Luận án tiến sĩ Kinh tế: Pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại Việt Nam

Chia sẻ: Huc Ninh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:169

Thêm vào BST

Báo xấu

82
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu nghiên cứu của luận án là xây dựng các luận cứ khoa học và hình thành mô hình lý thuyết cho việc điều chỉnh bằng pháp luật đối với hoạt động sử dụng vốn của NHTM. Mục tiêu chính của luận án là xem xét, phân tích hoạt động sử dụng vốn của NHTM dưới góc độ các quan hệ kinh tế và pháp lý.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án tiến sĩ Kinh tế: Pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại Việt Nam

MỤC LỤC CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ...................................................................................... 6 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu.......................................................................... 8 1.3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 20 1.4. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu..................................................... 23 1.5. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài..................................................... 25 1.6. Những điểm mới của luận án ............................................................................ 31 1.7. Ý nghĩa khoa học và tính thực tiễn của luận án ............................................... 34 Kết luận chương 1 .................................................................................................... 38 CHƯƠNG 2. LÝ LUẬN VÊ HOẠT ĐỘNG SỬ DỤNG VỐN VÀ ĐIỀU CHỈNH BẰNG PHÁP LUẬT ĐỐI VỚI HOẠT ĐỘNG SỬ DỤNG VỐN CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI 2.1. Lý luận về hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại ....................... 40 2.1.1. Lý luận về vốn của của ngân hàng thương mại .................................................. 40 2.1.2. Hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại ............................................ 43 2.2. Điều chỉnh bằng pháp luật hoạt động sử dụng vốn của các ngân hàng thương mại ................................................................................................................................. 53 2.2.1. Nhu cầu điều chỉnh hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại bằng pháp luật ................................................................................................................................. 53 2.2.2. Vai trò của pháp luật trong điều chỉnh hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại ..................................................................................................................... 56 2.2.3. Giới hạn cho việc điều chỉnh bằng pháp luật đối với hoạt động sử dụng vốn của các ngân hàng thương mại ............................................................................................. 59 2.3. Hình thức pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của các ngân hàng thương mại ....................................................................................................................................... 60 2.3.1. Văn bản quy phạm pháp luật ............................................................................... 60 2.3.2. Án lệ .................................................................................................................... 61 1
2.3.3. Quy định nội bộ của ngân hàng thương mại ....................................................... 64 2.4. Các tiêu chí đánh giá chất lượng pháp luật liên quan hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại ......................................................................................... 70 2.4.1. Tiêu chí đảm bảo tính hiệu quả ........................................................................... 70 2.4.2. Tiêu chí đảm bảo tính hệ thống ........................................................................... 71 2.4.3. Tiêu chỉ đảm bảo giảm thiểu chi phí tuân thủ ..................................................... 71 2.4.4. Tiêu chí phù hợp với chủ trương, định hướng của Đảng và nhà nước................ 71 2.4.5. Tiêu chí phù hợp với thông lệ và điều ước quốc tế ............................................. 72 2.4.6. Tiêu chí các lợi ích cần được đảm bảo khi hoàn thiện pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại............................................................................. 73 Kết luận chương 2........................................................................................................ 75 CHƯƠNG 3. PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ HOẠT ĐỘNG SỬ DỤNG VỐN CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI ĐỂ ĐẦU TƯ 3.1. Quy định về loại nguồn vốn của ngân hàng thương mại được sử dụng cho hoạt động đầu tư................................................................................................................... 78 3.2. Những quy định pháp luật để hạn chế rủi ro trong hoạt động sử dụng vốn của NHTM thông qua việc đầu tư..................................................................................................... 79 3.3. Các quy định của pháp luật về các lĩnh vực đầu tư cụ thể của NHTM .................. 80 3.4. Chế tài cho các hành vi vi phạm quy định về hoạt động sử dụng vốn để đầu tư của ngân hàng thương mại ................................................................................................... 90 3.5. Các bất cập và kiến nghị hoàn thiện pháp luật liên quan đến hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại thông qua hoạt động đầu tư. ............................................... 92 Kết luận chương 3 ......................................................................................................... 97 CHƯƠNG 4. PHÁP LUẬT VIỆT NAM VỀ HOẠT ĐỘNG SỬ DỤNG VỐN CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI THÔNG QUA HOẠT ĐỘNG CẤP TÍN DỤNG 4.1. Nguồn vốn của ngân hàng thương mại được sử dụng để cấp tín dụng ................ 100 2
