phụ thuộc lẫn nhau. t i ªu ph i t hô vμ i g ch t huÕ Dß n s¶n phÈm hμng ho¸ vμ d i ch vô Dßng C ¸c ®¬n vi s¶n xuÊt C ¸c ®¬n vi s¶n xuÊt (Chñ yÕu lμ c ¸c doanh ( Chñ yÕu lμ c ¸c hé gia ®×nh) nghiÖp v μ c hinh phñ) Dß ng d i c h v ô s ¶ n x uÊ t Dß n g nhËp t hu Hình 1.1. Chu chuyển của các dòng thu nhập, thanh toán, sản phẩm, dịch vụ. 3
1.1.2. Thị trường và vai trò của thị trường trong nền kinh tế Mười năm trở lại đây, sau sự sụp đổ của Liên xô và Đông Âu, một lần nữa, cơ chế thị trường đã khẳng định sức sống mãnh liệt của nó trong một thế giới đầy rẫy những biến động. Sau nhiều thập kỷ ngợi ca tính ưu việt của nền kinh tế chỉ huy với cơ chế kế hoạch hoá tập trung, bức tranh kinh tế nghèo nàn, ảm đạm và không gì sáng sủa đã buộc Nga và hầu hết các nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu đã từng tự hỏi “chúng ta là ai và chúng ta đang ở đâu” để rồi đoạn tuyệt với cơ chế quản lý cũ, thực hiện những bước chuyển đổi mạnh mẽ từ nền kinh tế chỉ huy sang một nền kinh tế thị trường. Trong khi vẫn kiên trì theo việc xây dựng mô hình chủ nghĩa xã hội mang màu sắc Trung Quốc, bằng việc mở cửa của thị trường chứng khoán Thượng Hải vào năm 1990 và thị trường chứng khoán Thẩm Quyến vào năm 1992, Trung Quốc cũng đã chính thức mở cửa để thừa nhận và kết hợp các yếu tố của nền kinh tế thị trường ngay trong lòng của nền kinh tế xã hội chủ nghĩa theo chủ nghĩa thực dụng của Đặng Tiểu Bình. Nhiều quốc gia đang phát triển khác như Thái lan, Hàn quốc.... cũng đang có sự gia tăng nhanh chóng về tổng sản phẩm và mức thu nhập bình quân đầu người bởi việc cải tổ mạnh mẽ nền kinh tế và thiết lập một thể chế phù hợp với kinh tế của thị trường, giảm thiểu vai trò của Chính phủ trong nền kinh tế. Khác hẳn với những nền kinh tế nói trên, Cuba, Bắc Triều Tiên là những nền kinh tế đang gặp phải nhiều khó khăn do nhiều nguyên nhân nhưng nguyên nhân chủ yếu vẫn là chưa thừa nhận hoàn toàn kinh tế thị trường và mở cửa nền kinh tế. Vậy thì thị trường là gì và tại sao và bằng cách nào thị trường có sức mạnh như vậy? Theo nghĩa gốc, thị trường chỉ một địa điểm cụ thể để người mua và người bán tập hợp lại để trao đổi hàng hoá và dịch vụ. Thế nhưng, ngày nay, cùng với sự phát triển của nền kinh tế hàng hoá, nội hàm của khái niệm thị trường đã được mở rộng hơn nhiều. Trong kinh tế học hiện đại, thị trường không chỉ là một địa điểm mua bán tập trung mà một cơ chế mà theo đó người mua và người bán tiếp xúc với nhau để trao đổi hàng hoá và dịch vụ. Đó có thể một thị trường giao dịch không có địa điểm giao dịch cụ thể nào hết vì các giao dịch, trao đổi trên thị trường này được thực hiện thông qua điện thoại, telex, máy điện toán và các trang thiết bị khác. Mặc dù cơ chế thị trường hoạt động chưa thật sự hoàn hảo theo nguyên lý bàn tay vô hình của Adam Smith nhưng trong các nền kinh tế hiện đại, thị trường đã chứng minh những hiệu quả to lớn trong việc giải quyết ba vấn đề cơ bản của mọi nền kinh tế: Sản xuất cái gì? Sản xuất như thế nào? và, Sản xuất cho ai? Một mặt, thông qua sự thay đổi của giá trị cả hàng hoá và dịch vụ trên thị trường, thị trường sẽ tự động xác định loại hàng hoá và dịch vụ gì cần được sản xuất mở rộng và loại hàng hoá nào sẽ bị thu hẹp. Mặt khác bằng sự điều tiết của động lực lợi ích (thị phần, uy tín, hình ảnh, thu nhập và bằng những lợi ích kinh tế khác), tính sẽ nhạy cảm đối với nhu cầu của người tiêu dùng, sự năng động trong việc lựa chọn loại công nghệ sản xuất và 4
phương thức quản lý có hiệu quả sẽ được nhiều cá nhân, doanh nghiệp sử dụng và khai thác một cách triệt để nhằm sản xuất ngày một nhiều hơn các hàng hoá và dịch vụ mà xã hội cần. Lợi ích kinh tế ở đây có giá trị bằng muôn lời hiệu triệu, vạn lời động viên, kêu gọi có tính chung chung mà thông thường chỉ tỏ ra có hiệu quả trong các nền kinh tế thời chiến. Đó là động lực thúc đẩy nền kinh tế phát triển một cách mạnh mẽ. 1.1.3. Chức năng của hệ thống tài chính và thị trường tài chính Tồn tại một quy luật trong cuộc sống và sinh hoạt đời thường là, giữa mức thu nhập và chi tiêu của các tác nhân kinh tế không phải bao giờ cũng có sự ăn khớp với nhau cả về mặt thời gian cũng như định lượng. Tại một thời điểm nào đó, khi một tác nhân kinh tế có nguồn vốn tạm thời nhàn rỗi chưa cần sử dụng, tác nhân này sẽ có nhu cầu cho vay các tác nhân khác trong hệ thống tài chính. Trái lại, tại một thời điểm khác, khi nhu cầu chi tiêu và đầu tư vượt quá các nguồn thu nhập hiện tại, tác nhân kinh tế này sẽ trở thành tác nhân đi vay trên thị trường tài chính. Như vậy, trong một nền kinh tế tiền tệ, nhu cầu trao đổi, mua bán các nguồn vốn tiền tệ là nhu cầu thiết yếu. Và chính đó là lý do tồn tại của thị trường tài chính và hệ thống tài chính. Hệ thống tài chính là tập hợp tất cả các loại thị trường tài chính, các định chế tài chính, các luật lệ, quy tắc, các kỹ thuật để tạo lập, phân phối, định giá, mua bán, trao đổi các sản phẩm và dịch vụ tài chính giữa các tác nhân kinh tế (doanh nghiệp, hộ gia đình, chính phủ) trong nền kinh tế. Là một trong những phát minh quan trọng nhất của xã hội hiện đại, hệ thống tài chính có nhiệm vụ chủ yếu là cung cấp các kênh dẫn vốn để chuyển tải các quỹ cho vay khan hiếm từ những người tiết kiệm - tác nhân cho vay - sang những người cần tiền - tác nhân đi vay - để đầu tư sản xuất hoặc mua sắm hàng hoá dịch vụ. Trong nền kinh tế hiện đại, tầm quan trọng của hệ thống tài chính thể hiện ở việc thực hiện các chức năng cơ bản sau đây: Thứ nhất, hệ thống tài chính tạo ra những công cụ tài chính để chuyển dịch rủi ro từ những người tiết kiệm (hoặc người cho vay) - người không thích sự không chắc chắn về lợi tức hoặc các khoản thanh toán - sang mhững người tiết kiệm hoặc những nhà đầu tư sẵn sàng chấp nhận rủi ro. Bằng việc cung cấp cho các nhà đầu tư nhiều loại tài sản tài chính để nắm giữ, thay vì chỉ nắm giữ một loại tài sản tài chính, nhà đầu tư thích có sự ổn định về số lợi tức thu được có thể phân bổ số của cải hiện có của mình trong tập hợp các tài sản tài chính khác nhau để phân tán rủi ro. Mặc dù kết quả đầu tư vào một tài sản tài chính này có thể là tốt và tài sản kia có thể là không tốt lắm nhưng tính chung, thông thường tổ hợp các tài sản (danh mục đầu tư) được chọn bao giờ cũng có mức lợi tức trung bình. 5
Thứ hai, cùng với việc tạo ra các tài sản tài chính, hệ thống tài chính cung cấp một hệ thống giao dịch để gia tăng tính lưu chuyển (liquidity) của các tài sản tài chính. Theo quan điểm của người có tiền nhàn rỗi, tính lưu chuyển của tài sản được xem là một lợi ích bởi vì không ai muốn vốn đầu tư của mình bị bất động vào một loại tài sản nhất định. Bằng cách tạo ra các tài sản tài chính như cổ phiếu, trái phiếu, tài khoản tiền giửi không kỳ hạn, thị trường tài chính cho phép nhà đầu tư nắm giữ các tài sản tài chính thích ứng nhanh nhạy với những cơ hội đầu tư mới hoặc những sự kiện bất trắc, không dự đoán trước hơn là những nhà đầu tư phân bố tài sản của mình vào bất động sản, nhà máy, máy móc thiết bị bởi vì, bán một tài sản tài chính để mua tài sản khác hoặc mua hàng hoá bao giờ cũng dễ dàng và nhanh chóng hơn. Thứ ba, hệ thống tài chính còn có chức năng khác là tập hợp thông tin và cung cấp thông tin. Những thông tin mà hệ thống tài chính tập hợp và cung cấp là những thông tin hữu ích đối với người tiết kiệm lẫn người có nhu cầu vay mượn. Khi thực hiện chức năng tập hợp thông tin, hệ thống tài chính xác định các thông tin về những người có nhu cầu vay mượn trong tương lai và mục đích sử dụng nguồn ngân quỹ vay mượn này. Những thông tin này rất hữu ích đối với người có tiền nhàn rỗi để cân nhắc trước khi quyết định cho vay nhằm bảo vệ các khoản đầu tư của mình. Để có được những nguồn thông tin này những người muốn đầu tư riêng rẽ (cho vay) số tiền tiết kiệm của mình phải mất chi phí giao dịch (kể cả thời gian). Đôi khi thu nhập mang lại do cho vay trực tiếp có thể không đủ trang trải các phí giao dịch nay. Thông qua hệ thống tài chính chi phí giao dịch sẽ được giảm thiểu một cách đáng kể bởi vì quy mô giao dịch lớn sẽ cho phép có được mức tiết kiệm do khối lượng giao dịch lớn (economies of scale). Dịch vụ thông tin thứ hai mà hệ thống tài chính cung cấp là cung cấp thông tin. Bằng cách chuyển tải các thông tin về tình trạng tài chính của các doanh nghiệp vào trong giá cả và mức sinh lời của các công cụ tài chính, thị trường tài chính cho phép người đi vay và người cho vay có đủ cơ sở để đưa ra các quyết định của mình. 1.1.4. Các loại thị trường tài chính trong hệ thống tài chính Tồn tại nhiều thị trường tài chính trong hệ thống tài chính. Tương ứng với các tiêu thức phân loại khác nhau, có nhiều loại thị trường tài chính khác nhau. Theo bản chất của các công cụ tài chính, vốn lưu chuyển trên thị trường tài chính thông qua thị trường các chứng khoán vay nợ và thị trường các chứng khoán góp vốn. Theo kỳ hạn của các công cụ tài chính, vốn có thể lưu chuyển thông qua thị trường tiền tệ và thị trường vốn trong hệ thống tài chính. Theo quy ước, thị trường tiền tệ là thị 6
trường giao dịch các công cụ tài chính có kỳ hạn dưới một năm và thị trường vốn là thị trường giao dịch các công cụ tài chính có kỳ hạn trên một năm. Theo mức độ công khai của các giao dịch, vốn lưu chuyển thông qua thị trường mở và thị trường thương lượng. Thị trường mở là thị trường mua bán các công cụ tài chính mà bất cứ cá nhân và các định chế tài chính nào cũng có thể tham gia. Ngược lại, trong thị trường thương lượng, các công cụ tài chính được trao đổi theo những điều khoản mua bán trong các hợp đồng có tính chất riêng tư đựoc thiết lập bởi các cuộc bàn thảo và thoả thuận trực tiếp giữa người mua và người bán. Theo thời hạn tồn tại của các công cụ tài chính kể từ đợt phát hành đầu tiên, vốn có thể được trao đổi trên thị trường sơ cấp hoặc thị trường thứ cấp. Thị trường sơ cấp là thị trường mua bán các chứng khoán mới được phát hành lần đầu. Ngược lai, thị trường thứ cấp là thị trường giao dịch các loại chứng khoán đã qua tay. Theo cấu trúc tổ chức của thị trường, vốn đựơc chuyển tải qua thị trường đấu giá hoặc trên thị trường không chính thức. Trong thị trường đấu giá, người đầu tư đặt giá mua cao nhất sẽ là người được nhận chứng khoán. Trong thị trường không chính thức, các công cụ tài chính được mua bán thông qua các nhà môi giới hoạt động bên ngoài các cơ sở giao dịch chính thức, nơi giao dịch các công cụ tài chính của các công ty lớn nhất, có tình trạng tài chính ổn định nhất. Cũng có thể phân loại các thị