Luận án Tiến sĩ Hán Nôm: Nghiên cứu văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam từ đầu thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:346

Thêm vào BST

Báo xấu

43
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án Tiến sĩ Hán Nôm "Nghiên cứu văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam từ đầu thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX" trình bày các nội dung chính sau: Tình trạng các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử hiện còn ở Việt Nam từ đầu thế k XVIII đến đầu thế kỉ XX; Nghiên cứu nhóm văn bản thuyên thích phần chính văn sách Mạnh Tử ở Việt Nam; Nghiên cứu nhóm văn bản thuyên thích phần chú thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Hán Nôm: Nghiên cứu văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam từ đầu thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ HỒNG DUNG NGHIÊN CỨU VĂN BẢN THUYÊN THÍCH SÁCH MẠNH TỬ Ở VIỆT NAM TỪ ĐẦU THẾ KỶ XVIII ĐẾN ĐẦU THẾ KỶ XX LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM HÀ NỘI, 2021
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI LÊ THỊ HỒNG DUNG NGHIÊN CỨU VĂN BẢN THUYÊN THÍCH SÁCH MẠNH TỬ Ở VIỆT NAM TỪ ĐẦU THẾ KỶ XVIII ĐẾN ĐẦU THẾ KỶ XX Chuyên ngành: Hán Nôm Mã số: 922.01.04 LUẬN ÁN TIẾN SĨ HÁN NÔM NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: 1. PGS.TS NGUYỄN KIM SƠN 2. PGS.TS DƢƠNG TUẤN ANH HÀ NỘI, 2021
i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: - Luận án này là kết quả nghiên cứu của riêng tôi dƣới sự hƣớng dẫn của ngƣời hƣớng dẫn khoa học. - Luận án đƣợc tiến hành một cách nghiêm túc và cầu thị. - Những kết quả và số liệu trong Luận án là hoàn toàn trung thực, chính xác. - Những tƣ liệu, kết quả có trích dẫn của các nhà nghiên cứu khác đều có xuất xứ rõ ràng, tiếp thu một cách cẩn trọng và chân thực trong Luận án. Tác giả Luận án Lê Thị Hồng Dung
ii LỜI CẢM ƠN Tôi xin bày tỏ sự biết ơn sâu sắc tới PSG. TS Nguyễn Kim Sơn và PGS.TS Dƣơng Tuấn Anh đã tận tình hƣớng dẫn tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và triển khai Luận án. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thành viên trong các Hội đồng đánh giá Luận án các cấp đã có những góp ý để Luận án đƣợc hoàn thiện, giúp tôi tiến bộ hơn trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn gia đình, anh chị em đồng nghiệp, bạn bè đồng môn đã luôn bên cạnh, ủng hộ tôi trong suốt thời gian qua! Hà Nội, tháng 7 năm 2021 Tác giả Lê Thị Hồng Dung
iii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT Cụm từ viết tắt Nguyên nghĩa SMHBCT Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa TTƢG Tứ thư ước giải TTTY Tứ thư tiết yếu THTTTL Tiểu học Tứ thư tiết lược TTTL Trâu thư trích lục
iv DANH MỤC BẢNG BIỂU TRONG LUẬN ÁN Bảng 2.1 Thống kê các các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử hiện còn ở Việt Nam ......................................................................................... 36 Bảng 2.2 So sánh một số đoạn trích trong sách Mạnh Tử tân ước và Chu Hy tập chú ............................................................................................. 52 Bảng 3.1 Bảng thống kê các câu kinh bị lƣợc bỏ trong Mạnh Tử tiết yếu AC.226 so với Mạnh Tử tập chú của Chu Hy ................................ 78 Bảng 3.2 Câu bị lƣợc bỏ trong Tiểu học Tứ thư tiết lược so với Mạnh Tử tập chú của Chu Hy ............................................................................... 81 Bảng 3.3 So sánh Trâu thư trích lục với Mạnh Tử tập chú ............................ 87 Bảng 3.4 Bố cục văn bản Tiểu học Tứ thư tiết lược ....................................... 90 Bảng 3.5 Bố cục văn bản Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa ....... 97 Bảng 3.6 Bố cục văn bản Trâu thư trích lục ................................................ 101 Bảng 3.7 Thống kê một số thuật ngữ chữ Hán đƣợc dịch sang chữ Nôm .... 104 Bảng 4.1 So sánh phần chú giải trong Tứ thư tập chú và Tứ thư ước giải ... 111 Bảng 4.2 So sánh phần chú giải trong Tiểu học Tứ thư tiết lược và Tứ thư tập chú ...118 Bảng 4.3 So sánh phần chú giải trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa và Tứ thư tập chú. ................................................................ 121 Bảng 4.4 Thống kê một số trƣờng hợp sử dụng văn ngôn trong Tứ thư ước giải .... 129 Bảng 4.5 Bảng minh họa một số đoạn phiên Nôm chính văn sách Mạnh Tử .................................................. .140Error! Bookmark not defined.
v MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .............................................................................................. i LỜI CẢM ƠN ................................................................................................... ii DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................. iii MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 CHƢƠNG 1: TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI .................................................................................................... 7 1.1. Giới thiệu về thuyên thích học ................................................................ 7 1.1.1. Giới thiệu về khái niệm thuyên thích học ............................................... 7 1.1.2. Phƣơng pháp luận của giải thích kinh điển ........................................... 10 1.1.3. Phƣơng pháp luận của giải thích hiện đại ............................................. 10 1.1.4. Đối tƣợng của thuyên thích học ........................................................... 12 1.2. Tình hình nghiên cứu văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ............. 13 1.2.1. Tình hình nghiên cứu văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ở Trung Quốc .. 13 1.2.2. Tình hình nghiên cứu văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam.. 24 Tiểu kết chƣơng 1............................................................................................ 32 CHƢƠNG 2 TÌNH TRẠNG CÁC VĂN BẢN THUYÊN THÍCH SÁCH MẠNH TỬ HIỆN CÕN Ở VIỆT NAM TỪ ĐẦU THẾ KỶ XVIII ĐẾN ĐẦU THẾ KỶ XX ......................................................................................... 34 2.1. Khảo sát thống kê các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam...... 34 2.2. Giới thiệu những văn bản là đối tƣợng nghiên cứu chính của Luận án . 54 2.2.1. Lý do lựa chọn văn bản ......................................................................... 54 2.2.2. Tứ thƣ ƣớc giải ...................................................................................... 55 2.2.3. Tứ thƣ tiết yếu ....................................................................................... 59 2.2.4. Tiểu học Tứ thƣ tiết lƣợc ...................................................................... 64 2.2.5. Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa ........................................ 69 2.2.6 Trâu thƣ trích lục .................................................................................... 72 Tiểu kết chƣơng 2............................................................................................ 74
vi CHƢƠNG 3 NGHIÊN CỨU NHÓM VĂN BẢN THUYÊN THÍCH PHẦN CHÍNH VĂN SÁCH MẠNH TỬ Ở VIỆT NAM ........................... 75 3.1. Tóm lƣợc chính văn ............................................................................... 76 3.2. Tái cấu trúc chính văn ........................................................................... 89 3.2.1. Tái cấu trúc chính văn trong Tiểu học Tứ thư tiết lược ........................ 89 3.2.2. Tái cấu trúc chính văn trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa ................................................................................................................. 97 3.2.3. Tái cấu trúc chính văn trong Trâu thư trích lục .................................. 101 3.3. Phiên dịch chính văn ............................................................................ 102 Tiểu kết chƣơng 3.......................................................................................... 109 CHƢƠNG 4 NGHIÊN CỨU NHÓM VĂN BẢN THUYÊN THÍCH PHẦN CHÖ THÍCH SÁCH MẠNH TỬ Ở VIỆT NAM ......................... 110 4.1. Nguồn gốc văn bản chú giải ................................................................ 110 4.1.1. Nguồn gốc văn bản chú giải trong Tứ thư ước giải ............................ 110 4.1.2. Nguồn gốc văn bản chú giải trong Tứ thư tiết yếu .............................. 114 4.1.3. Nguồn gốc văn bản chú giải trong Tiểu học Tứ thư tiết lược ............. 117 4.1.4 Nguồn gốc văn bản chú giải trong Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa ....................................................................................................... 121 4.1.5. Nguồn gốc văn bản chú giải trong Trâu thư trích lục......................... 124 4.2. Ngôn ngữ trong văn bản chú giải ....................................................... 128 4.3. Nội dung chú giải trong các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử . 131 4.3.1. Nội dung kinh học ............................................................................... 131 4.3.2. Nội dung lịch sử .................................................................................. 136 Tiểu kết chƣơng 4.......................................................................................... 145 KẾT LUẬN .................................................................................................. 146 DANH MỤC BÀI VIẾT LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ......................... 149 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................ Error! Bookmark not defined. PHỤ LỤC
1 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Bảo tồn và phát huy vốn văn hoá thành văn của dân tộc là một trong những nhiệm vụ quan trọng của ngƣời nghiên cứu Hán Nôm, việc tìm hiểu di sản văn hóa của cha ông để lại là một vấn đề có tính cấp thiết, cần đƣợc nghiên cứu. Trong đó, việc minh giải để làm sáng tỏ ý nghĩa của văn bản và mục đích biên soạn của tác giả là một nhiệm vụ thiết yếu. Trong lịch sử các triều đại phong kiến Việt Nam, việc tiếp nhận kinh điển của Trung Quốc để làm tài liệu học tập và thi cử đều đƣợc các triều đại quan tâm. Nhà nƣớc có thể mua hoặc khắc in lại những tài liệu này, trong đó có Tứ thư, Ngũ kinh đƣợc xem là tài liệu ―gối đầu‖ của các sĩ tử. Cũng chính vì thế mà nhu cầu về tài liệu để học tập và sách tham khảo cho sĩ tử là không nhỏ. Ngoài những bộ sách của Nhà nƣớc cho phép khắc in thì còn có nhiều bản sách khác đƣợc chép tay để phục vụ cho việc học. Nhiều nhà Nho nổi tiếng hay chữ đã biên soạn, chú giải, sắp xếp lại kinh điển để biên soạn sách phục vụ khoa cử, giáo dục... Trong quá trình tiếp thu kinh điển, các nhà Nho Việt Nam đã thể hiện sự lĩnh hội kinh điển của cá nhân qua các cách thức luận giải, thuyên thích kinh điển trong các tác phẩm còn đƣợc lƣu lại trong nguồn thƣ tịch Hán Nôm. Sách Mạnh Tử trong bộ Tứ thư là một trong những tài liệu không thể thiếu trong quá trình học tập, thi cử và tu dƣỡng đạo đức của ngƣời quân tử. Tùy vào từng giai đoạn lịch sử, các nhà Nho Việt Nam đã lựa chọn cách thức biên soạn sách khác nhau. Đó có thể là nhu cầu thể nghiệm khả năng lĩnh hội kinh điển của bản thân. Hoặc một số nhà Nho đã biên soạn lại sách cho phù hợp với chƣơng trình giáo dục mới. Quá trình tiếp nhận và thông diễn kinh điển Nho gia đã hình thành một số lƣợng không nhỏ các văn bản thảo luận về Tứ thư và Ngũ kinh, trong đó có các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử. Hiện các văn bản này đƣợc lƣu giữ tại Viện Nghiên cứu Hán Nôm, Thƣ viện Quốc Gia hay Trung tâm Lƣu trữ Quốc gia IV....