4.2. Những quy định pháp luật để hạn chế rủi ro trong hoạt động sử dụng vốn của NHTM thông qua việc cấp tín dụng ......................................................................................... 108 4.3. Các quy định của pháp luật về các lĩnh vực cấp tín dụng cụ thể của NHTM ...... 127 4.4. Chế tài cho các hành vi vi phạm liên quan đến hoạt động sử dụng vốn để cấp tín dụng của ngân hàng thương mại.................................................................................. 135 4.5. Các bất cập và kiến nghị hoàn thiện quy định về sử dụng vốn của ngân hàng thương mại để cấp tín dụng. ..................................................................................................... 140 Kết luận chương 4 ....................................................................................................... 160 Kết luận của luận án .................................................................................................... 164 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN CÁC PHỤ LỤC Phụ lục số 1: Hệ số an toàn vốn (CAR) của các tổ chức tín dụng tại Việt Nam và một số quốc gia trong khu vực châu Á năm 2011, 2012 Phụ lục số 2: Hệ số CAR của một số NHTM cổ phần (%) Phụ lục số 3: Các nguyên tắc Basel Phụ lục số 4: Danh mục các NHTM được phép kinh doanh vàng miếng Phụ lục số 5: Báo cáo tài chính của một số ngân hàng thương mại Phụ lục số 6: Kết luận thanh tra việc chấp hành chính sách, pháp luật tại một số ngân hàng thương mại DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 3
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT A. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT STT Từ viết tắt Nội dung đầy đủ 1 BĐS Bất động sản 2 BLDS Bộ luật dân sự 3 BLHS Bộ luật hình sự 4 HĐ Hợp đồng 5 HĐQT Hội đồng quản trị 6 HĐTV Hội đồng thành viên 7 NH Ngân hàng 8 NHNN Ngân hàng Nhà nước 9 NHTM Ngân hàng thương mại 10 QPPL Quy phạm pháp luật 11 TAND Tòa án nhân dân 12 TGĐ Tổng Giám đốc 13 TCTD Tổ chức tín dụng 14 VB QPPL Văn bản quy phạm pháp luật 15 VKSND Viện kiểm sát nhân dân 16 VNĐ Việt Nam đồng 4
B. DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT TIẾNG ANH CHỮ VIẾT TẮT TÊN ĐẦY ĐỦ TIẾNG TÊN ĐẦY ĐỦ TIẾNG VIỆT ANH FED Federal Reserve System Cục dự trữ liên bang Mỹ hay Ngân hàng trung ương của Mỹ WTO World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới 5
Chương 1 TỔNG QUAN VỀ ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU 1.1. Tính cấp thiết của đề tài Kinh doanh tiền tệ và ngân hàng (NH) là lĩnh vực kinh doanh đặc thù của ngân hàng thương mại (NHTM). Hoạt động sử dụng vốn của NHTM không chỉ có tầm quan trọng đặc biệt đối với sự tồn tại của một NHTM mà còn là kênh truyền dẫn chính sách tiền tệ của Chính phủ và ngân hàng nhà nước (NHNN). Hoạt động sử dụng vốn của NHTM có liên quan trực tiếp đến sự an toàn của toàn hệ thống NH. Trong thời gian qua, nhiều vụ án hình sự trong lĩnh vực NH đã cho thấy một số vấn đề phát sinh liên quan đến quy định pháp luật và việc thực thi, tuân thủ pháp luật trong lĩnh vực này. Chính vì vậy, việc nghiên cứu các quy định pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM luôn là vấn đề nhận được sự quan tâm và là nhu cầu của nhiều chủ thể sau: Nhu cầu từ các NHTM Trong thời gian qua, tình trạng sở hữu chéo1 trong lĩnh vực NH diễn ra khá rầm rộ ở Việt Nam đã tạo nên tình trạng vốn ảo trong hệ thống NH và dẫn đến nhiều hệ lụy cho nền kinh tế. Những vụ án lớn trong lĩnh vực NH được xét xử trong các năm vừa qua tại Việt Nam đã cho thấy thiệt hại cho NH là quá lớn khi bản thân NH quản lý không tốt, quản lý tùy tiện nguồn vốn của NHTM. Trong vụ án liên quan đến bị cáo Phạm Công Danh, vào khoảng tháng 5/2013, để có tiền sử dụng cho việc chi chăm sóc khách hàng phục vụ cho thanh khoản của NHTM cổ phần Xây dựng Việt Nam (VNCB), các bị cáo đã bàn về việc tìm cách rút tiền từ NH phục vụ cho việc chăm sóc khách hàng2. Các vụ án lớn liên quan đến lĩnh vực NH, liên quan đến thất thoát đồng vốn của NH đã góp phần làm xói mòn lòng tin của người dân cũng như nhà đầu tư. Chính vì vậy, các NHTM cần chấn chỉnh lại hoạt động sử dụng vốn của mình để duy trì nhiềm tin của người gửi tiền, để thu hút sự đầu tư của các nhà đầu tư, những người góp vốn để thành lập và quản lý NH. Nhu cầu từ phía xã hội Thứ nhất, lĩnh vực kinh doanh NH liên quan đến nhiều hoạt động của nền kinh tế thông qua việc nắm giữ và cung ứng nguồn vốn. Đặc biệt, kinh doanh NH liên quan và cung cấp vốn cho nhiều lĩnh vực của nền kinh tế như kinh doanh chứng khoán, bất động sản (BĐS), xây dựng, đầu tư, v.v… nhất là ở khía cạnh nguồn vốn và cách thức sử dụng vốn. Hoạt động kinh doanh của NH được ví như huyết mạch của nền kinh tế. Các 1 Sở hữu chéo là việc đồng thời hai doanh nghiệp có sở hữu phần vốn góp, cổ phần của nhau (Khoản 2 Điều 16 Nghị định 96/2015/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều của Luật Doanh nghiệp năm 2014) 2 Bản án hình sự sơ thẩm số 332/2016/HSST vào ngày 09/09/2016, tr. 34 6
cuộc khủng hoảng tài chính Đông Á 1997-1998, khủng hoảng tài chính Nam Mỹ 2001- 2002, khủng hoảng hệ thống NH trên toàn thế giới, đặc biệt là ở Mỹ từ 2008 đã cho thấy vai trò huyết mạch này của hoạt động NH. Thứ hai, nguồn vốn cho NH hoạt động phần lớn là nguồn vốn của xã hội, được người dân tin tưởng gửi vào NH. NH là chủ thể đi vay và cho vay lại, chỉ có một phần nhỏ vốn của NH là vốn của chủ sở hữu. Người dân khi đã gửi tiền vào NH sẽ không có cơ hội cũng như không có điều kiện kiểm tra, giám sát hoạt động sử dụng vốn này. Chính vì vậy, hoạt động sử dụng vốn của NHTM một cách an toàn là điều kiện tiên quyết để khôi phục và duy trì niềm tin của người gửi tiền. Nhu cầu từ cơ quan quản lý nhà nước Không phủ nhận là từ sau khi gia nhập Tổ chức thương mại thế giới (WTO: World Trade Organization) đến nay, đặc biệt sau khi Luật các tổ chức tín dụng số 47/2010/QH123 có hiệu lực (sau đây gọi tắt là Luật các TCTD năm 2010), Việt Nam đã hết sức nỗ lực trong việc ban hành hàng loạt các quy định pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM ở Việt Nam. Chẳng hạn các quy định về: trích lập dự phòng rủi ro trong hoạt động của các TCTD; quy định về các giới hạn, tỉ lệ đảm bảo an toàn trong hoạt động của TCTD,…Tuy nhiên, có khá nhiều quy định của Việt Nam về những vấn đề trên được xem là chưa phù hợp với các khuyến nghị của Basel 4. Những hạn chế đó, trong xu thế hội nhập, cần được điều chỉnh cho phù hợp. Do đó, việc tham khảo kinh nghiệm của các quốc gia trên thế giới về hoạt động NH, đặc biệt là hoạt động sử dụng vốn của các NHTM là vấn đề cần được tiến hành sớm, nhất là kinh nghiệm từ các quốc gia có hệ thống pháp luật về NH chặt chẽ ở châu Âu và Mỹ (như Mỹ, Thụy Sĩ) hoặc ở những quốc gia có quá trình chuyển đổi giống Việt Nam (như Trung Quốc). Trong kỳ họp thứ 3, Quốc hội khóa 14 đã dành hầu hết thời gian để bàn về việc xử lý nợ xấu. Điều này cho thấy, hoạt động sử dụng vốn của NH luôn dành được sự quan tâm đặc biệt của cả nước từ Quốc hội cho đến người dân. Chính vì vậy, nghiên cứu về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM dưới góc độ pháp luật đã, đang và sẽ là xu hướng của các nhà hoạch định chính sách cũng như của các học giả Việt Nam. Đây vừa là công việc mang tính cấp bách vừa là công việc mang tính lâu dài. Luận án này được thực hiện trong bối cảnh Việt Nam đã và đang cơ cấu lại các TCTD, đang tìm cách đưa ra giải pháp đổi mới và hoàn thiện hệ thống các VB QPPL về hoạt động NH bao gồm: ban hành chuẩn mực an toàn vốn phù hợp với Basel II, đổi mới, hoàn thiện các quy định an toàn hoạt động của TCTD, đặc biệt là các tỷ lệ về khả 3 Được ban hành 16-6-2010, hiệu lực từ 01-01-2011 4 Hiệp ước Basel (Basel Accord) đưa ra các nguyên tắc chung và các luật ngân hàng của Ủy ban Basel về giám sát ngân hàng 7
