Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Tác động của xuất khẩu lên năng suất của các doanh nghiệp ở Việt Nam

Chia sẻ: Cothumenhmong6 Cothumenhmong6 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án phân tích thực trạng về xuất khẩu và năng suất ở Việt Nam; lượng hóa, đánh giá được năng suất nhân tố tổng hợp của các doanh nghiệp nói chung và theo loại hình doanh nghiệp, theo vùng miền kinh tế, quy mô doanh nghiệp, ngành kinh tế nói riêng; lượng hóa tác động của xuất khẩu tới năng suất nhân tố tổng hợp và năng suất lao động của các doanh nghiệp; lượng hóa tác động lan tỏa của doanh nghiệp tham gia xuất khẩu tới năng suất nhân tố tổng hợp và năng suất lao động của các doanh nghiệp trong nước.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Kinh tế: Tác động của xuất khẩu lên năng suất của các doanh nghiệp ở Việt Nam

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- NGUYỄN ÁNH TUYẾT TÁC ĐỘNG CỦA XUẤT KHẨU LÊN NĂNG SUẤT CỦA CÁC DOANH NGHIỆP Ở VIỆT NAM LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KINH TẾ HỌC HÀ NỘI - 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN --------------------------------- NGUYỄN ÁNH TUYẾT TÁC ĐỘNG CỦA XUẤT KHẨU LÊN NĂNG SUẤT CỦA CÁC DOANH NGHIỆP Ở VIỆT NAM Chuyên ngành: KINH TẾ HỌC Mã số: 9310101_KTH LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. HÀ QUỲNH HOA HÀ NỘI - 2020
i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng nghiên cứu này này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2020 Tác giả Nguyễn Ánh Tuyết Nguyễn Ánh Tuyết
ii LỜI CẢM ƠN Trước hết tác giả xin gửi lời cảm ơn chân thành đến toàn thể các thầy cô giáo trường Đại học Kinh tế Quốc Dân, các thầy cô khoa Kinh tế học đã tận tình hướng dẫn, giảng dạy trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và rèn luyện ở trường. Tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn vô cùng sâu sắc đến Cô giáo hướng dẫn, PGS.TS. Hà Quỳnh Hoa đã luôn theo sát và tận tình hướng dẫn tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và thực hiện Luận án. Xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo và các đồng nghiệp cơ quan tôi công tác đã tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tôi hoàn thành Luận án. Tôi xin dành tất cả sự yêu thương và lời cảm ơn tới gia đình, bố mẹ, các anh chị em và người thân luôn là niềm động viên mạnh mẽ giúp tôi thực hiện Luận án. Tác giả nhận thức rằng bản thân mình cần cố gắng thật nhiều trên con đường học thuật sắp tới nên nghiên cứu sau khi hoàn thành luận án tiến sĩ vẫn sẽ nỗ lực học hỏi không ngừng. Tác giả xin chân thành cảm ơn!
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ...........................................................................................................i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC .................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT .............................................................................vi DANH MỤC BẢNG BIỂU ....................................................................................... viii DANH MỤC HÌNH VẼ.................................................................................................x GIỚI THIỆU ..................................................................................................................1 1. Sự cần thiết của nghiên cứu .................................................................................. 1 2. Mục tiêu nghiên cứu............................................................................................... 3 2.1. Mục tiêu chung: .................................................................................................3 2.2. Mục tiêu cụ thể: .................................................................................................3 3. Câu hỏi nghiên cứu ................................................................................................ 4 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ......................................................................... 4 5. Phương pháp nghiên cứu....................................................................................... 5 6. Kết cấu luận án ....................................................................................................... 6 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU THỰC NGHIỆM VỀ TÁC ĐỘNG CỦA XUẤT KHẨU ĐẾN NĂNG SUẤT CÁC DOANH NGHIỆP .........................................................................................................................8 1.1. Cơ sở lý thuyết về năng suất .............................................................................. 