2 Ngoài những văn bản thuần túy sử dụng chữ Hán để tái cấu trúc nội dung kinh điển hoặc dịch chú một phần hay toàn bộ kinh văn, các nhà Nho Việt Nam còn sử dụng cả chữ Nôm để phiên dịch kinh văn, nhằm mục đích truyền tải nghĩa lý kinh điển thông qua ngôn ngữ của ngƣời Việt. Có thể nói đây là những tác phẩm quan trọng, đánh dấu sự chủ động của các nhà Nho Việt, mang dấu ấn cá nhân và tính sáng tạo của ngƣời Việt. Chính vì lẽ đó, cần tập trung nghiên cứu để có sự trân trọng, đánh giá cần thiết đối với hệ thống trƣớc tác của nhà Nho Việt Nam thời bấy giờ. Thế nhƣng, cho đến nay chƣa có một công trình nào nghiên cứu một cách đầy đủ các văn bản sách Mạnh Tử ở Việt Nam, đặc biệt là vấn đề thuyên thích, nghiên cứu đặc điểm các văn bản cũng nhƣ giá trị học thuật của các văn bản đó. Vì vậy, Luận án lựa chọn đề tài ―Nghiên cứu văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam từ đầu thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX‖ nhằm làm sáng tỏ các vấn đề trên. Nghiên cứu học thuyết kinh điển Nho gia là một lĩnh vực không mới, hiện nay đã có nhiều công trình chú trọng việc chú giải, bình giảng nghĩa lý của kinh điển nhƣ sách Tứ thư với Luận ngữ của Khổng Tử, sách Mạnh Tử, Đại học, Trung dung đƣợc chú giải, thảo luận, bình chú... trên rất nhiều nƣớc, đặc biệt là ở Đông Á, nổi bật với các nƣớc Trung Quốc, Hàn Quốc. Các nhà nghiên cứu dùng sở kiến của mình để luận bàn về kinh điển, với mục đích tìm về nguyên nghĩa của tác phẩm và nguyên ý của tác giả. Không ít cuộc tranh luận xảy ra với nhiều sự lý giải khác nhau trên cùng một văn bản, cho thấy sức hấp dẫn trong địa hạt nghiên cứu kinh điển Nho gia. Điều đó càng đƣợc khẳng định khi cùng với sự phát triển của thế giới hiện đại, con ngƣời càng cần tìm về những giá trị truyền thống. Học thuật kinh điển Nho gia không khi nào lỗi thời, mà ý nghĩa kinh điển sẽ luôn đƣợc làm mới, đƣợc thể nghiệm vào muôn mặt cuộc sống cho đến bây giờ và mai sau. Luận án lựa chọn đề tài này phù hợp với xu hƣớng nghiên cứu thế giới hiện tại về cả phƣơng pháp và cách chọn đối tƣợng. Đối tƣợng chính của đề tài là
3 những văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử, phù hợp với mã ngành Hán Nôm. Luận án đã tìm hiểu những đóng góp của nhà Nho Việt Nam đối với việc nghiên cứu, giải thích kinh điển Nho gia. 2. Mục đích nghiên cứu của đề tài Luận án lựa chọn đề tài ―Nghiên cứu văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam từ đầu thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX” nhằm mục đích khảo sát các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử hiện còn ở Việt Nam. Luận án tiến hành thống kê, phân loại các loại hình, nhóm văn bản thuyên thích theo niên đại lịch sử. Đồng thời, Luận án tập trung lý giải các phƣơng pháp thuyên thích của các nhà Nho Việt Nam trong việc tiếp nhận và nghiên cứu kinh điển nói chung và sách Mạnh Tử nói riêng. Từ đó, Luận án rút ra những nhận xét, đánh giá giá trị của từng văn bản sách Mạnh Tử đối với sĩ tử đƣơng thời và đối với nền văn hiến Việt Nam. Bên cạnh đó, Luận án cũng tìm hiểu phƣơng pháp thuyên thích của các nhà Nho Việt Nam đối với sách Mạnh Tử. Luận án tiến hành khảo sát các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử, đƣa ra những căn cứ để đánh giá đặc điểm các văn bản thuyên thích cũng nhƣ giá trị học thuật của các văn bản này. Thông qua việc tìm hiểu cách thức biên soạn sách Mạnh Tử của các nhà Nho Việt Nam, Luận án khái quát những nét đặc trƣng của quá trình tìm hiểu, tri nhận kinh điển sách Mạnh Tử nói riêng và hoạt động thuyên thích kinh điển Nho gia ở Việt Nam nói chung. 3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của đề tài 3.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài Đối tƣợng nghiên cứu của đề tài là những văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử hiện còn ở Việt Nam viết bằng chữ Hán, chữ Nôm. Trong đó, Luận án tập trung nghiên cứu 5 văn bản chính là Tứ thư ước giải, Tứ thư tiết yếu, Tiểu học Tứ thư tiết lược, Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa, Trâu thư trích lục. 3.2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài Luận án tập trung nghiên cứu các văn bản do các nhà Nho Việt Nam biên soạn bằng chữ Hán, chữ Nôm; không bao gồm các bản dịch sách Mạnh