năng chi trả để hạn chế và kiểm soát có hiệu quả các rủi ro trong hoạt động của các TCTD, ban hành các nguyên tắc, chuẩn mực quản trị rủi ro đối với các TCTD. 1.2. Tổng quan tình hình nghiên cứu Do tầm quan trọng trong hoạt động sử dụng vốn của TCTD nói chung, của NHTM nói riêng cũng như nhu cầu cần có các quy định pháp lý phù hợp để điều chỉnh nên việc tìm hiểu về hoạt động sử dụng vốn của TCTD nói chung và NHTM nói riêng đã được nhiều chủ thể đầu tư nghiên cứu. Cho đến nay, đã có nhiều công trình nghiên cứu, các hội thảo, các luận văn, luận án, bài phát biểu có liên quan một phần hoặc liên quan mật thiết đến đề tài “Pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại Việt Nam”. Cụ thể, các công trình nghiên cứu đó được liệt kê trong luận án này theo 2 nhóm chính sau đây: Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài và tình hình nghiên cứu ở Việt Nam. Trên cơ sở tìm hiểu tình hình nghiên cứu trong và ngoài nước như đã trình bày ở trên, nghiên cứu sinh có các ghi nhận và nhận xét sơ bộ như sau: 1.2.1. Tình hình nghiên cứu ở nước ngoài 1.2.1.1 Các công trình nghiên cứu về kinh tế có liên quan đến đề tài Bài viết của tác giả Hao Liu xem xét mối quan hệ giữa các thay đổi trong cơ chế hoạt động của NH và khủng hoảng tài chính bằng cách nghiên cứu sự thay đổi về chính sách của 137 quốc gia và đặc biệt là các quốc gia thuộc nhóm Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD Organization for Economic Cooperation and development). Các hoạt động NH ở đây được xác định ở 4 khía cạnh: chứng khoán, bảo hiểm, BĐS và sở hữu. Việc phân biệt giữa NH truyền thống và NH đa năng là căn cứ trên những hoạt động này5. Vấn đề còn lại là bài viết dành nhiều phần cho các phép tính toán trong kinh tế để phân tích mối liên hệ giữa các hoạt động này và khủng hoảng kinh tế. Nghiên cứu sinh sẽ dựa trên kết quả nghiên cứu này để đưa ra các nhận định dưới khía cạnh pháp lý. Matthias Lehmann tiến hành phân tích nguyên tắc Volcker Rule hay còn gọi là Ring-Fencing, tức là nguyên tắc tách biệt các hoạt động của NH để đảm bảo an toàn đồng vốn của NH trước các hoạt động mang lại rủi ro6. The Volcker Rule cấm hai loại hoạt động: tham gia các giao dịch chứng khoán; không tham gia vào hoạt động của quỹ đầu cơ. Theo nguyên tắc Paul Volcker, hai hoạt động này quá rủi ro và không phải là hoạt động chính yếu cho các tổ chức nhận tiền gửi. Nhưng quy tắc này không ngăn cấm NH đầu tư vào trái phiếu Chính phủ, cam kết tài trợ, bao mua hoặc tạo lập thị trường, các hoạt động đầu cơ giảm thiểu rủi ro, mua hoặc bán chứng khoán nhân danh khách 5 Hao Liu (2013), The effect of banking regime change from traditional banking operation to universal banking operation in financial crisis, a thesis submitted to the Faculty of the Graduate School of Arts and Sciences of Georgetown University in partial fulfillment of the requirements for the degree of Master of Public Policy in Public Policy, Bản tóm tắt luận văn, p.25 6 Matthias Lehmann (2014), Volcker Rule, Ring-Fencing or Separation of Bank Activities:Comparison of Structural Reform Acts Around the World, LSE Law, Society and Economy Working Papers 25/2014, London School of Economics and Political Science Law Department, p. 2 8
hàng của NH, đầu tư vào những doanh nghiệp nhỏ hoặc các quỹ công cộng7. Trong đó, tác giả phân tích sự khác biệt trong quy định của Đức, Pháp, Mỹ (The Volcker Rule) và European Union ở khía cạnh có liên quan8. Tuy nhiên, bài viết chưa trình bày các nguyên nhân sâu xa để dẫn đến sự khác biệt của những quy định này. Những nội dung mà nghiên cứu này chưa trình bày là nội dung mà nghiên cứu sinh sẽ nghiên cứu so sánh dưới góc độ pháp luật với những quy định hiện tại Việt Nam. Trong bài viết “Chức năng của vốn của ngân hàng” 9, tác giả Ing. Martin Svitek đã liệt kê và phân tích các chức năng của vốn NH như sau: chức năng bù đắp các tổn thất, thiệt hại (loss-absorbing function), chức năng tạo niềm tin cho người gửi tiền (confidence function), chức năng tài chính (financial function), chức năng giới hạn (restrictive function). Nhờ chức năng bù đắp các tổn thất và thiệt hại của vốn, người gửi tiền và chủ nợ của NH cảm giác yên tâm là tiền gửi, cho vay của họ được an toàn. Vốn được xem là kênh để tạo ra vốn mới từ lợi nhuận. Vốn được sử dụng giới hạn trong một số tài sản và giao dịch của NH. Theo đó, tác giả kết luận là vì tầm quan trọng của vốn NH nên nó trở thành vấn đề trung tâm trong lĩnh vực NH. Phạm vi của bài viết chỉ giới hạn trong chức năng của vốn NH đúng như tên gọi nên chưa làm rõ được hoạt động sử dụng vốn của NH trên thực tế có phản ánh được các chức năng trên hay không. Trong 182 trang luận án tiến sĩ kinh tế “Quản trị hoạt động tín dụng của các ngân hàng thương mại tại Lào”10, nghiên cứu sinh người Lào Kongchampa Ounkham nghiên cứu chính tập trung vào các quy định và thực tiễn quản trị NHTM tại Lào để nghiên cứu tuy luận án được thực hiện bằng tiếng Việt. Bên cạnh đó, luận án này chỉ tập trung vào công việc quản trị NHTM và các biện pháp đảm bảo tín dụng tại Lào và một số nước khác như Việt Nam, Úc, Mỹ, Trung Quốc, v.v… mà không phải tập trung vào quy định pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM tại Việt Nam nói chung, về hoạt động đầu tư của NHTM nói riêng. Đây sẽ là những nội dung mà nghiên cứu sinh sẽ tập trung nghiên cứu. 1.2.1.2 Các công trình nghiên cứu về quy định pháp luật: “Quản trị ngân hàng thương mại” của Peter.S Rose11 cung cấp các kết quả nghiên cứu về việc quản lý nguồn vốn của NHTM, tác động của chính sách và các quy định đối với hoạt động của NH, phân tích và đánh giá hoạt động của NH, hoạt động đầu tư của NHTM. Công trình nghiên cứu này có giá trị tham khảo để tiến hành việc so sánh cũng 7 Matthias Lehmann (2014), tlđd 6, tr.7 8 Matthias Lehmann (2014), tlđd 6, p. 9, 10 9 Ing. Martin Stivek, Function of capital of bank, Narodna Banka Slovenska, Biatec, Rocnik 9, 5/2001, p.37-40: Owing to its importance, capital has become a central point of the world of banking 10 Kongchampa Ounkham (2016), “Quản trị hoạt động tín dụng của các ngân hàng thương mại tại Lào”, trường Đại học kinh tế TP.HCM, người hướng dẫn: PGS.TS Trần Huy Hoàng 11 Peter S. Rose (2004, xuất bản lần thứ 4), Quản trị ngân hàng thương mại, Sách tham khảo, do Nguyễn Huy Hoàng và cộng sự dịch sang tiếng Việt, Hà Nội, tr. 36 9