trường tài chính theo phương thức phân phối các công cụ tài chính sau khi thực hiện một giao dịch. Trên thị trường giao dich ngay, các công cụ tài chính được giao ngay lập tức (thường là trong khoản vài ba ngày làm việc). Ngược lại, trên thị trường giao sau (thị trường các công cụ tài chính phát sinh hay thị trường các chứng khoán tuỳ thuộc: chứng khoán có giá trị tuỳ thuộc vào giá tri của một tài sản khác như các hợp đồng trong tương lai và các hợp đồng quyền chọn), các công cụ tài chính có thể được trao đổi tại một thời điểm nhất định trong tương lai ở một mức giá được xác định. 1.2. CÁC CÔNG CỤ TÀI CHÍNH VÀ CÁC GIAO DỊCH TÀI CHÍNH 1.2.1. Các tài sản tài chính Trong một nền kinh tế được tiền tệ hoá ở mức độ cao như kinh tế thị trường, khái niệm tài sản bao hàm một nội dung kinh tế khá rộng. Một tài sản, nói theo nghĩa rộng, là bất cứ vật sở hữu gì mà có giá trị trong trao đổi. Nói đến tài sản phải kể đến tài sản hữu hình và tài sản vô hình. Tài sản hữu hình là tài sản có giá trị phụ thuộc vào những đặc tính vật chất riêng biệt. Thuộc về tài sản hữu hình là nhà cửa, đất đai hoặc máy móc thiết bị. Tài sản hữu hình có thể được phân loại thêm thành tài sản có thể tái sản xuất như máy móc thiết bị và những tài sản không thể tái sản xuất như đất đai, hầm mỏ, tác phẩm nghệ 7
thuật. Khác với tài sản hữu hình, tài sản vô hình tượng trưng cho các trái quyền hợp pháp - quyền đòi phải hoàn trả một số tiền, quyền đòi thực hiện một nghĩa vụ - đối với các khoản lợi nhuận trong tương lai. Giá trị của các tài sản vô hình không có sự liên quan gì tới hình thức, nội dung vật chất mà người sử dụng để ghi nhận các chứng chỉ hữu hình nhưng tự bản thân tài sản tài chính lại không có giá trị. Đúng ra, giá trị của các tài sản tài chính dựa trên giá trị của dòng thu nhập được tạo ra bởi các tài sản thật. Các tài sản tài chính cũng còn được gọi là các công cụ tài chính hoặc các chứng khoán là các tài sản vô hình. Mặc dù có hàng nghìn loại tài sản tài chính khác nhau nhưng, theo Peter S. Rose [113, p.24], tựu trung có thể chia các tài sản tài chính ra làm 3 nhóm: Tiền, chứng khoán góp vốn (hay chứng khoán sở hữu), chứng khoán cho vay (hay chứng khoán nhận nợ). 1.2.1.1. Tiền Trong các nền kinh tế tiền tệ, bất cứ tài sản tài chính nào được thừa nhận một cách rộng rãi như một phương tiện thanh toán hàng hoá, dich vụ hoặc để thanh toán nợ nần đều được gọi là tiền [113,p.24], [115,p.9]. Định nghĩa này nhấn mạnh yếu tố niềm tin, yếu tố tâm lý bao hàm trong khái niệm tiền tệ. Trong lịch sử, đã có nhiều thứ hàng hoá khác nhau được sử dụng như tiền bởi vì người ta tin tưởng vào giá trị của chúng và sẵn sàng thừa nhận chúng khi thanh toán. Theo truyền thống, phần lớn các nhà kinh tế đã định nghĩa tiền là tất cả các loại tiền giấy, tiền xu do công chúng nắm giữ, tiền gửi không kỳ hạn tại các ngân hàng thương mại và các định chế nhận tiền gửi khác. Tài sản tài chính quan trọng nhất trong nền kinh tế thị trường là tiền. Tiền tự bản thân nó là một tài sản tài chính thật sự bởi vì tất cả các dạng tiền tệ mà chúng ta sử dụng hôm nay đều là những trái quyền (quyền đòi chi trả) đối với các định chế phát hành ra nó. Bởi vì tất cả các tài sản tài chính được đánh giá bằng tiền và vì các dòng lưu chuyển vốn giữa người cho vay và người đi vay diễn ra qua trung gian của tiền tệ cho nên có thể nói rằng, tài sản tài chính quan trọng nhất trong nền kinh tế là tiền. 1.2.1.2. Các chứng khoán vay nợ Loại tài sản tài chính thứ hai là các chứng khoán vay nợ. Thuộc về nhóm tài sản tài chính này là các trái phiếu, các khoản phải thu và tiền gửi tiết kiệm. Trái phiếu là giấy chứng nhận về một khoản vay do người cho vay (người sở hữu trái phiếu) dành cho người đi vay (người phát hành trái phiếu). Cũng giống như vay ở các ngân hàng, theo quy định, để có thể vay nợ thông qua việc phát hành trái phiếu, người phát hành phải đưa ra một cam kết có tính rằng buộc về mặt pháp lý dưới hình thức một bản giao kèo ủy thác 8
tài sản hoặc một chứng thư ủy thác tài sản mà theo đó người nhận uỷ thác, thường là các ngân hàng thương mại, để đại diện cho quyền lợi của người giữ trái phiếu. Nếu người phát hành trái phiếu không có khả năng trả lãi và số tiền nợ gốc (mệnh giá nợ) thì người được uỷ nhiệm có quyền đua các chủ nợ vỡ nợ ra toà. Các chứng khoán nợ thường được phân làm hai loại: các chứng khoán nợ có thể chuyển nhượng được và các chứng khoán nợ không thể chuyển nhượng được. Chứng khoán nợ có thể chuyển nhượng được là chứng khoán có thể được dễ dàng chuyển nhượng từ người sở hữu này sang người sở hữu khác như một chứng khoán khả mại. Ngược lại, chứng khoán nợ không thể chuyển nhượng là loại chứng khoán không thể chuyển nhượng một cách hợp pháp. 1.2.1.3. Các chứng khoán góp vốn Các chứng khoán góp vốn, thường được gọi là cổ phiếu, tượng trưng cho những cổ phần sở hữu trong một doanh nghiệp. Đó là “ những trái quyền (claims) đối với lợi nhuận của một doanh nghiệp” [113,24]. Giữ một chứng khoán góp vốn trong tay có nghĩa là người giữ chứng khoán sở hữu một phần tài sản của một công ty. Cũng vì vậy, chỉ có cổ phiếu công ty, không có cổ phiếu của chính phủ hoặc chính quyền địa phương, vì các cá nhân không thể “sở hữu” chính phủ (ít nhất là trên phương diện pháp