4 Tử sang chữ Quốc ngữ hay các văn bản sao chép, khắc in sách Mạnh Tử của Trung Quốc. 4. Ý nghĩa khoa học, thực tiễn của đề tài Luận án đã nghiên cứu các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử trong dòng học thuật nghiên cứu tƣ tƣởng Nho gia chính thống, góp phần làm sáng tỏ con đƣờng du nhập sách Mạnh Tử vào Việt Nam. Luận án tiến hành thống kê đầy đủ các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử từ đầu thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XX hiện còn ở Việt Nam. Từ đó, Luận án phân tích những nét đặc trƣng trong phƣơng pháp thảo luận và tiếp nhận sách Mạnh Tử ở Việt Nam. Luận án tìm hiểu những vấn đề tƣ tƣởng của quá trình thuyên thích trên cơ sở giải mã văn bản, đặt tác phẩm trong sự chuyển biến tƣ tƣởng lịch sử xã hội, trong quá trình vận động tƣ tƣởng Nho học giai đoạn thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX ở Việt Nam nói riêng và trong dòng thảo luận kinh điển Nho gia ở Đông Á nói chung. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Trong quá trình thực hiện đề tài Luận án, Luận án chủ yếu sử dụng các phƣơng pháp sau: phƣơng pháp thƣ mục học, phƣơng pháp nghiên cứu văn bản học, phƣơng pháp thuyên thích, phƣơng pháp phiên dịch học. Phƣơng pháp thƣ mục học đƣợc Luận án sử dụng để khảo sát, thống kê các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử hiện còn ở Việt Nam. Sau khi khảo sát, Luận án tiến hành phân nhóm các văn bản theo các tiêu chí khác nhau nhƣ văn tự, hình thức biên soạn và phạm vi thuyên thích. Phƣơng pháp văn bản học đƣợc sử dụng để triển khai chƣơng 2 của Luận án, kết hợp với phƣơng pháp thƣ mục học. Luận án sử dụng phƣơng pháp văn bản học để mô tả văn bản, phát hiện các vấn đề văn bản học nhƣ niên đại, tác giả của văn bản (nếu có). Phƣơng pháp thuyên thích đƣợc Luận án sử dụng chủ yếu trong chƣơng 3 và chƣơng 4 để tìm hiểu mục đích biên soạn, dụng ý của tác giả khi tái cấu trúc chính văn sách Mạnh Tử, tóm lƣợc chính văn hay chú giải, diễn Nôm sách Mạnh Tử.
5 Phƣơng pháp phiên dịch học đƣợc Luận án sử dụng khi xử lý, dịch thuật các văn thuyên thích sách Mạnh Tử bằng chữ Hán, chữ Nôm làm tƣ liệu phục vụ việc nghiên cứu, triển khai các nội dung của Luận án. Ngoài ra, Luận án sử dụng các thao tác thống kê, so sánh, đối chiếu khi khảo sát tƣ liệu, xử lý văn bản. Nhìn chung, các phƣơng pháp trên đƣợc vận dụng một cách linh hoạt và phối hợp với nhau trong toàn bộ quá trình thực hiện nhiệm vụ của Luận án. 6. Đóng góp mới của Luận án Luận án đã tìm hiểu, thống kê và giới thiệu nguồn tƣ liệu về các văn bản đƣợc các nhà biên soạn về sách Mạnh Tử ở Việt Nam, đặc biệt là 5 văn bản là đối tƣợng nghiên cứu chính của Luận án: Tứ thư ước giải (TTUG), Tứ thư tiết yếu (TTTY), Tiểu học Tứ thư tiết lược (THTTTL), Sách Mạnh học bậc cao trung học giáo khoa (SMHBCT), Trâu thư trích lục (TTTL). Luận án đã tiến hành xử lý tƣ liệu để phân loại các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử hiện còn ở Việt Nam theo phƣơng pháp thƣ mục học. Luận án đã phân chia các cách thức thuyên thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam và tiến hành khảo sát, phân tích các văn bản đại diện cho các nhóm: đó là tóm lƣợc chính văn sách Mạnh Tử, tái cấu trúc chính văn sách Mạnh Tử, chú giải và dịch Nôm sách Mạnh Tử. Những đóng góp từ kết quả nghiên cứu của Luận án có thể góp phần làm sáng tỏ hoạt động thuyên thích kinh điển sách Mạnh Tử ở Việt Nam giai đoạn từ đầu thế kỷ XVIII đến đầu thế kỷ XX. 7. Kết cấu Luận án Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Luận án chia làm 4 chƣơng. Chƣơng 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Trong chƣơng này Luận án tìm hiểu các phƣơng pháp thuyên thích học, tình hình nghiên cứu văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử ở Trung Quốc và ở Việt Nam. Tìm hiểu các vấn đề mà các công trình nghiên cứu có liên quan đến đề tài đã đề cập đến, có những nội dung nào chƣa đƣợc bàn luận để định ra phƣơng hƣớng triển khai cho đề tài.