như cung cấp cho nghiên cứu sinh những kiến thức nền tảng về hoạt động của NH. Tuy nhiên, hạn chế của sách này là chỉ giới hạn trong việc nghiên cứu về những quy định của nước Mỹ liên quan đến hoạt động của NH, chưa có sự so sánh với quy định tương ứng ở nhiều quốc gia khác. Chưa kể, sách ra đời từ những năm 2004 (dù đã nhiều lần tái bản) nên chưa cập nhật hết những thay đổi và biến động của các quy định pháp lý hiện nay của Mỹ, nhất là sau cuộc khủng hoảng kinh tế năm 2008. Đó sẽ là điều mà luận án của nghiên cứu sinh sẽ hướng tới. Sách “Principles of banking”12 của Hiệp hội NH Mỹ đã trình bày những nguyên tắc cơ bản trong giao dịch NH, các hoạt động của các NH từ việc quản lý điều hành các tài sản đến việc quản lý điều hành các nguồn vốn nợ. Công trình này nghiên cứu kỹ quá trình phát triển của hệ thống NH Mỹ, các đạo luật, quy định pháp lý điều chỉnh hoạt động của các định chế tài chính Mỹ, các cơ quan thẩm quyền về giám sát và quản lý điều tiết hoạt động NH theo quy phạm pháp luật (QPPL). Tuy nhiên, đây chỉ là những nguyên tắc và quy định về hoạt động NH nói chung, không tập trung phân tích riêng về quy định liên quan đến hoạt động sử dụng vốn của NHTM. Chương 10 của sách này tập trung phân tích việc quản lý điều hành các nguồn vốn của NH, phân tích sự khác nhau giữa cho vay và đầu tư, đa dạng hóa hoạt động đầu tư. Kết quả nghiên cứu đưa ra nhận định là chương trình/ kế hoạch quản lý nguồn vốn nỗ lực điều hòa giữa 3 mục tiêu: tính an toàn, tính thanh khoản và khả năng sinh lời của NH13. Các kết quả nghiên cứu trong công trình này cũng trình bày sự so sánh và lý giải sự ra đời của các đạo luật về NH. 1.2.1. Tình hình nghiên cứu ở Việt Nam 1.2.2.1. Các nghiên cứu về kinh tế có nội dung liên quan đề tài Đây là một đề tài liên quan đến lĩnh vực NH, một lĩnh vực đặc thù của nền kinh tế. Chính vì vậy, các đề tài nghiên cứu về kinh tế nói chung, về NH nói riêng là đối tượng tham khảo chính của luận án này. “Quản trị ngân hàng” của tác giả Hồ Diệu 14 ra đời trong bối cảnh sau cuộc khủng hoảng tài chính Đông Á (1997-1998) và cuộc khủng hoảng tài chính Nam Mỹ (2001- 2002). Tác giả Hồ Diệu không đi sâu vào cơ cở lý thuyết quản trị mà chỉ tập trung xử lý những vấn đề cơ bản trong quản trị các mặt hoạt động đặc trưng của NH. Đặc biệt, trong đó, tác giả nhấn mạnh đến các giải pháp phòng vệ và hạn chế rủi ro; việc thành lập, tổ chức và phát triển mạng lưới NH. Cả hai công trình nghiên cứu của tác giả Peter Rose và Hồ Diệu đều có chung một điểm là do được tiến hành cách đây hơn 10 năm nên ít nhiều vẫn chưa thể hiện được 12 American Bankers Association (2007) (Tái bản lần thứ 9), Các nguyên tắc trong hoạt động giao dịch ngân hàng tại Mỹ (Principles of banking), do nhóm tác giả Nguyễn Hữu Thu hiệu đính bản dịch, 12-2017 13 American Bankers Association (2007), tlđd 12, tr.135 14 Hồ Diệu (2002), Quản trị ngân hàng, Nxb Thống kê 10
những cập nhật và biến động của tình hình hiện nay. Tác giả Peter Ross chỉ dừng lại ở việc giới thiệu những quy định của Mỹ về hoạt động của các NH. Nhưng, từ đó đến nay đã có nhiều thay đổi trong đời sống, hoạt động của hệ thống NH Mỹ, đặc biệt là sau cuộc khủng hoảng năm 2008. Sau công trình của tác giả Hồ Diệu, nhiều VB QPPL trong lĩnh vực NH đã ra đời. Cho nên, công trình của các tác giả chắc chắn chưa cập nhật được những thay đổi này. Tuy nhiên, những kiến thức trong công trình của 2 tác giả này là kiến thức nền tảng trong lĩnh vực NH để nghiên cứu sinh thực hiện đề tài. Sách của tác giả Nguyễn Văn Tiến về “Quản trị rủi ro trong kinh doanh ngân hàng” đã làm rõ những vấn đề về lý luận như những đặc thù trong kinh doanh NH, 15 những loại rủi ro như rủi ro lãi suất, rủi ro tín dụng, rủi ro ngoại hối, rủi ro thanh khoản, rủi ro thanh toán quốc tế. Cuối cùng, mới là vai trò của chủ sở hữu trong kinh doanh NH. Những nghiên cứu này là cơ sở lý luận cần thiết liên quan đến lĩnh vực NH để nghiên cứu sinh thực hiện luận án này. Tiến sĩ Trương Quang Thông trong công trình: “Quản trị ngân hàng thương mại”16, đã lý giải được sự cần thiết phải điều chỉnh bằng pháp luật đối với hoạt động NH, giới thiệu những thay đổi quan trọng của khung pháp lý điều chỉnh về hoạt động của NH Việt Nam từ 2005 đến 2009, cũng như phân tích những hạn chế của khung pháp lý điều chỉnh trong giai đoạn này. Kết quả nghiên cứu của Tiến sĩ Trương Quang Thông đã phân tích những thay đổi pháp lý về kiểm soát mạng lưới hoạt động NH và hoạt động của thị trường tiền tệ; những thay đổi pháp lý về hoạt động huy động vốn tín dụng; hoạt động kinh doanh tiền tệ; thay đổi pháp lý về hoạt động dịch vụ thanh toán. Về hạn chế của khung pháp lý điều chỉnh trong giai đoạn này, tác giả chủ yếu đề cập đến việc thiếu nhiều VB QPPL điều chỉnh hoạt động NH, quy định pháp lý về bảo hiểm tiền gửi và hoạt động giám sát chưa đủ điều kiện để phát huy vai trò đảm bảo an toàn cho hoạt động NH. Trong các kết quả nghiên cứu trên, nghiên cứu sinh sẽ tiếp thu những phân tích liên quan đến sự cần thiết phải điều chỉnh bằng pháp luật đối với hoạt động NH, những thay đổi về huy động vốn tín dụng. Những luận án và các công trình nghiên cứu khác về kinh tế có nội dung liên quan đến đề tài: Nghiên cứu của Phan Thị Hằng Nga tập trung đánh giá năng lực tài chính của các NHTM Việt Nam trên cơ sở khung an toàn CAMEL17. Đây là một công trình công phu với nhiều bảng biểu và số liệu về NH, thể hiện từ trang 61 đến trang 135, liên quan đến hệ số an toàn vốn, đến tỷ suất lợi nhuận trên tài sản (ROA: Return on assets), tỷ suất 15 Nguyễn Văn Tiến (2005), Quản trị rủi ro trong kinh doanh ngân hàng, Nxb Thống kê 16 Trương Quang Thông (chủ biên) (2010), Quản trị ngân hàng thương mại, Nxb Tài chính 17 CAMEL chính là viết tắt từ chữ cái đầu của các chữ tiếng Anh Capital, Asset quality, Management, Earnings, và Liquidity ( Vốn, chất lượng tài sản, quản trị, thu nhập và tính thanh khoản) 11