lý). Có hai loại cổ phiếu là cổ phiếu thường và cổ phiến ưu đãi. Thông thường, tất cả các công ty đều phát hành cổ phiếu thường. Về bản chất, cổ phiếu thường tượng trưng cho quyền sở hữu chủ yếu đối với một công ty vì loại cổ phiếu này cho phép các cổ đông được quyền bỏ phiếu bầu các thành viên của Hội đồng quản trị và xác định các chính sách của công ty. Đổi lại, người sở hữu cổ phiếu này chỉ có quyền hưởng lợi tức sau khi cả các loại chứng khoán khác đã được trả. Vì vậy, trong trường hợp một công ty bị giải thể thì người sử hữu cổ phần thường là người có những quyền sau cùng đối với tài sản của công ty. Nếu một công ty bị buộc phải phá sản thì những người nắm giữ những chứng khoán cao cấp như các trái phiếu sẽ có quyền ưu tiên được chia những tài sản còn lại của công ty. Khác với cổ phiếu thường, cổ phiếu ưu đãi hơn hẳn cổ phiếu thường ở hai điểm: (1) được ưu tiên nhận lãi theo một tỷ lệ đã được ấn định trước khi cổ tức được chi trả cho các cổ phiếu thường và (2) quyền ưu tiên đối với phần tài sản còn lại của công ty nếu công ty được đặt trong tình trạng phá sản. Như vậy, cổ phiếu ưu đãi giống như một loại trái phiếu cấp thấp nhưng không có bảo đảm giống như bảo đảm của trái phiếu và cổ phiếu ưu đãi cũng không có sự hấp dẫn giống như cổ phiếu thường. 9
1.2.2. Các hình thức tài trợ trên các thị trường tài chính Các chủ thể tham gia các giao dịch tài chính giữ các vai trò khác nhau trên thị trường tài chính. Một cách tổng quát, có thể chia các chủ thể tham gia vào thị trường tài chính theo ba nhóm vai trò khác nhau: các đơn vị thặng dư hoặc thâm hụt; các trung gian tài chính và ngân hàng trung ương. Nhóm các đơn vị thặng dư hoặc thâm hụt là các hộ gia đình, các doanh nghiệp, chính phủ và người nước ngoài. Khi ở vị thế thặng dư vốn, các chủ thể thặng dư có thể cho vay phần vốn chưa cần dùng đến của mình trên thị trường tài chính và trở thành người cho vay. Ngược lại, khi ở trong tình trạng thâm hụt, chủ thể này sẽ có nhu cầu vay mượn phần thiếu hụt tạm thời trên thị trường tài chính và trở thành người đi vay. Nhóm giữ vai trò trung gian tài chính là các định chế tài chính. Đây là các chủ thể có chức năng chuyển tải vốn từ đơn vị thặng dư tới đơn vị thâm hụt. Là ngân hàng của các ngân hàng, để thực hiện chức năng hoạch định chính sách tiền tệ, bảo vệ và duy trì sự phát triển bền vững của nền kinh tế, ngân hàng trung ương phát hành và mua các công cụ tài chính. Đây là chủ thể duy nhất trên thị trường tài chính có chức năng này. Trong thực tế, để chuyển tải vốn tiết kiệm từ các đơn vị thặng dư sang các đơn vị thâm hụt, các hệ thống tài chính đã sử dụng nhiều kênh dẫn vốn khác nhau. Thích ứng với những tiến bộ vượt bật trong công nghệ thông tin (thông tin vệ tinh, cáp quang, la-de, fax, internet....), sự thay đổi của luật lệ và đòi hỏi ngày càng khắt khe của công chúng, các định chế tài chính đã phát triển nhiều phương thức giao dịch để lưu chuyển ngày càng tốt hơn khối lượng quỹ cho vay khan hiếm từ các đơn vị thặng dư đến các đơn vị thâm hụt. Trong thực tế, nguồn vốn có thể sử dụng để cho vay được trao đổi giữa người đi vay và người cho vay thông qua ba hình thức tài trợ khác nhau. C¸c tæ chøc Ng© nq ü qu ®Çu t− uü ©n C h øn g t i Õ p chuyªn nghiÖp k ho g c trù N ¸n ¸n tr ho ùc k ti ng Õ hø p C C¸c ®¬n vÞ C¸c ®¬n vÞ thÆng d− th©m hôt Ng C ü p iÕ qu øn ©n h t n q uü Ng© g ùc kh tr C¸c tæ chøc o¸ n o¸ nt g kh ®Çu t− r ùc Ch øn tiÕ p chuyªn nghiÖp 10
Hình1.2. Các hình thức tài trợ chu chuyển của vốn và chứng khoán Trong hình thức tài trợ trực tiếp, người đi vay và người cho vay có thể liên lạc, tiếp xúc trực tiếp với nhau mà không có sự trợ giúp của một trung gian tài chính hoặc của bất cứ một định chế tài chính nào khác. Bằng hình thức tài trợ này, sau khi đã thoả thuận một giao dịch, để nhận được vốn, người đi vay trao cho người cho vay một tài sản chính (cổ phiếu, trái phiếu, các giấy tờ nhận nợ khác....) chứng tỏ rằng người cho vay có quyền đòi nợ hợp pháp đối với các khoản thu nhập trong tương lai hoặc hiện có của mình. Tài trợ trực tiếp là phương pháp đơn giản nhất để thực hiện các giao dịch tài chính. Tuy nhiên, hình thức này cũng có một hạn chế. Hạn chế dễ thấy nhất phải có sự chấp thuận một cách tự nguyện giấy nhận nợ của người đi vay. Hạn chế thứ hai, quan trọng hơn, là người đi vay và người cho vay phải cùng có nhu cầu trao đổi cùng một số tiền và cùng vào một thời điểm. Rõ ràng , không có sự trùng hợp cơ bản này, giao dịch theo phương thức tài trợ trực tiếp khó có thể thực hiện được. Hạn chế thứ ba là, để có thể tìm biết nhu cầu của nhau, cả người cho vay và người đi vay phải chịu thêm một khoản chi phí được gọi là chi phí thông tin. Dĩ nhiên là để có thể tìm được người cho vay có đúng số tiền và sẵn sàng chấp thuận giấy nhận nợ của người đi vay, người đi vay phải liên hệ và tiếp xúc với nhiều người có quỹ cho vay thặng dư. Những hạn chế nói trên đã thúc đẩy sự ra đời của hình thức tài trợ một phương pháp giao dịch khác là tài trợ bán trực tiếp. Trong hình thức lưu chuyển vốn này, tiến trình cho vay giữa người cho vay và người đi vay có sự can thiệp của bên thứ ba - các nhà môi giới, các nhà kinh doanh, các ngân hàng đầu tư, các ngân hàng cầm cố. Ra đời sau, tài trợ bán trực