8 1.1.1. Năng suất nhân tố tổng hợp ............................................................................8 1.1.2. Năng suất lao động .......................................................................................13 1.2. Lý thuyết về tác động của xuất khẩu đến năng suất các doanh nghiệp ....... 13 1.2.1. Các lý thuyết về thương mại quốc tế ...........................................................13 1.2.2. Lý thuyết về mối quan hệ của doanh nghiệp tham gia xuất khẩu với năng suất . 15 1.2.3. Các kênh lan tỏa của doanh nghiệp tham gia xuất khẩu tới các doanh nghiệp khác .........................................................................................................................17 1.3. Tổng quan tình hình nghiên cứu ..................................................................... 22 1.3.1. Các nghiên cứu ủng hộ việc xuất khẩu tác động tích cực tới năng suất .......22 1.3.2. Các nghiên cứu ủng hộ việc xuất khẩu không có tác động tích cực tới năng suất ..........................................................................................................................25 1.3.3. Các phương pháp và mô hình đo lường tác động của xuất khẩu tới năng suất ...27 1.3.4. Tổng quan nghiên cứu về tác động lan tỏa của xuất khẩu ............................34
iv 1.3.5. Khung phân tích của luận án ........................................................................36 1.4. Khoảng trống nghiên cứu ................................................................................. 37 Tóm tắt chương 1 .........................................................................................................39 CHƯƠNG 2: THỰC TRẠNG VỀ XUẤT KHẨU VÀ NĂNG SUẤT CỦA CÁC DOANH NGHIỆP Ở VIỆT NAM ..............................................................................40 2.1. Phân tích thực trạng xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn 2000-2017............ 40 2.1.1. Xu hướng xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn 2000-2017 ............................40 2.1.2. Cơ cấu xuất khẩu của Việt Nam giai đoạn 2000- 2017 ................................42 2.1.3. Xu hướng xuất khẩu theo loại hình sở hữu doanh nghiệp ............................44 2.1.4. Nhận xét chung về hoạt động xuất khẩu Việt Nam thời kỳ 2000- 2017 ......46 2.2. Thực trạng về năng suất và hoạt động các doanh nghiệp Việt Nam ............ 47 2.2.1. Thực trạng về năng suất của Việt Nam giai đoạn 2000 - 2017 ....................47 2.2.2. Thực trạng về hoạt động của các doanh nghiệp Việt Nam giai đoạn 2000- 2016 ........................................................................................................................55 2.3. Tác động của xuất khẩu đến hoạt động của doanh nghiệp ........................... 60 2.4. Một số chính sách tác động đến hoạt động xuất khẩu của các doanh nghiệp Việt Nam, giai đoạn 2000-2017 ............................................................................... 69 2.4.1. Chính sách tín dụng xuất khẩu đối với doanh nghiệp ..................................69 2.4.2. Chính sách khuyến khích, tạo điều kiện cho doanh nghiệp tham gia xuất nhập khẩu .........................................................................................................................71 2.4.3. Chính sách đối với công nghiệp hỗ trợ .........................................................72 Tóm tắt chương 2 .........................................................................................................74 CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ PHÂN TÍCH THỰC NGHIỆM VỀ TÁC ĐỘNG CỦA XUẤT KHẨU LÊN NĂNG SUẤT CỦA CÁC DOANH NGHIỆP VIỆT NAM....76 3.1. Các giả thuyết nghiên cứu và chỉ định mô hình ước lượng thực nghiệm .... 76 3.1.1. Giả thuyết nghiên cứu ...................................................................................76 3.1.2. Chỉ định mô hình kiểm định các giả thuyết ..................................................78 3.1.3. Phương pháp thực hiện ước lượng................................................................90 3.2. Mô tả số liệu ....................................................................................................... 94 3.3. Kết quả ước lượng ............................................................................................. 98 3.3.1. Năng suất nhân tố tổng hợp của các doanh nghiệp ......................................98 3.3.2. Kết quả ước lượng mô hình hồi quy tác động lan tỏa của xuất khẩu đến năng suất nhân tố tổng hợp, năng suất lao động các doanh nghiệp ..............................102 Tóm tắt chương 3 .......................................................................................................120 CHƯƠNG 4 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ ............................................................122