lợi nhuận ròng trên vốn (ROE: Return on Equity), đến dự phòng rủi ro, v.v…Nguồn số liệu này rất hữu ích cho nghiên cứu sinh khi tiến hành luận án này của mình. Tuy nhiên, các phân tích trong luận án của Phan Thị Hằng Nga mang nặng tính kinh tế và nhiều phép tính trong toán học hơn là phân tích về khía cạnh pháp lý. Đây là điều để ngỏ cho nghiên cứu sinh nghiên cứu tiếp. Tiến sĩ Hạ Thị Thiều Dao đã thực hiện nghiên cứu “25 nguyên tắc giám sát ngân hàng theo Basel II và việc tuân thủ ở Việt Nam”18. Đúng như tên gọi, tác giả chỉ nêu ra các nguyên tắc, đối chiếu và chỉ rõ mức độ tuân thủ của các NH Việt Nam trước yêu cầu của Ủy ban Basel mà không đi sâu phân tích về việc áp dụng các nguyên tắc này ở Việt Nam như thế nào. Nghiên cứu sinh sẽ áp dụng những quy định của Basel 2, 3 để tiến hành nghiên cứu quy định của pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM tại Việt Nam. 1.2.2.2. Các nghiên cứu về luật có nội dung liên quan đề tài: Giáo trình Luật Ngân hàng của trường Đại học Luật TP.Hồ Chí Minh19 đã cung cấp cho nghiên cứu sinh những kiến thức nền tảng về đặc điểm của hoạt động NH, các nguyên tắc của luật NH, pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng đặc điểm và bản chất của tín dụng NH. Đúng như tên gọi, giáo trình này chủ yếu hướng đến cung cấp những kiến thức nền tảng về luật NH. Trong các nguyên tắc chung có nguyên tắc bất khả xâm phạm về vốn, tài sản và các quyền, lợi ích hợp pháp; nguyên tắc tự chủ kinh doanh trong lĩnh vực tiền tệ - NH; nguyên tắc cạnh tranh bình đẳng; nguyên tắc cân bằng (dung hòa) quyền lợi của các chủ thể trong luật NH. Trong các nguyên tắc đặc thù có nguyên tắc hạn chế và phòng ngừa rủi ro trong hoạt động NH; nguyên tắc xây dựng hệ thống NH theo hướng phân định cụ thể chức năng và nguyên lý hoạt động giữa NHNN Việt Nam và các TCTD. Tác giả Nguyễn Xuân Bang trong bài viết “Một số vấn đề pháp lý về các hạn chế để đảm bảo an toàn trong hoạt động của tổ chức tín dụng” tập trung phân tích bản chất của việc nhà nước đưa ra các hạn chế trong hoạt động của TCTD. Tuy nhiên, các phân tích này bao gồm cho cả các loại hình TCTD chứ không chỉ riêng cho NHTM20. Thêm vào đó, tác giả còn đề ra các nguyên tắc cơ bản cần tuân thủ khi đề ra các quy định các hạn chế trong hoạt động của TCTD. Về tổng thể, bài viết của tác giả Nguyễn Xuân Bang chủ yếu đề cập đến rủi ro tín dụng, không đề cập đến hoạt động sử dụng vốn của NHTM. 18 Hạ Thị Thiều Dao (2010), “25 nguyên tắc giám sát ngân hàng theo Basel II và việc tuân thủ ở Việt Nam”, Kỷ yếu hội thảo khoa học Hiệu lực của hệ thống giám sát tài chính Việt Nam, Nxb Tài chính, 2010 19 Trường Đại học Luật TP.Hồ Chí Minh (2013), Giáo trình Luật ngân hàng (tái bản), Nxb Hồng Đức-Hội Luật gia Việt Nam, tr1-454 20 Nguyễn Xuân Bang (2011), “Một số vấn đề pháp lý về các hạn chế để đảm bảo an toàn trong hoạt động của tổ chức tín dụng”, Tạp chí Khoa học pháp lý số 2/2011 12
Tác giả Phạm Thị Giang Thu, một cách độc lập hoặc cùng tham gia nghiên cứu chung với các tác giả khác, đã có nhiều bài viết về lĩnh vực tài chính NH. Trong đó, có một số bài viết liên quan trực tiếp đến đề tài của nghiên cứu sinh như sau: Bài báo “Một vài ý kiến về pháp luật điều chỉnh hoạt động góp vốn, mua cổ phần của các ngân hàng thương mại”21 có nội dung liên quan một phần với đề tài của nghiên cứu sinh. Trong bài viết, tác giả nêu lên ý kiến về những quy định pháp luật hiện nay liên quan đến quyền thực hiện góp vốn, mua cổ phần; giới hạn tham gia góp vốn, mua cổ phần; lĩnh vực được góp vốn, mua cổ phần và cuối cùng là trình tự thủ tục góp vốn, mua cổ phần của NHTM. Quyền thực hiện góp vốn, mua cổ phần đã được đem ra phân tích sâu trong vụ án liên quan đến bị cáo Nguyễn Đức Kiên. Tuy nhiên, trình tự, thủ tục góp vốn mua cổ phần của NHTM không phải là mục tiêu của luận án của nghiên cứu sinh. Trong khi đó, phần phân tích sâu sắc về lĩnh vực và giới hạn góp vốn mua cổ phần là phần có liên quan chặt chẽ đến ý định nghiên cứu trong luận án của nghiên cứu sinh. Đây là bài viết để nghiên cứu sinh kế thừa và phát triển các phân tích có liên quan đến hoạt động sử dụng vốn của các NHTM thông qua hoạt động đầu tư. Bài báo “Những hạn chế của pháp luật điều chỉnh hoạt động đầu tư trái phiếu doanh nghiệp và hoạt động chiết khấu giấy tờ có giá của ngân hàng thương mại” của hai tác giả là Phạm Thị Giang Thu và Nguyễn Ngọc Lương22 đã tập trung phân tích những hạn chế, những vướng mắc trong quy định pháp luật hiện hành liên quan đến hoạt động sử dụng vốn của các NHTM thông qua việc đầu tư trái phiếu doanh nghiệp và hoạt động chiết khấu giấy tờ có giá. Những hạn chế của pháp luật được đề cập và phân tích tập trung ở 4 điểm chính sau: (1) Điều 107 Luật các TCTD năm 2010 không quy định việc NHTM được mua, bán trái phiếu doanh nghiệp trong thời gian tối đa và tối thiểu trong bao lâu và cách thức mua bán như thế nào; (2) việc chiết khấu giấy tờ có giá và đầu tư gián tiếp của NHTM phải có giấy phép của NHNN; (3) Điều 128 Luật các TCTD năm 2010 có giới hạn tổng mức đầu tư của NHTM vào trái phiếu do khách hàng phát hành nhưng quy định không làm rõ việc đầu tư vào trái phiếu này là vào thị trường sơ cấp hay thứ cấp; (4) Việc không thống nhất trong các Luật thuế giá trị gia tăng và Luật các TCTD năm 2010 về cách hiểu hình thức cấp tín dụng đã khiến cho việc áp dụng, “thực thi quy định pháp luật về thuế không được tôn nghiêm”. Nghị định 209/2013/NĐ- CP, được ban hành sau khi bài viết trên được công bố23 đã bổ sung thêm hai nội dung là bán tài sản bảo đảm tiền vay và cung cấp thông tin tín dụng vào nhóm đối tượng không 21 Phạm Thị Giang Thu (2013), “Một vài ý kiến về pháp luật điều chỉnh hoạt động góp vốn, mua cổ phần của các ngân hàng thương mại”, Tạp chí Dân chủ và Pháp luật, số 1 (250) -2013, tr28-34 22 Phạm Thị Giang Thu và Nguyễn Ngọc Lương (2014), “Những hạn chế của pháp luật điều chỉnh hoạt động đầu tư trái phiếu doanh nghiệp và hoạt động chiết khấu giấy tờ có giá của ngân hàng thương mại”, tạp chí Nghiên cứu lập pháp số 14(270) T7/2014, tr 53-56 23 Nghị định 209/2013/NĐ-CP, được ban hành ngày 18-12-2013, quy định chi tiết và hướng dẫn thi hành một số điều của luật thuế giá trị gia tăng; bài viết trên được công bố vào tháng 7-2014 13