tiếp đã khắc phục được vài nhược điểm cố hữu của phương thức tài trợ trực tiếp. Đóng góp dễ thấy của hình thức tài trợ bán trực tiếp là bằng sự tham gia của các nhà môi giới và các nhà kinh doanh trong các giao dịch, hình thức tài trợ này đã tiết giảm được các chi phí giao dịch và chi phí tìm kiếm các chủ thể tham gia trong các quan hệ giao dịch trên thị trường tài chính. Mặt khác, với sự góp mặt của các nhà môi giới, kinh doanh chứng khoán và của các ngân hàng đầu tư, thị trường bán lại (thị trường thứ cấp) các chứng khoán do người đi vay phát hành đã có được mức tăng trưởng đáng kể. Thông qua sự vận hành của thị trường thứ cấp, vốn cho vay không còn bị kẹt khi phải nắm giữ các chứng khoán và chờ đến ngày đáo hạn. Các chứng khoán của người đi vay có thể dễ dàng được bán lại cho các nhà đầu tư tiềm năng thông qua các nhà môi giới hoặc kinh doanh chứng khoán miễn là người đi vay có uy tín đủ tốt. Mặc dù đã có sự cải thiện đáng kể hiệu quả vận hành của hệ thống tài chính thông qua những đóng góp quan trọng của các nhà môi giới và kinh doanh chứng khoán, hình thức 11
tài trợ bán trực tiếp không phải là không có những hạn chế. Thứ nhất, khi nắm giữ chứng khoán của người đi vay, người cho vay phải chấp nhận những rủi ro gắn với những chứng khoán này. Thứ hai, để hình thức giao dịch trực tiếp có thể xảy ra, vẫn phải có sự phù hợp cơ bản về ý muốn cũng như nhu cầu của các đơn vị thâm hụt và đơn vị thặng dư. Những khiếm khuyết của hình thức tài trợ trực tiếp và bán trực tiếp là lý do thúc đẩy sự ra đời và phát triển của hình thức thứ ba để thực hiện các giao dịch tài chính - tài trợ gián tiếp với sự tham gia của các trung gian tài chính. Với phương thức tài trợ này, bằng những kết quả của những nỗ lực trong quá trình trung gian hoá tài chính, nhu cầu giao dịch tài chính của cả đơn vị thặng dư và đơn vị thâm hụt đều được thoả mãn đầy đủ hơn so với hình thức tài trợ bán trực tiếp. Khác với các nhà mua bán chứng khoán chuyên nghiệp, các trung gian tài chính là các định chế tài chính có thể phát hành các công cụ tài chính của riêng mình. Đặc tính riêng có này giúp các trung gian tài chính có thể tạo ra các công cụ tài chính hấp dẫn để thu hút vốn của các đơn vị thặng dư. Những công cụ tài chính (chứng khoán) này thường được gọi là các chứng khoán gián tiếp hoặc các chứng khoán thứ cấp để phân biệt với các chứng khoán trực tiếp hoặc chứng khoán sơ cấp do các đơn vị thâm hụt phát hành. Đây là phần cốt lõi của quá trình trung gian hoá tài chính. Một bộ phận khác của tiến trình trung gian hoá tài chính là việc sử dụng nguồn vốn có được qua việc bán các chứng khoán gián tiếp để mua các chứng khoán trực tiếp. Đó là công cụ tài chính do đơn vị thâm hụt phát hành và bán cho các đơn vị thặng dư với sự trợ giúp hoặc không có sự trợ giúp của các nhà mua bán chứng khoán chuyên nghiệp. Nói cách khác, đối với chứng khoán trực tiếp, chứng khoán do đơn vị thặng dư mua cũng chính là chứng khoán do đơn vị thâm hụt bán và chứng khoán trực tiếp được lưu chuyển từ đợn vị thâm hụt tới đơn vị thặng dư trong khi vốn lưu chuyển theo chiều ngược lại. Đây là đặc tính dùng để phân biệt chứng khoán trực tiếp với chứng khoán gián tiếp. Có thể nói rằng, hai bộ phận trong tiến trình tài trợ gián tiếp đề cập ở trên đã tạo tiền đề cho sự chuyển hoá các chứng khoán tài chính - chuyển đổi các chứng khoán trực tiếp thành các chứng khoán gián tiếp. Bằng việc bán các chứng khoán thứ cấp hấp dẫn cho các đơn vị thặng dư đồng thời mua các chứng khoán do các đơn vị thâm hụt phát hành, các trung gian tài chính đã giữ vai trò không thể thiếu được trong nền kinh tế. Chính quá trình chuyển đổi các chứng khoán trực tiếp thành các chứng khoán gián tiếp đã cho phép khắc phục được những nhược điểm cố hữu của hình thức tài trợ trực tiếp và tài trợ bán trực tiếp. 12
1.2.3. Các thuộc tính của các công cụ tài chính Là các kênh dẫn vốn trên các thị trường tài chính, các công cụ tài chính là các phương tiện giữ vai trò quan trọng trong việc chuyển tải vốn từ các đơn vị, cá nhân thừa vốn nhưng thiếu hoặc chưa có cơ hội đầu tư tới các đơn vị có cơ hội đầu tư nhưng thiếu vốn. Phù hợp với các bước phát triển của thị trường tài chính, nhiều công cụ tài chính đã được sản sinh và được phát triển dưới nhiều hình thức đa dạng. Nếu kể đến các loại chứng chỉ tiền có thể giao dịch được, thương phiếu, hối phiếu ngân hàng, các hợp đồng mua lại, các loại tín phiếu kho bạc.... trên thị trường tiền tệ đến các khoản cho vay phục vụ cho quá trình sản xuất và lưu thông hàng hoá (cho vay vốn lưu động) ở các ngân hàng, các khoản cho vay tiêu dùng, các khoản cho vay cầm cố, các loại cổ phiếu, trái phiếu công ty, trái phiếu đô thị, công trái trên thị trường vốn thì quả là kỹ thuật và công nghệ tài chính đã có một bước phát triển khá dài. Tuy có nhiều loại nhưng tựu trung các công cụ này đều có chung một số thuộc tính và chính các thuộc tính này là những nhân tố quyết định lượng cầu về từng loại công cụ tài chính. 