v 4.1. Kết luận ............................................................................................................ 122 4.2. Kiến nghị giải pháp ......................................................................................... 124 4.2.1. Nhóm giải pháp hỗ trợ các doanh nghiệp xuất khẩu theo nghành .............125 4.2.2. Nhóm giải pháp theo loại hình doanh nghiệp .............................................127 4.2.3. Nhóm giải pháp theo quy mô doanh nghiệp ...............................................128 4.2.4. Nhóm giải pháp theo vùng ..........................................................................128 4.2.5. Nhóm giải pháp nâng cao năng suất từ chính các doanh nghiệp ................129 4.3. Hàm ý chính sách cho chính phủ ....................................................................130 4.4. Đóng góp của luận án ....................................................................................... 131 4.5. Hạn chế của luận án và hướng nghiên cứu mới ............................................ 133 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ...............................................135 TÀI LIỆU THAM KHẢO.........................................................................................136 PHỤ LỤC ...................................................................................................................147
vi DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Từ nguyên nghĩa tiếng Anh Từ nguyên nghĩa tiếng Việt ASEAN- Australia -New Hiệp định thương mại tự do ASEAN – AANFTA Zealand Free Trade Agreement Úc và New Zealand ASEAN-China Free Trade Hiệp định thương mại tự do ASEAN – ACFTA Agreement Trung Quốc AEC ASEAN Economic Community Cộng đồng kinh tế ASEAN Hiệp định khu vực mậu dịch tự do AFTA ASEAN Free Trade Agreement ASEAN ASEAN-Korea Free Trade Hiệp định thương mại tự do ASEAN – AKFTA Agreement Hàn Quốc Associtation of South East ASEAN Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á Asian Nations Associtation of South East Gồm Brunei, Thái Lan, Singapo, ASEAN 6 Asian Nations Indonesia, Malaysia, Philippin Hiệp định thương mại giữa mà 1 bên Associtation of South East ASEAN, 1 bên lần lượt là các nước ASEAN+6 Asian Nations Trung Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Hàn Quốc, Úc và New Zealand Cooperation Economic Partner CEPA Hiệp định đối tác Kinh tế toàn diện Agreement Comprehensive and Progressive Hiệp định Đối tác Toàn diện và Tiến bộ CPTPP Agreement for Trans-Pacific Xuyên Thái Bình Dương Partnership EAEU Eurasian Economic Union Liên minh kinh tế Á Âu EFTA European Free Trade Association Hiệp định mậu dịch tự do châu Âu EU European Union Liên minh Châu Âu EU – Vietnam Free Trade EVFTA Hiệp định thương mại tự do Việt Nam - EU Agreement
vii Từ viết tắt Từ nguyên nghĩa tiếng Anh Từ nguyên nghĩa tiếng Việt FDI Đầu tư trực tiếp nước ngoài Foreign Direct Investment FE Mô hình ảnh hưởng cố định Fix effects model FTA Free Trade Agreement Hiệp định thương mại tự do NSLĐ Labor productivity Năng suất lao động RE Mô hình ảnh hưởng ngẫu nhiên Random effects model Region Comprehensive Hiệp định Đối tác kinh tế Toàn diện RCEP Economic Partnership khu vực ODA Official Development Assistance Hỗ trợ phát triển chính thức TFP Total-Factor Productivity Năng suất nhân tố tổng hợp TPP Trans-Pacific Partnership Hiệp định đối tác xuyên Thái Bình Dương Vietnam – Chile Free Trade Hiệp định thương mại tự do Việt Nam – VCFTA Agreement Chi lê Vietnam Japan Economic Hiệp định đối tác kinh tế Việt Nam – VJEPA Partner Agreement Nhật Bản Vietnam - Korea Free Trade Hiệp định thương mại tự do Việt Nam – VKFTA Agreement Hàn Quốc WB World Bank Ngân hàng thế giới WTO World Trade Organization Tổ chức thương mại thế giới