chịu thuế giá trị gia tăng tại Luật thuế giá trị gia tăng năm 2008. Nghiên cứu sinh đồng ý với các tác giả ở chỗ hoạt động đầu tư trái phiếu doanh nghiệp của NHTM trong luật các TCTD năm 2010 vẫn chưa được xem là hình thức cấp tín dụng để được không nộp thuế giá trị gia tăng tại Nghị định 209/2015/NĐ-CP nêu trên. Những hạn chế được đề cập trong bài viết này của hai tác giả là cơ sở để nghiên cứu sinh nghiên cứu và tìm ra các câu trả lời cho phù hợp với tình hình và quy định hiện hành. Đặc biệt, bài viết phân tích hoạt động đầu tư trái phiếu doanh nghiệp trong bối cảnh Luật đầu tư năm 200524 đang có hiệu lực. Trong bối cảnh đó, việc đầu tư trái phiếu doanh nghiệp là hoạt động đầu tư gián tiếp. Trong khi đó, hiện nay, theo Luật đầu tư số 67/2014/QH13 (sau đây gọi tắt là Luật đầu tư năm 2014)25, hoạt động này là hoạt động cấp tín dụng. Bài viết thứ hai của hai tác giả trên “Một số vấn đề cần quan tâm khi ban hành luật các tổ chức tín dụng sửa đổi” tập trung phân tích các nguyên tắc và vấn đề khi ban hành luật các TCTD sửa đổi26. Kết quả nghiên cứu đã cung cấp các nguyên tắc xây dựng luật và phân tích các vấn đề cụ thể cần xem xét, lưu ý trước khi thông qua Luật các TCTD sửa đổi. Theo đó, các nguyên tắc khi xây dựng luật các TCTD sửa đổi bao gồm: (i) phải đảm bảo tính kế thừa, tính toàn diện, tính thực tiễn, tính cụ thể, chi tiết và có khả năng áp dụng trực tiếp; (ii) đảm bảo cơ sở pháp lý của nhà nước, lợi ích của các TCTD và lợi ích của các tổ chức, cá nhân có sử dụng dịch vụ NH của TCTD trên cơ sở tôn trọng quy luật vận động của nền kinh tế thị trường; (iii) nguyên tắc áp dụng luật và nội hàm của Luật các TCTD. Các vấn đề cụ thể được nêu trong bài viết bao gồm: phạm vi điều chỉnh của luật các TCTD năm 2010, bổ sung các khái niệm cơ bản cần được định nghĩa trong Luật; quản trị điều hành các TCTD; đảm bảo an toàn trong hoạt động của các TCTD. Có thể nói, các kết quả nghiên cứu trên không liên quan chặt chẽ đến hoạt động sử dụng vốn của các NHTM nhưng các nguyên tắc trong bài viết trên là sợi chỉ đỏ xuyên suốt khi cần ban hành luật các TCTD vào năm 2010 và vẫn tiếp tục có ý nghĩa định hướng trong việc sửa đổi, ban hành mới các quy định trong lĩnh vực NH sau này, bao gồm cả các quy định pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM. Trong bài viết “Cơ sở pháp lý của việc ngân hàng tham gia vào thị trường tài chính hiện nay”27, tác giả Phạm Thị Giang Thu đã kiến nghị mở rộng quyền tự do kinh doanh của NH trong việc tham gia thị trường tài chính. Theo tác giả, “pháp luật chưa thật sự tạo điều kiện để ngân hàng tham gia với tư cách nhà đầu tư chứng khoán”28. Từ 24 Luật đầu tư số 59/2005/QH11, được ban hành vào ngày 29-11-2005, hiệu lực thi hành vào 1-7-2006, hết hiệu lực vào 1-7-2015 25 Luật đầu tư số 67/2014/QH13, được ban hành vào 26-11-2014, hiệu lực thi hành từ 1-7-2015. 26 Phạm Thị Giang Thu, Nguyễn Ngọc Lương (2010), “Một số vấn đề cần quan tâm khi ban hành luật các tổ chức tín dụng sửa đổi”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 6/2010, tr.3-10, 18 27 Phạm Thị Giang Thu (2007), “Cơ sở pháp lý của việc ngân hàng tham gia vào thị trường tài chính hiện nay”, Tạp chí luật học, số 12/2007, tr. 57-66 28 Phạm Thị Giang Thu (2007), tlđd 27, tr.60 14
đó, tác giả đã kiến nghị mở rộng quyền tự do kinh doanh của NH trong việc tham gia thị trường tài chính như sau: (i) Tạo điều kiện pháp lý cho NH tham gia thị trường chứng khoán; (ii) Tạo cơ sở pháp lý cho NH đa dạng hóa nội dung kinh doanh trên thị trường chứng khoán, thị trường bảo hiểm. Việc tạo điều kiện này bao gồm tạo cơ hội chào bán chứng khoán cho NH; thành lập tập đoàn kinh tế đa ngành, tập đoàn NH; đa dạng hóa nội dung kinh doanh của các NH, dịch vụ NH. Tuy nhiên, do bài viết được thực hiện từ năm 2007, cách đây 11 năm, nên một số kiến nghị của tác giả trong bài viết này đã được pháp luật quy định như NHTM đã được tham gia thị trường chứng khoán với tư cách là nhà phát hành, các dịch vụ của NHTM đã được đa dạng hóa. Riêng việc thành lập tập đoàn NH thì hiện vẫn còn nhiều tranh luận và chưa thực sự có một tập đoàn NH nào ra đời tại Việt Nam. Bài viết của tác giả Nguyễn Văn Tuyến về “Xác định giới hạn can thiệp của nhà nước đối với giao dịch thương mại của ngân hàng trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam”29 đã cung cấp 3 kết quả nghiên cứu sau: - Những nguyên tắc cơ bản cần tuân thủ khi xác định giới hạn hợp lý của sự can thiệp từ phía nhà nước đối với giao dịch thương mại của NH bao gồm: sự can thiệp này chỉ nên ở tầm vĩ mô và bằng các biện pháp vĩ mô; phải xuất phát từ hoàn cảnh đặc thù của Việt Nam, có tính đến yêu cầu hội nhập quốc tế; phải nhằm thoả mãn các mục tiêu cơ bản về kinh tế, chính trị và xã hội theo định hướng xã hội chủ nghĩa; không được gây cản trở cho quá trình tự do hoá thương mại quốc tế trong lĩnh vực tài chính, NH mà Việt Nam đã tham gia hoặc cam kết sẽ tham gia, cũng như không cản trở quyền tự do kinh doanh của các chủ thể tham gia giao dịch thương mại NH; kết quả của sự can thiệp đó phải là cho kinh tế tăng trưởng bền vững; hệ thống NH hoạt động ổn định và có hiệu quả; các chủ thể kinh tế thoả mãn được lợi ích của mình khi giao dịch với NH; nền kinh tế và đời sống xã hội không gặp phải các rắc rối và những biến động bất lợi; xu hướng hội nhập quốc tế không bị cản trở và ngày càng được thúc đẩy. - Phương thức can thiệp của nhà nước đối với hoạt động giao dịch thương mại của NH: xây dựng một hệ thống pháp luật hoàn chỉnh; hoạch định và thực hiện các chương trình, kế hoạch định hướng có liên quan đến hoạt động kinh doanh của các NH; thông qua các chính sách kinh tế vĩ mô như chính sách tiền tệ quốc gia, chính sách điều hành lãi suất tín dụng, chính sách thuế khoá, chính sách ngoại hối đối với hoạt động kinh doanh NH; thông qua việc thành lập và trực tiếp điều hành các NHTM nhà nước. - Mức độ can thiệp của nhà nước đối với hoạt động giao dịch thương mại của các NH: (i) Với tư cách là chủ thể quản lý, nhà nước có trách nhiệm xây dựng môi trường thuận lợi, đầy đủ và an toàn nhất cho việc xác lập và thực hiện các giao dịch 29 Nguyễn Văn Tuyến (2003), “Xác định giới hạn can thiệp của nhà nước đối với giao dịch thương mại của ngân hàng trong điều kiện kinh tế thị trường ở Việt Nam”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật số 11/2003 15
thương mại của NH. Khái niệm môi trường ở đây được hiểu bao gồm các thành tố cơ bản như môi trường pháp lý, môi trường chính trị và an ninh xã hội, môi trường khoa học và công nghệ. (ii) Với tư cách là chủ thể kinh tế, các doanh nghiệp NH có quyền quyết định tối cao trong quá trình giao dịch với khách hàng và tự chịu trách nhiệm về kết quả giao dịch. Tuy đã cung cấp được các kết quả nghiên cứu hết sức có ý nghĩa nêu trên cho nghiên cứu sinh nhưng nội dung chính trong nghiên cứu của tác giả Nguyễn Văn Tuyến chỉ đề cập đến giao dịch thương mại của NH. Trong khi đó, luận án của nghiên cứu sinh chỉ liên quan đến một khía cạnh hẹp là pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM. Chính vì vậy, các kết quả nghiên cứu của tác giả Nguyễn Văn Tuyến sẽ được nghiên cứu sinh kế thừa trong việc xác định giới hạn, mức độ và phương thức hợp lý của việc can thiệp của nhà nước vào hoạt động sử dụng vốn của NHTM. Bài viết tiếp theo của tác giả Nguyễn Văn Tuyến là “Các giải pháp hoàn thiện pháp luật ngân hàng ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập quốc tế”30 đã đề cập đến các giải pháp sau: hoàn thiện các quy định về NH trung ương; hoàn