6 Chƣơng 2: Tình trạng các văn bản thuyên thích sách Mạnh Tử hiện c n ở Việt Nam từ đầu thế k XVIII đến đầu thế k XX Trong chƣơng 2, Luận án tiếp cận với các văn bản của các nhà Nho Việt Nam đã biên soạn, thuyên thích sách Mạnh Tử, tiến hành khảo sát các văn bản cụ thể, từ đó phân nhóm các văn bản theo tiêu chí khác nhau. Đối với 5 văn bản chính đƣợc chọn làm đối tƣợng nghiên cứu của đề tài, Luận án tập trung khảo sát các vấn đề văn bản học nổi bật của từng văn bản. Chƣơng 3: Nghiên cứu nhóm văn bản thuyên thích phần chính văn sách Mạnh Tử ở Việt Nam Trong chƣơng 3, Luận án dựa trên đặc điểm của các văn bản tiến hành phân nhóm, đánh giá các cách thức thuyên thích phần chính văn sách Mạnh Tử của các nhà Nho ở Việt Nam theo cách thức tóm lƣợc chính văn và tái cấu trúc chính văn. Chƣơng 4: Nghiên cứu nhóm văn bản thuyên thích phần chú thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam. Chƣơng 4 của Luận án tiến hành phân tích các đặc điểm của văn bản thuyên thích phần chú thích sách Mạnh Tử ở Việt Nam về nguồn gốc văn bản chú giải, ngôn ngữ văn bản chú giải và nội dung văn bản chú giải.
7 CHƢƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI Trong chƣơng này, Luận án giới thiệu một số vấn đề về khái niệm, phƣơng pháp thuyên thích học, khái quát tình hình nghiên cứu văn bản sách thuyên thích sách Mạnh Tử ở Trung Quốc và ở Việt Nam, xác định các hƣớng tiếp cận đề tài mà Luận án sẽ triển khai. 1.1. Giới thiệu về thuyên thích học 1.1.1. Giới thiệu về khái niệm thuyên thích học Nghĩa của từ thuyên thích qua các bộ tự/ từ điển Từ điển Khang Hy: Thuyên 詮: có nghĩa là đầy đủ 兵也; giải thích rõ 詮喻也; lựa chọn lời nói 擇言也. Từ điển Từ Nguyên: Thuyên thích 詮釋: có nghĩa là 解說 giảng giải, giải thích, thuyết minh. Từ điển Từ Hải: Thuyên 詮: 詳細解釋, 闡明事理 giải thích cặn kẽ rõ ràng, làm rõ sự tình. Từ điển Hán Việt: Tác giả Đào Duy Anh đã giải thích từ 詮釋 thuyên thích nghĩa là giải thuyết rõ ràng; giải thích. Từ điển Hán Việt Thiều Chửu: Thuyên 詮: nghĩa là đủ, giải thích kỹ càng, nói đủ cả sự cả lẽ. Thích 釋 giải thích ra, giải rõ nghĩa sách. Thuật ngữ ―詮釋學 thuyên thích học‖ mới ra đời vào thế kỷ XVII. Theo nghiên cứu GS. Trần Văn Đoàn, ngƣời đầu tiên dịch thuật ngữ này từ tiếng phƣơng Tây sang tiếng Trung Quốc thành ―thuyên thích học‖ là GS. Thẩm Thanh Tòng (Ðại học Quốc gia Chính Trị, Ðài Bắc, Đài Loan) vào cuối những năm 1970. Sự ra đời của bộ môn thuyên thích học đã manh nha từ thời cổ đại Hy Lạp, nhƣng thuật ngữ ―thuyên thích học‖ mãi đến những năm 1990 mới đƣợc các học giả Trung Hoa đón nhận. Ở Việt Nam, những nghiên cứu về bộ môn thuyên thích học còn hạn chế. Công trình đầy đủ và có tính tổng
8 quát nhất hiện nay do nhà nghiên cứu Trần Văn Đoàn (Ðại Học Quốc Gia Ðài Loan) hệ thống các bài giảng và cho ra đời tập sách có tựa đề: Thông diễn học và khoa học xã hội nhân văn (Hermeneutics and The Social Sciences & Human Sciences). Đây là công trình đầu tiên nghiên cứu một cách tổng quát về bộ môn thuyên thích học, giới thiệu nguồn gốc, lịch sử phát triển cũng nhƣ các trƣờng phái tranh luận về nội hàm của thông diễn học. Thuật ngữ ―Hermeneutics‖ đƣợc Gs. Trần Văn Đoàn dịch ra là ―thông diễn học‖ hay cũng chính là khái niệm ―thuyên thích học‖ 詮釋學. Thuyên thích học hay còn đƣợc gọi là thông diễn học, giải thích học ra đời từ thời cổ đại. Giải