viii DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 1.1. Tổng hợp các nghiên cứu thế giới về đo lường tác động của XK đến năng suất .................................................................................................................................30 Bảng 2.1: Thực trạng năng suất lao động của Việt Nam với một số nước Châu Á ......49 Bảng 2.2: Bảng đóng góp các thành phần K, L, TFP vào tăng trưởng kinh tế .............53 Bảng 2.3: Bảng so sánh hoạt động của doanh nghiệp xuất khẩu và không xuất khẩu ..62 Bảng 2.4: Bảng so sánh hoạt động của doanh nghiệp xuất khẩu và không xuất khẩu theo nhóm ngành xuất khẩu nhiều, xuất khẩu ít ....................................................................63 Bảng 2.5: Bảng so sánh hoạt động của doanh nghiệp xuất khẩu và không xuất khẩu theo vùng miền kinh tế ..........................................................................................................64 Bảng 2.6: Bảng so sánh hoạt động của doanh nghiệp xuất khẩu và không xuất khẩu theo vùng miền kinh tế ..........................................................................................................65 Bảng 2.7: Bảng so sánh hoạt động của doanh nghiệp xuất khẩu và không xuất khẩu theo loại hình doanh nghiệp ..................................................................................................67 Bảng 2.8: Bảng so sánh hoạt động của doanh nghiệp xuất khẩu và không xuất khẩu theo quy mô doanh nghiệp ....................................................................................................68 Bảng 3.1. Ký hiệu, giải thích và kỳ vọng chiều tác động của các biến số trong mô hình 1 .............................................................................................................................80 Bảng 3.2. Ký hiệu, giải thích và kỳ vọng chiều tác động của các biến số trong mô hình 2 .............................................................................................................................81 Bảng 3.3. Ký hiệu, giải thích và kỳ vọng chiều tác động của các biến số trong mô hình 3 .............................................................................................................................86 Bảng 3.4. Ký hiệu, giải thích và kỳ vọng chiều tác động của các biến số trong mô hình 4 .............................................................................................................................89 Bảng 3.5. Thống kê mô tả các biến số ...........................................................................95 Bảng 3.6. Kết quả ước lượng hàm sản xuất và ước tính TFP .......................................99 Bảng 3.7: TFP của doanh nghiệp xuất khẩu và không xuất khẩu .................................99 Bảng 3.8: TFP theo quy mô doanh nghiệp ..................................................................100 Bảng 3.9: TFP của doanh nghiệp xuất khẩu và không xuất khẩu theo vùng lãnh thổ 100 Bảng 3.10: TFP theo ngành nghề ................................................................................101 Bảng 3.11: TFP theo loại hình sở hữu doanh nghiệp ..................................................102
ix Bảng 3.12: Kết quả hồi quy tác động của xuất khẩu đến TFP, năng suất lao động của doanh nghiệp................................................................................................................104 Bảng 3.13: Kết quả hồi quy tác động của xuất khẩu đến TFP, năng suất lao động của doanh nghiệp tương tác theo nhóm ngành nghề xuất khẩu chính, loại hình doanh nghiệp, quy mô doanh nghiệp ..................................................................................................108 Bảng 3.14: Kết quả hồi quy tác động lan tỏa của các doanh nghiệp xuất khẩu đến TFP, năng suất lao động của doanh nghiệp ..........................................................................110
x DANH MỤC HÌNH VẼ Hình 1.1: Kênh tác động của xuất khẩu đến năng suất của các doanh nghiệp.................... 17 Hình 1.2: Tác động lan tỏa của doanh nghiệp tham gia xuất khẩu đến doanh nghiệp cung ứng nội địa thông qua liên kết ngang, liên kết dọc................................................................ 20 Hình 1.3: Tác động lan tỏa của doanh nghiệp FDI xuất khẩu đến doanh nghiệp nội địa thông qua liên kết ngang, liên kết dọc ................................................................................... 21 Hình 1.4: Khung phân tích nghiên cứu tác động của việc xuất khẩu tới năng suất ............ 36 Hình 2.1: Xu hướng xuất khẩu chung của Việt Nam giai đoạn 2000-2017 ........................ 40 Hình 2.2: Kim ngạch xuất khẩu của Việt Nam theo nhóm hàng xuất khẩu giai đoạn 2000- 2017 .......................................................................................................................................... 