1.2.3.1. Tính sinh lời Trong một nền kinh tế thị trường có các định chế tài chính phát triển, tiền là một phương tiện cất trữ giá trị, nhưng tiền không phải là một phương tiện cất trữ giá trị duy nhất. Nhiều loại tài sản tài chính như trái phiếu công ty, trái phiếu chính phủ, cổ phiếu và các loại chứng khoán khác cũng thường được dùng như một phương tiện cất trữ của cải có lợi thế hơn tiền bởi vì khác với tiền, các công cụ này có khả năng sinh lời cho người nắm giữ. Khi một tổ chức, cá nhân quyết định mua một loại chứng khoán nào đó điều đầu tiên mà tổ chức, cá nhân đó quan tâm tính toán là lợi tức kỳ vọng mà tài sản đó có thể mang lại. Vì vậy, với một cá nhân thích mạo hiểm, cổ phiếu sẽ là loại chứng khoán được ưa chuộng nhất vì người sở hữu cổ phiếu là người có đủ tư cách hội viên và có quyền chia lợi tức theo tỷ lệ vốn tham gia trên thu nhập ròng và tài sản có của một công ty. Trái lại, với một người cẩn trọng, trái phiếu sẽ được ưu tiên hơn vì người mua trái phiếu có quyền hưởng một khoản thu nhập cố định bất kể trong tình huống nào và bất kể hiệu quả kinh doanh của doanh nghiệp ra sao. 1.2.3.2. Tính rủi ro Rủi ro là một tình huống khó tránh trong hoạt động kinh doanh. Và dường như trong nền kinh tế thị trường, một nghịch lý phổ biến thường thấy là một dịch vụ kinh doanh càng có nhiều rủi ro thì mức lợi tức dự tính mang lại càng có độ hấp dẫn. Hoạt động đầu tư và mua bán chứng khoán cũng vậy. Hai dạng rủi ro thường gặp trong đầu tư chứng khoán là rủi ro vỡ nợ và rủi ro thị trường. Rủi ro vỡ nợ xảy ra khi người phát hành các 13
công cụ tài chính bị phá sản nên không thể trả đủ cho người mua số gốc vốn ban đầu. Vì vậy, để tránh loại rủi ro này, việc điều tra tìm hiểu, lựa chọn nên mua cổ phiếu (hoặc trái phiếu) của công ty nào và nên đầu tư vào ngành kinh tế nào, xu hướng phát triển của ngành kinh tế đó trong tương lai sẽ ra sao là vấn đề có ý nghĩa hết sức quan trọng. Khác với rủi ro vỡ nợ, rủi ro thị trường xảy ra do sự biến động của giá thị trường. Khi mức lạm phát dự đoán thay đổi, khi triển vọng kiếm lợi nhuận của các doanh nghiệp trở nên khó khăn hơn, khi mức lãi suất trên thị trường gia tăng, khi nền kinh tế đang trong trạng thái khủng hoảng. Vì lý do đó, mức độ rủi ro trên thị trường thường gia tăng theo độ dài của khoảng thời gian đến hạn của các công cụ tài chính. 1.2.3.3. Tính lưu chuyển Là một khái niệm quan trong được sử dụng rộng rãi trong lĩnh vực tài chính nhưng cho đến nay, ngay ở các nước có thị trường tài chính phát triển, vẫn còn những quan điểm khác nhau về thuật ngữ “tính lưu chuyển” và chưa có một định nghĩa nào được thừa nhận một cách thống nhất. Theo giáo sư James Tobin, một cách hữu ích để hiểu về tính lưu chuyển của một tài sản kiếm người tiêu thụ nếu muốn bán ngay tài sản đó. Với ý nghĩa đó, các tài sản như tác phẩm nghệ thuật của một hoạ sỹ ít nổi danh hoặc một căn nhà rộng lớn và có kiểu dáng khác thường là những tài sản hoàn toàn không có tính lưu chuyển vì để bán các tài sản nay, người chủ sở hữu phải tìm một người mua thích hợp trong số rất ít những người mua. Theo Thomas Fitch, tính lưu chuyển là thuộc tính dễ chuyển đổi thành tiền mặt, với sự mất mát tối thiểu về giá trị, của một tài sản. Các chứng khoán ngắn hạn như trái phiếu chính phủ ngắn hạn được bán dễ dàng cho các nhà đầu tư khác tại một mức giá có mức chênh lệch khá hẹp giữa giá đặt mua và giá chào bán và trong một khối lượng giao dịch tương đối lớn được gọi là các chứng khoán có tính lưu chuyển. Như vậy, tuy được thể hiện dưới nhiều lớp vỏ ngôn ngữ bề ngoài khác nhau nhưng “liquidity” phản ánh nhu cầu nắm giữ các tài sản có thể dễ dàng chuyển đổi thành tiền mặt để đáp ứng một cách kịp thời và vô điều kiện các nghĩa vụ thanh toán, các ràng buộc về tài chính trong các trường hợp khẩn cấp trong hoạt động kinh doanh của cá nhân và các doanh nghiệp. Mang trong mình thuộc tính này, tài sản tài chính không những có thể chuyển đổi thành tiền một cách dễ dàng mà chuyển đổi được tại mức giá tối đa. Thông thường trên thị trường tài chính, một công cụ tài chính được xem là có tính lưu chuyển cao khi và chỉ khi công cụ ấy thoả mãn ba điều kiện: 14
Thứ nhất, công cụ tài chính phải có độ ổn định về giá để bảo vệ được nhà đầu tư trước sự biến động mạnh của giá thị trường. Vì lý do này, tính lưu chuyển của một công cụ tài chính thay đổi theo mức độ ổn định về giá của nó qua thời gian. Thứ hai, công cụ tài chính có tính khả mại cao (có thị trường bán lại sôi động) để, khi cần, nhà đầu tư có thể bán lại các công cụ tài chính đó một cách dễ dàng. Thứ ba, công cụ tài chính phải có khả năng hoán đổi (reversibility) để các nhà đầu tư có thể thu hồi được vốn đầu tư ban đầu mà không phải chịu mất mát, thua lỗ lớn. Cần để ý rằng, bao giờ cũng vậy, luôn luôn và hầu như ngay lập tức, nhà đầu tư có thể tìm được người mua để bán một tài sản nhưng điều đó không có nghĩa là tài sản mà nhà đầu tư nắm giữ là tài sản có tính lưu chuyển bởi vì vấn đề không phải chỉ đơn giản là chuyển đổi tài sản thành tiền được mà là ở chỗ bán được với giá trị cao nhất. Một tài sản càng mất nhiều thời gian để thanh lý, chi phí giao dịch có liên quan đến việc chuyển đổi, thanh lý càng cao thì tính lưu chuyển của tài sản đó càng thấp. Vì vậy, một khoản tiền gửi có thể rút theo nhu cầu thuộc tài khoản tiền gửi thanh toán ngay (tài khoản không kỳ hạn) có tính lưu chuyển cao hơn các loại trái phiếu kho bạc, trái phiếu công ty hoặc công trái. Ba thuộc tính nói trên của công cụ tài chính có liên hệ chặt chẽ với nhau. Dễ thấy nhất là mối liên hệ gữa mức rủi ro và khả năng sinh lời (hình1). Thông thường, các công cụ tài chính có mức rủi ro cao là những công cụ có mức sinh lời cao nhất và đó chính là yếu tố hấp dẫn nhà đầu tư và các doanh nghiệp nắm giữ các công cụ tài chính có mức rủi ro cao. Giữa khả năng sinh lời và mức lưu chuyển cũng có mối liên hệ mật thiết. Công cụ càng có tính lưu chuyển cao thì mức sinh lời của nó càng thấp. Vì vậy, những nhà đầu tư không muốn nguồn vốn nhàn rỗi của mình bị bất động thường chọn một công cụ tài chính có mức sinh lời thấp hơn dể có một công cụ tài chính có mức lưu chuyển cao hơn. Sau hết, như đã trình bày trong thuộc tính lưu chuyển, mối liên hệ giữa mức độ rủi ro và mức lưu chuyển là mối liên hệ cố hữu. Một công cụ tài chính càng có tính lưu chuyển cao thì càng có lợi thế trong giao dịch, mua bán, vì bất cứ lúc nào, người nắm giữ cũng có thể bán nó với thời gian ngắn nhất, ở mức giá hợp lý nhất (không thấp hơn giá gốc ban đầu). 15
LS kú väng §Çu t− vèn §−êng thÞ tr−êng vèn m¹o hiÓm Cæ phiÕu cña c¸c c«ng ty BÊt ®éng Tr¸i phiÕu trong n−íc s¶n c«ng ty §é dèc chØ møc lîi tøc tèi thiÓu Tr¸i phiÕu cho mçi ®¬n vÞ rñi ro chÝnh phñ dμi h¹n Rf Tr¸i phiÕu chÝnh phñ ng¾n h¹n R ñi ro thÊp R ñi ro vöa R ñi ro R ñi ro R ñi ro cao ph¶i trung b×nh trªn trung b×nh Hình 1.3. Quan hệ giữa rủi ro và sinh lời Các mối quan hệ giữa các thuộc tính của các công cụ tài chính cho thấy rằng trên thị trường tiền tệ và thị trường vốn, không một công cụ nào có các lợi thế tuyệt đối so với các công cụ khác. Nói một cách khác, không thể có một công cụ tài chính vừa có mức sinh lời cao, vừa có mức rủi ro ít lại vừa có tính lưu chuyển cao. Có lẽ đó là lý do của sự tồn tại không thể thay thế được lẫn nhau của nhiều loại hình công cụ tài chính trên các thị trường tài chính. 1.2.4. Các dạng rủi ro liên quan đến việc đầu tư vào các tài sản tài chính Giống như đầu tư vào các loại tài sản khác, bên cạnh những khoản sinh lời hấp dẫn. đầu tư vào các tài sản tài chính cũng thường gặp một số rủi ro. 1.2.4.1. Rủi ro vỡ nợ Rủi ro vỡ nợ còn được gọi là rủi ro tín dụng là rủi ro xảy ra khi người phát hành các chứng khoán không thể thực hiện thanh toán đúng hạn các khoản lãi và gốc cho người mua các chứng khoán. Rủi ro vỡ nợ là hậu quả của 2 dạng rủi ro: rủi ro kinh doanh và rủi ro tài chính. Rủi ro kinh doanh là rủi do xảy ra khi dòng tiền mặt thu vào của người phát hành bị suy giảm do điều kiện kinh doanh trở nên khó khăn. Hậu quả là người phát hành mất khả năng thanh toán các khoản chi phí hoạt động như thanh toán tiền hàng hoá và dịch vụ cho 16
người cung cấp, trả lương cho công nhân. Rủi ro tài chính là rủi ro xảy ra khi dòng tiền mặt thu vào của người phát hành không đủ để đáp ứng các nghĩa vụ tài chính (trả nợ và trả lãi). Thông thường ở các nước có nền kinh tế thị trường phát triển, rủi ro vỡ nợ thường do các công ty dịch vụ của nhà đầu tư, các công ty xếp loại tín nhiệm xác định và xếp loại. 1.2.4.2. Rủi ro lạm phát Là một hiện tượng phổ biến trong mọi nền kinh tế tiền tệ, lạm phát tác động đến mọi ngõ ngách trong đời sống kinh tế. Trong lĩnh vực đầu tư và các tài sản tài chính, lạm phát “ăn mòn” giá trị của tài sản, làm cho mức sinh lời danh nghĩa có sự khác biệt so với mức sinh lời thật. Khi mức sinh lời thực tế - mức sinh lời đã được điều chỉnh theo tỷ lệ lạm phát - âm, người ta nói đã có rủi ro lạm phát hay rủi ro sức mua trên công cụ tài chính đó. 1.2.4.3. Rủi ro tỷ giá hối đoái Rủi ro tỷ giá hối đoái hay rủi ro tiền tệ xảy ra khi nhà đầu tư trong nước mở rộng hoạt động kinh doanh chứng khoán trên các thị trường quốc tế. Bởi vì giá trị của luồng tiền mặt thu vào do đầu tư vào chứng khoán hoàn toàn lệ thuộc vào tỷ giá hối đoái giữa 2 đồng tiền ở 2 thời điểm thanh toán nên trong thực tế, loại rủi ro này rất khó xác định. 1.2.4.4. Rủi ro giá cả Rủi ro giá cả phát sinh từ thực tế là người đầu tư không thể biết chắc chắn giá thị trường của các chứng khoán trong tổ hợp các chứng khoán đầu tư trong tương lai sẽ là bao nhiêu. Vì vậy khi buộc phải bán một chứng khoán (hoặc toàn bộ chứng khoán trong tổ hợp các chứng khoán) để thực hiện một mục đích đầu tư nhất định, giá trị của các chứng khoán có thể bị hạ thấp. Rủi ro này được gọi là rủi ro giá cả. Ví dụ, giá định một định chế tài chính có một tổ hợp các chứng khoán đầu tư có giá trị thị trường là 200 triệu đồng và định chế tài chính ấy phải đáp ứng một nghĩa vụ trả nợ 200 triệu trong 2 năm tới. Định chế tài chính này phải đương đầu với rủi ro là, trong 2 năm sau, khi phải bán tổ hợp các chứng khoán đầu tư để trả nợ nói trên, giá thị trường của tổ hợp các chứng khoán đầu tư có thể ít hơn 200 triệu. Trong các nghiệp vụ giao dịch trên thị trường chứng khoán, rủi ro giá cả là rủi ro chủ yếu mà người đầu tư thường gặp phải khi đầu tư vào các cổ phiếu và trái phiếu. Đối với cổ phiếu, rủi ro giá cả ở các loại cổ phiếu thường thay đổi về lãi suất sẽ xuất hiện khi có sự biến động chung của thị trường cổ phiếu. Tương tự, đối với trái phiếu, rủi ro giá cả của trái phiếu sẽ nảy sinh khi có biến động về lãi suất bởi vì giữa giá trái khoán hiện thời và 17