thích học cổ điển Trung Quốc bắt nguồn từ thời đại Xuân Thu Chiến Quốc, trƣởng thành trong thời kỳ Tây Hán Đông Hán. Trong tiến trình lịch sử hai ngàn năm của văn hóa Trung Hoa, nó đã chỉ dẫn cho giải thích kinh điển văn hóa, thúc đẩy trào lƣu tƣ tƣởng văn hóa hứng khởi, ảnh hƣởng đến diễn biến của truyền thống văn hóa, bản thân nó cũng đang không ngừng phát triển, từng bƣớc trƣởng thành, từ ngƣời học hƣớng đến dân chúng, từ kỹ thuật nâng thành lý luận, từ đó hình thành nên hệ thống lý luận lấy mục đích luận, văn bản luận, chủ thể luận, phƣơng pháp luận, hiệu quả luận làm trọng tâm, hình thành phẩm chất và phong cách độc đáo của mình. Bên cạnh đó còn có bài dịch của tác giả Nguyễn Tuấn Cƣờng trên website http://khoavaNhoc-ussh.edu.vn ―Thông diễn học: Phƣơng pháp luận và Bản thể luận‖ do GS. Phan Đức Vinh 潘德荣 Đại học Hoa Đông, Trung Quốc viết. Trong bài viết, tác giả Phan Đức Vinh đã bàn về thông diễn học với tƣ cách là phƣơng pháp luận thông diễn và thông diễn học với tƣ cách bản thể luận. Ông đã đƣa ra 4 nguyên tắc của thông diễn học, đó là: nguyên tắc về tính tự chủ, nguyên tắc về tính chỉnh thể, nguyên tắc về tính hiện thực trong lí giải, nguyên tắc về sự hài hòa ý nghĩa của thông diễn. Dịch giả Bùi Bá Quân đã dịch cuốn 东亚儒学: 经其与诠释的辩证 ―Nho học Đông Á biện chứng của kinh điển và luận giải‖ của tác giả Hoàng Tuấn Kiệt xuất bản năm 2012 (Nxb Đại học Quốc Gia Hà Nội). Cuốn sách này có đề cập đến tình hình nghiên cứu lịch sử tƣ tƣởng sách Mạnh Tử , nhƣ bài viết "近
9 二十年来孟子学研究资料综述‖ (Tổng thuật tƣ liệu nghiên cứu trong Mạnh Tử học gần 20 năm qua). Tuy nhiên, Luận án khi tham khảo tài liệu đã tiếp xúc, dịch nghĩa trực tiếp từ nguyên tác của tác giả Hoàng Tuấn Kiệt. Ngoài ra, còn có bài viết ― Thuyên thích học với nghiên cứu lịch sử‖ của tác giả Phạm Ngọc Hƣờng đã viết về khái niệm, các trƣờng phái thuyên thích học (dựa trên nghiên cứu của GS. Trần Văn Đoàn) và thuyên thích học với nghiên cứu lịch sử‖. ―Thuyên thích học‖ hay còn đƣợc gọi là ―thông diễn học‖, ―giải thích học‖. Theo các nhà nghiên cứu ―giải thích học‖ ra đời từ thời cổ đại, bắt nguồn từ thời Xuân Thu Chiến Quốc. Trong cuốn Giải thích học cổ điển Trung Quốc, tác giả đã phân biệt: hình thái thực tiễn giải thích kinh điển hiện nay chủ yếu có hai loại: - Loại thứ nhất là hình thái giải thích kinh điển trong cuộc sống xã hội. - Loại thứ hai là hình thái giải thích kinh điển trong học thuật bao gồm: dẫn thích trong văn, giải thuyết chuyên thiên và truyền thuật chuyên thƣ. Trong đó truyền thuật chuyên thư là căn cứ theo nhu cầu trình bày giải thích học thuyết nào đó hoặc xây dựng lý luận nào đó, mang theo kỳ vọng của thời đại, xuất phát từ tầm nhìn văn hóa của mình, với hệ thống tác phẩm nổi tiếng để trình bày giải thích kinh điển chuyên môn, ghi chép sự việc, giải thích nghĩa lý, từ đó đƣa ra quan điểm học thuật hoặc tƣ tƣởng triết lý mới, đây chính là truyền thuật chuyên thƣ. Cổ nhân gọi nó là ―truyện‖. ―Truyện‖ vừa là một loại hình thái thực tiễn, vừa là một thể thức quy phạm điển hình của giải thích kinh điển. Sự ra đời của nó tất nhiên phải lấy kinh nghiệm của ―dẫn thích trong văn‖, ―giải thuyết chuyên thiên‖ làm nền tảng, nên ra đời muộn hơn hai hình thái thực tiễn của giải thích kinh điển này. Trên thực tế, nó xuất hiện ở thời đại Chiến Quốc với điển hình đầu tiên là Xuân Thu tả thị truyện và Chu dịch đại truyện. Tác giả Quách Thu Hiền cũng đã có bài viết ―Toản yếu, tiết yếu kinh điển và đặc trƣng thuyên thích học Nho gia trong giáo dục tƣ học thế kỷ