thiện các quy định về tổ chức cung ứng dịch vụ NH. Tác giả nhấn mạnh NHNN còn sử dụng mạnh mẽ các biện pháp hành chính trong quá trình quản lý nhà nước. Kiến nghị được đưa ra là: chuyển dần chức năng quản lý hành chính nhà nước về NH của cơ quan phát hành tiền quốc gia thành chức năng giám sát và kiểm soát hệ thống NH bằng cách tăng cường các quy định mang tính kinh tế về hoạt động của NH trung ương và giảm bớt các quy định mang tính hành chính hóa. Tác giả phân tích: các quy định hiện hành về quy trình, thủ tục cấp giấy phép thành lập và hoạt động cho TCTD vẫn thể hiện tư duy quản lý hành chính cứng nhắc, chưa tính đến các yếu tố kinh tế; các quy định hiện hành về hoạt động NH của TCTD chưa đảm bảo sự công bằng và bình đẳng giữa các loại hình TCTD; pháp luật NH Việt Nam còn thiếu nhiều quy định quan trọng, cần thiết và tính nền tảng cho các hoạt động NH hiện đại. Trên cơ sở phân tích các bất cập trên, tác giả đã đề ra các giải pháp để hoàn thiện. Có bốn luận án tiến sĩ liên quan hết sức chặt chẽ với đề tài của nghiên cứu sinh. Trong đó có 2 luận án tiến sĩ luật học và 2 luận án tiến sĩ kinh tế: Luận án tiến sĩ kinh tế của Vũ Hoàng Nam (2015) “Hoạt động đầu tư kinh doanh trái phiếu của ngân hàng thương mại Việt Nam”31 đã nghiên cứu chuyên sâu về hoạt động đầu tư kinh doanh trái phiếu của NHTM Việt Nam, xây dựng hệ thống các chỉ tiêu đánh giá hoạt động đầu tư kinh doanh trái phiếu của NHTM, nghiên cứu mô hình hoạt 30 Nguyễn Văn Tuyến (2007), “Các giải pháp hoàn thiện pháp luật ngân hàng ở Việt Nam trong điều kiện hội nhập quốc tế”, Tạp chí luật học số 12/2007, tr.75-82. 31 Vũ Hoàng Nam (2015), luận án tiến sĩ kinh tế: Hoạt động đầu tư kinh doanh trái phiếu của ngân hàng thương mại Việt Nam, người hướng dẫn: PGS.TS. Kiều Hữu Thiện, TS. Đào Minh Phúc 16
động đầu tư kinh doanh trái phiếu của NHTM trên thế giới, từ đó rút ra bài học và có giá trị thực tiễn cho hệ thống NHTM Việt Nam. Trong 196 trang luận án, Vũ Hoàng Nam đã phân tích các mô hình đầu tư kinh doanh trái phiếu, lựa chọn học hỏi kinh nghiệm của Mỹ và Trung Quốc về hoạt động đầu tư kinh doanh trái phiếu. Luận án tiến sĩ luật học của Ngô Quốc Kỳ “Hoàn thiện pháp luật điều chỉnh hoạt động của ngân hàng thương mại trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam”32 đã tập trung nghiên cứu một cách toàn diện pháp luật điều chỉnh hoạt động của NHTM trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam. Luận án của tiến sĩ Kỳ được thực hiện thành công vào năm 2003. Tuy nhiên, từ lúc luận án hoàn thành đến nay đã 12 năm trôi qua, tình hình hoạt động cũng như pháp luật điều chỉnh hoạt động của các NHTM đã thay đổi lớn, đã giải quyết được các bất cập được nêu trong luận án. Đặc biệt là ở thời gian sau khi gia nhập WTO và sau khi Luật các TCTD năm 2010 chính thức có hiệu lực, các quy định đã được thay đổi cho phù hợp với nền kinh tế thị trường Nếu nghiên cứu của Phan Thị Hằng Nga tập trung đánh giá năng lực tài chính của các NHTM Việt Nam trên cơ sở khung an toàn CAMEL thì luận án tiến sĩ kinh tế của Nguyễn Đức Trung lại chọn chủ đề “Bảo đảm an toàn hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam trên cơ sở áp dụng Hiệp ước tiêu chuẩn vốn quốc tế Basel” để tiến hành nghiên cứu. Trong đó, Nguyễn Đức Trung chọn nghiên cứu trong khoảng thời gian từ 2005 đến tháng 9 năm 2011, tức là trong vòng 6 năm. Luận án của Nguyễn Đức Trung tập trung nhiều vào việc học hỏi kinh nghiệm của tổ chức Basel và phân tích sâu về quản trị rủi ro đối với hoạt động của NHTM. Tuy đã 6 năm trôi qua kể từ khi luận án hoàn thành nhưng chủ đề luận án của tác giả vẫn còn nguyên tính thời sự. Tuy nhiên, bối cảnh mà tác giả nghiên cứu đã khác với tình hình hiện nay rất nhiều, Việt Nam đã trải qua nhiều biến động trong các quy định pháp lý để đảm bảo an toàn hệ thống NHTM và thực trạng của các NHTM hiện nay cũng khác xa với các NHTM trong quá khứ. Chưa kể, trên thế giới, nhiều quốc gia đã bắt đầu áp dụng Basel III. Nghiên cứu của Nguyễn Đức Trung sẽ được nghiên cứu sinh kế thừa và cập nhật thêm các quy định mới của Việt Nam và thế giới. Luận án Pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam của Nguyễn Ngọc Lương (2017) 33 tập trung nghiên cứu về pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM ở Việt Nam. Luận án này chỉ tập trung 32 Ngô Quốc Kỳ (2003), luận án tiến sĩ luật học: Hoàn thiện pháp luật điều chỉnh hoạt động của ngân hàng thương mại trong nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam, trường Đại học Luật Hà Nội, người hướng dẫn: PGS.TS Nguyễn Thị Mơ, TS. Dương Đăng Huệ 33 Nguyễn Ngọc Lương (2017), luận án tiến sĩ luật học Pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của các ngân hàng thương mại ở Việt Nam, Trường đại học Luật Hà Nội, người hướng dẫn khoa học: PGS.TS Phạm Thị Giang Thu, TS.Nguyễn Văn Tuyến, tr 1-176 17
vào pháp luật điều chỉnh hoạt động cấp tín dụng của NHTM, không đề cập đến pháp luật liên quan đến hoạt động đầu tư của NHTM. Những khoảng trống của công trình nghiên cứu này là điều mà nghiên cứu sinh sẽ tiến hành nghiên cứu cụ thể trong luận án. Trong bốn luận án trên, có 2 luận án về kinh tế, 2 luận án về luật. Điểm chung của cả bốn công trình nghiên cứu này là đều lấy NHTM làm đối tượng nghiên cứu và nội dung nghiên cứu của cả 4 công trình đều đề cập đến việc hoàn thiện pháp luật Việt Nam. Phạm vi nghiên cứu trong công trình nghiên cứu của tiến sĩ Nam hẹp hơn và công trình nghiên cứu của tiến sĩ Kỳ lại rộng và bao quát hơn phạm vi nghiên cứu dự định của nghiên cứu sinh. Tuy nhiên, việc kiến nghị hoàn thiện pháp luật Việt Nam trong ba công trình nghiên cứu đầu tiên chỉ dừng lại ở việc kêu gọi chứ chưa đưa ra một giải pháp cụ thể. Một luận án tiến sĩ có nội dung nghiên cứu gần với đề tài của nghiên cứu sinh là “Nâng cao hiệu quả của pháp luật Việt Nam hiện nay” của tiến sĩ Nguyễn Minh Đoan34. Công trình này đã cung cấp các kết quả nghiên cứu sau: luận án đã nêu ra khái niệm khoa học của hiệu quả pháp luật; các tiêu chí đánh giá hiệu quả pháp luật; các điều kiện đảm bảo hiệu quả pháp luật. Theo đó, pháp luật có hiệu quả phải là pháp luật tạo điều kiện cho phát triển kinh tế, xã hội nhiều nhất, tốt nhất và những chi phí cho quá trình điều chỉnh pháp luật luôn thấp nhất và tiết kiệm nhất35. Trên cơ sở các nhận định sơ bộ về các công trình nghiên cứu trong nước và ở nước ngoài như trên, nghiên cứu sinh có một số nhận xét tổng quát như sau: Thứ nhất, các luận án, bài viết, công trình nghiên cứu có liên quan chặt chẽ hay liên quan gần đến đề tài của nghiên cứu sinh phần lớn nghiên cứu dưới khía cạnh kinh tế. Chưa kể, các công trình nghiên cứu ở nước ngoài khá ít, không nghiên cứu tình hình sử dụng vốn hoặc hệ thống pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM ở Việt Nam mà chỉ đề cập đến luật của chính nước mà tác giả là công dân hoặc nơi mà tác giả đang nghiên cứu học tập. Các nghiên cứu ở Việt Nam đã khắc phục một phần những điều mà các công trình nghiên cứu ở nước ngoài còn chưa thực hiện được. Nhưng, từng công trình chỉ đi sâu vào một khía cạnh hẹp của vấn đề mà tác giả đang quan tâm hoặc chỉ tập trung phân tích các khía cạnh kinh tế, kỹ thuật nhiều hơn là khía cạnh pháp lý của hoạt động sử dụng vốn của NHTM hay chỉ mổ xẻ một mảng vấn đề nhỏ của hoạt động sử dụng vốn của NHTM. Những công trình khoa học đã đề cập đến một khía cạnh pháp lý của hoạt động sử dụng vốn của NHTM thì chưa đi sâu phân tích mà chỉ mang tính chất liệt kê, gợi ý, kiến nghị nên chưa nghiên cứu và trình bày một cách có hệ thống và toàn diện về hoạt động sử dụng vốn của NHTM ở Việt Nam và khung pháp lý có liên quan. 34 Nguyễn Minh Đoan (2001), luận án tiến sĩ luật học Nâng cao hiệu quả của pháp luật Việt Nam hiện nay, người hướng dẫn khoa học TS.Lê Minh Tâm và TS Trần Minh Hương, 190 trang 35 Nguyễn Minh Đoan (2001), tlđd 34, tr.5 18
Thứ hai, một số công trình nghiên cứu thật sự chỉ có ý nghĩa giúp nghiên cứu sinh có được nguồn số liệu về lĩnh vực NH. Thứ ba, nhiều nghiên cứu được tiến hành trước thời điểm Luật các tổ chức tín dụng năm 2010 ra đời. Thứ tư, những vấn đề sau còn chưa được đi sâu nghiên cứu: Các nghiên cứu đã qua chưa lý giải và nêu được khái niệm về hoạt động sử dụng vốn của NHTM, chưa đi sâu nghiên cứu về khung pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM nói chung. Cho đến nay, chưa có công trình nào đi sâu nghiên cứu so sánh, đối chiếu những điểm tương đồng và khác biệt liên quan đến pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM ở các quốc gia như Trung Quốc, Singapore, Thụy Sĩ và Mỹ. Thứ năm, ở cấp độ luận án tiến sĩ, cho đến nay chưa có một công trình nghiên cứu nào về pháp luật liên quan đến hoạt động sử dụng vốn của NHTM tại Việt Nam được nghiên cứu một cách hệ thống và có sự kết hợp giữa cách tiếp cận song song kinh tế và luật. Mặc dù chưa thể hiện các đóng góp có tính chuyên sâu, nhưng các công trình nghiên cứu ở Việt Nam và nước ngoài nêu trên là những gợi mở rất có ích cho nghiên cứu sinh trong việc nghiên cứu và thực hiện luận án này. Những điểm còn bỏ ngỏ hay những điều mà các công trình nghiên cứu trên chưa làm được hoặc mới bắt đầu xúc tiến chính là lý do để luận án này ra đời. Nghiên cứu sinh kỳ vọng là khi luận án này hoàn thành sẽ là tài liệu tham khảo dưới dạng luận án đầu tiên liên quan đến pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM. Mặc dù các công trình đều ít nhiều đề cập đến hoạt động sử dụng vốn của các NHTM nhưng chỉ mang tính chất riêng lẻ, chưa có công trình cụ thể nào nghiên cứu một các toàn diện và đưa ra những nhận định, lý giải có tính hệ thống về pháp luật liên quan đến hoạt động sử dụng vốn của NHTM. Trên cơ sở tổng quan về tình hình nghiên cứu, trong luận án của mình, nghiên cứu sinh sẽ nghiên cứu các nội dung mà những công trình nghiên cứu trước đó chưa đề cập hoặc đề cập chưa sâu. Các tác giả, những nhà nghiên cứu nêu trên đã nghiên cứu, tìm hiểu, phân tích khung pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM ở nhiều khía cạnh khác nhau. Luận án “Pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại Việt Nam” sẽ kế thừa, tiếp nối, xâu chuỗi các kết quả nghiên cứu về kinh tế và pháp lý của nhiều tác giả, nhà nghiên cứu trong và ngoài nước như đã trình bày. Bên cạnh đó, nhiều vấn đề tuy đã được các nghiên cứu trước đề cập nhưng vẫn cần được nghiên cứu và phát triển để phù hợp với đề tài “Pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của ngân hàng thương mại Việt Nam”. Tính đến thời điểm hoàn thành luận án, luận án được dự kiến là công trình nghiên cứu khoa học ở cấp độ tiến sĩ có sự kết hợp cả cách tiếp cận kinh tế, chính sách và pháp 19
lý để nghiên cứu về pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM. Các nghiên cứu dưới góc độ kinh tế là nền tảng để nghiên cứu và đề xuất các kiến nghị hợp lý liên quan pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của NHTM. Luận án hướng đến làm rõ: - Sự cần thiết của các quy định về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM - Sự phù hợp của các quy định đang xem xét với chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng, với Hiến pháp, pháp luật và tính thống nhất với hệ thống VB QPPL. - Tính tương thích với Điều ước quốc tế có liên quan mà Việt Nam là thành viên - Tính khả thi của các quy định đang xem xét, bao gồm sự phù hợp với thực tế, trình độ phát triển của xã hội và điều kiện để đảm bảo thực hiện - Thực tiễn hiện nay về áp dụng các quy định về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM Luận án hướng đến việc đề xuất một số sửa đổi, chấm dứt, bổ sung một số quy định hiện hành nhằm hoàn thiện pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM. 1.3. Đối tượng nghiên cứu, phạm vi nghiên cứu 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án này là hệ thống pháp luật về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM Việt Nam. Trong đó, chủ yếu là các QPPL về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM tại Việt Nam, thực tiễn áp dụng các QPPL đó. Luận án không tập trung nghiên cứu các QPPL về hoạt động sử dụng vốn của các TCTD khác như các TCTD phi NH, tổ chức tài chính vi mô, Quỹ tín dụng nhân dân, các loại hình NH như NH chính sách, NH hợp tác xã. Điều này xuất phát từ 2 lý do sau: Thứ nhất, so với các TCTD khác, các NHTM là loại hình TCTD có quyền tiến hành nhiều hoạt động NH nhất36. Từ đó, việc nghiên cứu về hoạt động sử dụng vốn của các NHTM sẽ trở nên đầy đủ hơn, bao quát hơn. Thứ hai, theo tính chất và mục tiêu hoạt động, các NH được phân loại thành NHTM, NH chính sách, NH hợp tác xã. Tuy nhiên, trong số các TCTD đã, đang hoạt động tại Việt Nam thì số lượng các NHTM luôn chiếm tỉ lệ lớn. Tính đến 31-12-2013, số lượng NHTM cổ phần hoạt động ở Việt Nam là 37, 1 NHTM nhà nước, 5 NH 100% vốn nước ngoài, 4 NH liên doanh, 1 NH chính sách, 1 NH hợp tác xã, 17 công ty tài chính, 12 công ty cho thuê tài chính, 2 tổ chức tài chính vi mô37. Tính đến 31-12-2017, 36 NHTM là loại hình ngân hàng được thực hiện tất cả các hoạt động ngân hàng và các hoạt động kinh doanh khác theo quy định của Luật này nhằm mục tiêu lợi nhuận (Khoản 3 Điều 4 Luật các TCTD năm 2010) 37 Ngân hàng nhà nước (2017), “Danh sách các ngân hàng thương mại cổ phần trong nước (Đến 31-12-2016)”, [http://www.sbv.gov.vn],truy cập ngày 1-05-2017. 20