lãi suất có mối quan hệ nghịch, khi lãi suất tăng thì giá của trái khoán giảm (và ngược lại). 1.2.4.5. Rủi ro tái đầu tư Rủi ro tái đầu tư là loại rủi ro khi số tiền thu được trong tương lai từ các chứng khoán sẽ phải dùng để đầu tư lại ở các loại chứng khoán khác ở mức lãi suất thấp hơn. Ví dụ, giả sử một nhà đầu tư mong đợi nhận 50 triệu đồng từ loại trái phiếu có kỳ hạn 4 tháng. Rủi ro mà nhà đầu tư này phải đương đầu là lãi suất đến 4 tháng sau sẽ giảm, vì vậy nhà đầu tư buộc phải đầu tư lại 50 triệu đồng này vào trái khoán khác ở mức lãi suất thấp hơn. Dễ dàng thấy rằng, đối với tổ hợp các trái khoán, rủi ro giá cả và rủi ro tái đầu tư là trái ngượi với nhau. Ví dụ, rủi ro giá cả là rủi ro khi lãi suất tăng dần đến sự giảm giá của tổ hợp các trái khoán; ngược lại rủi ro tái đầu tư là rủi ro xảy ra khi lãi suất giảm dần đến mọi luồng tiền mặt thu được về sử dụng để đầu tư lại tất nhiên phải ở mức lãi suất thấp hơn. Rủi ro tái đầu tư cũng thường xảy ra đối với tổ hợp các cổ phiếu. Rủi ro này phát sinh khi giá trị của các cổ phiếu tăng, nhà đầu tư sẽ phải trả ở một mức giá cao hơn để mua các cổ phiếu từ các luồng thu nhập sẽ nhận trong tương lai. 1.2.4.6. Rủi ro do trái phiếu bị chuộc lại sớm Loại rủi ro này liên quan đến những loại trái phiếu có thể chuộc lại. Đây là loại trái khoán có chứa một điều khoản gọi là điều khoản mua lại mà theo đó người phát hành được quyền thanh toán nợ, toàn bộ hay một phần, trước ngày đến hạn nếu lãi suất trên thị trường giảm thấp hơn mức lãi suất tính trên phiếu nhận lãi. Xét theo góc độ của người đầu tư, điều khoản này làm người giữ trái phiếu có hai bất lợi. Một là, các khoản tiền thu được từ các trái khoán có thể chuộc lại là không chắc chắn. Hai là, nhà đầu tư sẽ phải đương đầu với loại rủi ro tái đầu tư vì sẽ phải đầu tư số tiền nhận lại ở mức lãi suất thấp hơn. Như vậy, rủi ro do trái phiếu bị chuộc lại sớm là tổ hợp của các rủi ro về sự không chắc chắn của dòng tiền mặt thu vào và rủi ro tái đầu tư. Rủi ro này lan toả khắp trong tổ hợp trái khoán đến nỗi nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, sau rủi ro giá cả, đây là loại rủi ro cần được chú ý đúng mức. 1.2.4.7. Rủi ro do sức lưu chuyển kém Rủi ro do sức lưu chuyển kém phát sinh khi có sự khó khăn trong việc bán một tài sản tài chính ở một mức giá thích hợp. Có thể lượng hoá mức rủi ro do sức lưu chuyển kém là sự chênh lệch giữa giá trị thực của tài sản tài chính và giá có thể bán được trừ chi phí hoa hồng môi giơí. Đối với các tài sản tài chính được mua bán trên thị trường, thước đo 18
quan trọng nhất cho tính lưu chuyển là độ lớn độ giữa giá đặt mua và giá chào bán được nêu ra cùng với tiền hoa hồng. Biên độ giữa giá hỏi mua và giá chào bán càng lớn, chi phí hoa hồng càng lớn thì rủi ro sức lưu chuyển càng cao. Như vậy, rủi ro có liên quan đến việc đầu tư vào các tài sản tài chính là rất nhiều và rất đa dạng. Hiểu rõ và tiên liệu trước các rủi ro có thể có là điều kiện có ý nghĩa quan trọng khi quyết định lựa chọn một tổ hợp các chứng khoán an toàn và kinh tế. 1.3. CẤU TRÚC, CƠ CHẾ HOẠT ĐỘNG CỦA THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN 1.3.1. Cấu trúc các thị trường chứng khoán 1.3.1.1. Thị trường sơ cấp Cùng với hoạt động mua đi bán lại của các chứng khoán đã phát hành trên thị trường thứ cấp, hoạt động phát hành và cung ứng các chứng khoán mới để tăng vốn của các doanh nghiệp cũng diễn ra liên tục trên thị trường sơ cấp. Góp phần vào việc tạo ra sự sôi động trên thị trường sơ cấp phải kể đến ngân hàng đầu tư (tổ chức bao tiêu chứng khoán), định chế tài chính hoạt động với tư cách là trung gian giữa các doanh nghiệp phát hành và người mua chứng khoán sau cùng. Thông thường, tại các nước có thị trường vốn phát triển, một đợt phát hành các chứng khoán mới đều được tổ chức dưới sự hỗ trợ đắc lực của các tổ chức bao tiêu chứng khoán. Vai trò này thể hiện ở việc tổ chức bao tiêu cung ứng một loạt các dịch vụ: tư vấn, bao tiêu và phân phối các chứng khoán mới được phát hành đến công chúng. Trước hết, cần phải xác định rõ nội hàm của khái niệm “ ngân hàng đầu tư ” bởi vì đây là một trong những khái niệm dễ gây nên sự hiểu lầm nhất. Theo thông lệ quốc tế, thuật ngữ “ngân hàng đầu tư” có ý nghĩa khác biệt vì “ ngân hàng đầu tư” hoàn toàn không phải là ngân hàng thương mại hiểu theo nghĩa thông thường và, do đó, hoạt động của định chế này không thể được điều chỉnh theo loại hình hoạt động của ngân hàng như đã đề cập tại khoản 2, điều 20 Luật các tổ chức tín dụng. Đó là một định chế tài chính chuyên nghiệp (market specialists), chuyên bao tiêu chứng khoán (underwriter) trên thị trường tài chính. Nói cách khác, ngân hàng đầu tư chính là các tổ chức bao tiêu (thường là các công ty chứng khoán) chuyên thực hiện dịch vụ tư vấn phát hành chứng khoán và đóng vai trò tích cực trong việc phân phối chứng khoán tới nhà đầu tư cuối cùng trên thị trường sơ cấp. Trong một đợt phát hành chứng khoán mới ra công chúng, với tư cách là nhà tư vấn, các tổ chức bao tiêu chứng khoán cung cấp những dịch vụ hỗ trợ cần thiết để giúp các doanh nghiệp có thể đáp ứng yêu cầu của Uỷ ban chứng khoán Nhà nước (SSC) về đăng ký phát hành và chuẩn bị những hồ sơ cần thiết để đáp ứng các quy định về công bố các thông tin về nhà phát hành cho các nhà đầu tư. Một trong những yêu cầu công bố thông 19