10 XVIII‖. Bài viết đã đƣa ra những thảo luận về đặc trƣng thuyên thích kinh điển Nho gia thế kỷ XVIII dựa trên sự nghiên cứu cụ thể về các văn bản toát tiết yếu kinh điển trong giáo dục Tƣ học ở Việt Nam thế kỷ XVIII. 1.1.2. Phương pháp luận của giải thích kinh điển Phƣơng pháp luận của giải thích kinh điển mà kinh học cổ văn khởi xƣớng, vừa xuất phát từ mục đích luận giải thích kinh điển vừa nhắm vào chỗ thiếu sót của phƣơng pháp giải thích kinh học kim văn. Phƣơng pháp này có ba điểm quan trọng: Đầu tiên, để giải thích kinh điển mà có thể ―toàn nghĩa‖, nhằm lý giải hoàn chỉnh hệ thống tƣ tƣởng của tiên thánh. Tiếp theo, để giải thích kinh điển mà có thể tìm tòi đƣợc ―nguyên ý‖, nhằm lý giải đƣợc chính xác hệ thống tƣ tƣởng của tiên thánh, họ đã đƣa ra quan niệm ―phải nói đúng âm của nó, sau đó là toàn nghĩa‖, họ đã nhiều lần tuyên bố giải thích ngôn ngữ là phƣơng pháp giải thích quan trọng nhất. Học giả Trịnh Huyền trong quá trình chú giải kinh điển đã xây dựng nên phƣơng pháp thanh huấn, phát triển phƣơng pháp nghĩa huấn, sử dụng phƣơng pháp hình huấn, huấn thích từ ngữ, sắp xếp câu cú, hoặc tuần văn lập huấn, thiết lập một mô hình giải thích mới, sáng lập pháp môn, mở rộng con đƣờng cho môn huấn hỗ học truyền thống. Các học giả nhiều đời, đặc biệt là học giả Càn Gia vui mừng hƣởng ứng ―học thuyết của Hứa Trịnh‖, luôn khẳng định và tán đồng phƣơng pháp giải thích ngôn ngữ của Trịnh Huyền. Cuối cùng, trên cơ sở dựa vào hƣớng dẫn của quan niệm ―toàn kinh‖, ―toàn nghĩa‖, các nhà kinh học cổ văn tự giác thử nghiệm và khởi xƣớng phƣơng pháp giải thích chứng minh cho nhau của kinh thƣ. Giải thích bất kỳ một bộ kinh điển nào trong đó đều nên lấy ―toàn kinh‖ làm hệ thống tham chiếu để đạt đƣợc ―toàn nghĩa‖. Dƣới sự hƣớng dẫn của kiểu lý luận giải thích này, các nhà kinh học cổ văn mà đại diện là học giả Trịnh Huyền đã sáng tạo và xây dựng một mô hình giải thích phong phú và đặc sắc. 1.1.3. Phương pháp luận của giải thích hiện đại Hồ Thích tiên sinh đã lấy triết học chủ nghĩa thực nghiệm Âu Mỹ làm
11 gƣơng, đƣa ra phƣơng pháp luận giải thích mới ―chỉnh lý văn hóa vốn có‖. Phƣơng pháp luận giải thích mà ông đã khởi xƣớng có tinh thần cơ bản là ―thực nghiệm lịch sử‖. Phƣơng pháp có ba cách cụ thể nhƣ sau: Thứ nhất, tác giả Hồ Thích đề cập đến ―phƣơng pháp lịch sử‖. ―Phƣơng pháp lịch sử‖ chính là vận dụng con mắt của lịch sử, mƣợn sự khảo chứng chính xác, đặt nội dung tƣ tƣởng của điển tịch văn hóa vào trong tiến trình lịch sử để khảo sát. Không những phải nêu rõ sự biến đổi, cải cách mà còn phải ―tìm ra lý do thay đổi và phát triển của nó‖, từ đó ―dung hòa xuyên suốt nội dung chính của mỗi bộ sách để tìm ra một sự mạch lạc, diễn thành học thuyết có đầu mối trật tự‖, thể hiện đƣợc ý nghĩa và giá trị chân thực của nó. Từ đó, căn cứ vào hiệu quả và giá trị lịch sử để có sự phê bình đánh giá ―khách quan. Trong cuốn Ý nghĩa trào lưu tư tưởng mới, Hồ Thích tiên sinh còn phân giải phƣơng pháp lịch sử này làm bốn bƣớc cụ thể: ―Bƣớc một là chỉnh lý hệ thống mạch lạc‖, ―bƣớc hai là phải tìm ra mỗi loại tƣ tƣởng học thuật ra đời thế nào, sau khi ra đời có hiệu quả ảnh hƣởng ra sao‖, ―bƣớc ba là dùng phƣơng pháp khoa học làm khảo chứng chính xác, làm rõ ý nghĩa của cổ nhân‖, ―bƣớc bốn là tổng hợp nghiên cứu của ba bƣớc trƣớc, để tạo ra một bộ mặt toàn diện và một giá trị thật sự.‖ ―Phƣơng pháp lịch sử‖ này vô cùng độc đáo, trật tự nghiêm ngặt, mục đích rõ ràng, nặng về thực hiện nghiên cứu và chỉnh lý toàn diện hệ thống đối với tƣ tƣởng học thuật từ trong tiến trình lịch sử, coi trọng sự tìm kiếm quy luật phát triển phát sinh cố hữu của bản thân tƣ tƣởng học thuật trong tiến trình lịch sử. Chủ yếu lấy quy luật phát triển phát sinh cố hữu của bản thân tƣ tƣởng học thuật làm tiền đề để giải thích ý nghĩa thật và bình luận giá trị thật của tƣ tƣởng học thuật. Nhƣ thế, phƣơng pháp lịch sử này sẽ tự giác vứt bỏ bất kỳ điểm đánh giá tùy ý, nỗ lực loại bỏ sự khiên cƣỡng gán ghép thƣờng thấy. Từ đó, phƣơng pháp này hoàn toàn vƣợt ra khỏi phƣơng pháp giải thích lịch sử trong giải thích học cổ điển lấy nội dung chính là thuật lại bối cảnh lịch sử, giải thuyết điển cố điển chƣơng; phát triển lên góc độ hoàn toàn mới là nghiên cứu một cách khoa học quy luật diễn tiến và xu hƣớng phát triển văn hóa dân tộc.
12 Thứ hai, nhà nghiên cứu Hồ Thích đề cập đến phƣơng pháp so sánh. Hồ Thích tiên sinh đã từng chỉ ra trong Ý nghĩa trào lưu tư tưởng mới: ―Ngƣời nghiên cứu vấn đề không thể chuyên thảo luận về bản thân vấn đề, phải suy nghĩ từ ý nghĩa của vấn đề. Tuy nhiên để tìm hiểu ý nghĩa vấn đề thì không thể không dựa vào rất nhiều tài liệu để so sánh trong học lý, vì thế sự truyền nhập học lý thƣờng có thể giúp nghiên cứu vấn đề.‖ Điều này đã tạo ra ―phƣơng pháp so sánh‖. ―Phƣơng pháp so sánh‖ chính là phát triển tầm nhìn lý luận, phát triển học lý mới, so sánh và tham chiếu lẫn nhau giữa học lý mới có liên quan và lý luận tƣ tƣởng trong điển tịch văn hóa, để nó có thể giải thích, kiểm chứng và làm sáng tỏ lẫn nhau, từ đó thể hiện đƣợc sự mạch lạc cố hữu và ý nghĩa cùng giá trị tiềm tàng của lý luận tƣ tƣởng trong điển tịch văn hóa, từ đó tìm đƣợc căn nguyên của văn hóa bản thổ nhằm ―tái tạo văn minh‖. Thứ ba, tác giả Hồ Thích bàn đến ―phƣơng pháp chuyên sử‖. ―Chỉnh lý quốc cố‖ mà Hồ Thích tiên sinh khởi xƣớng có nội dung trọng tâm là giải thích lại điển tịch văn hóa cổ đại, nhƣng nó đã không chỉ là giải thích lại từ ngữ và đoạn câu, không chỉ là giải thích lại tƣ tƣởng chuyên thƣ, thậm chí cũng không còn chỉ là giải thích lại lý luận của một học phái nào đó, mà là giải thích lại theo kiểu chuyên sử, vƣợt qua chuyên thƣ, vƣợt qua học phái mà lấy xây dựng lại truyền thống văn hóa dân tộc làm điểm quy nạp. Giải thích lại theo kiểu chuyên sử tức là căn cứ vào nhu cầu ―tái tạo văn minh‖, tham khảo học lý hiện đại của phƣơng Tây, liên kết điển tịch quan trọng của các ngành khoa học cổ đại Trung Quốc theo thời gian, học phái và lí lẽ nội tại phát triển của chúng. Dựa trên cơ sở khảo chứng bối cảnh thời đại của từng bộ sách, trên nền tảng dung hòa xuyên suốt nội dung chính của từng bộ sách để tìm kiếm sự mạch lạc phát triển lý luận tƣ tƣởng của các môn khoa học. Làm rõ sự thay đổi, tìm kiếm động cơ, quan sát hiệu quả của nó, nêu ra quy luật lịch sử cố hữu, bình luận giá trị văn hóa tiềm tàng của nó để xây dựng chuyên sử có trình độ học thuật hiện đại của các môn khoa học. 1.1.4. Đối tượng của thuyên thích học