42 Hình 2.3: Cán cân thương mại của doanh nghiệp trong nước và doanh nghiệp FDI ........ 45 Hình 2.4: Kim ngạch nhập khẩu của DN 100% vốn trong nước và DN có vốn đầu tư nước ngoài thời kỳ 2000- 2017 ........................................................................................................ 46 Hình 2.5: Thực trạng năng suất lao động Việt Nam giai đoạn 2000- 2017 ........................ 48 Hình 2.6: Năng suất lao động của Việt Nam và một số nước Châu Á năm 2016 .............. 50 Hình 2.7: Thực trạng năng suất lao động của Việt Nam theo giá so sánh 2010 giai đoạn 2005- 2017 phân theo khu vực kinh tế................................................................................... 51 Hình 2.8: Thực trạng năng suất lao động của Việt Nam theo giá thực tế giai đoạn 2005- 2017 phân theo ngành ............................................................................................................. 52 Hình 2.9. Tốc độ tăng TFP và GDP của Việt Nam và một số nước Châu Á từ 2011-2017 54 Hình 2.10 Tình hình hoạt động của các doanh nghiệp Việt Nam giai đoạn 2000- 2016 .. 55 Hình 2.11. Tỷ trọng các doanh nghiệp Việt Nam phân theo vùng giai đoạn 2000- 2016 . 57 Hình 2.12: Số lượng doanh nghiệp Việt Nam phân theo cơ cấu ngành, 2000- 2016 ......... 58 Hình 2.13: Số lượng doanh nghiệp Việt Nam theo hình thức sở hữu, 2000- 2016 ............ 58 Hình 2.14: Cơ cấu doanh nghiệp Việt Nam giai đoạn 2000- 2016 theo quy mô lao động .................................................................................................................................................. 59 Hình 2.15: Doanh thu thuần của các doanh nghiệp Việt Nam, 2000- 2016........................ 60 Hình 3.1: Tỷ lệ doanh nghiệp không xuất khẩu và xuất khẩu trong mẫu nghiên cứu giai đoạn 2010-2016 xét theo quy mô ........................................................................................... 96 Hình 3.2: Tỷ lệ doanh nghiệp không xuất khẩu và xuất khẩu trong mẫu nghiên cứu giai đoạn 2010-2016 xét theo loại hình doanh nghiệp ................................................................. 97 Hình 3.3: Tỷ lệ doanh nghiệp không xuất khẩu và xuất khẩu trong mẫu nghiên cứu giai đoạn 2010-2016 xét theo vùng miền kinh tế ......................................................................... 97 Hình 3.4: Tỷ lệ doanh nghiệp không xuất khẩu và xuất khẩu trong mẫu nghiên cứu giai đoạn 2010-2016 xét theo ngành nghề .................................................................................... 98
1 GIỚI THIỆU 1. Sự cần thiết của nghiên cứu Xuất khẩu đã từ lâu, được coi là một trong những động lực quan trọng của nền kinh tế, đóng góp lớn vào phát triển kinh tế nói chung và sự lớn mạnh của cộng đồng doanh nghiệp nói riêng đặc biệt là với các nước đang phát triển. Thông qua xuất khẩu, doanh nghiệp tiếp thu được khoa học kĩ thuật, từ đó củng cố tổ chức sản xuất, chất lượng, năng suất, trình độ đội ngũ cán bộ quản lý, công nhân viên trong sản xuất, địa vị và uy thế của doanh nghiệp trên thị trường quốc tế. Quan điểm này được ủng hộ không chỉ về mặt lý thuyết, mà còn được minh chứng bằng những điển hình thành công của các nền kinh tế như Nhật Bản, các nước NICs, Thái Lan, Trung Quốc vẫn được thế giới ca ngợi là “đột phá”, là “thần kỳ”. Tuy nhiên, trên thực tế, cũng không ít quốc gia chưa thành công với chiến lược tăng trưởng kinh tế hướng về xuất khẩu như các quốc gia Nam Á và Mỹ La Tinh. Đối với Việt Nam, hiện tại đang theo đuổi chiến lược xuất nhập khẩu hàng hóa thời kỳ 2011 – 2020, định hướng đến năm 2030 nhằm góp phần thúc đẩy kinh tế. Theo số liệu của tổng cục thống kê, thực tiễn hoạt động xuất khẩu của Việt Nam, cho thấy giá trị xuất khẩu của Việt Nam có sự tăng trưởng mạnh mẽ trong giai đoạn 2000 đến 2017 với tốc độ tăng trưởng bình quân giai đoạn này là 18,1%/năm. Cùng với sự phát triển của xuất khẩu, cơ cấu các nhóm hàng xuất khẩu của Việt Nam đã có những chuyển dịch theo chiều hướng tích cực, tăng dần tỉ trọng ngành công nghiệp và nông sản chất lượng cao, giảm dần các mặt hàng nhiên liệu, khoáng sản, sản phẩm thô, sơ chế, năng suất giữa các ngành kinh tế này hiện tại cũng có sự khác biệt đáng kể. Theo báo cáo của Viện năng suất năm 2017, ngành công nghiệp chế biến, chế tạo, khai khoáng có tốc độ tăng năng suất lao động cao, ngành nông, lâm nghiệp và thủy sản tuy mức năng suất thấp nhưng đã có sự cải thiện dần qua thời gian. Tuy nhiên, đóng góp của tăng TFP vào tăng trưởng của ngành nông lâm nghiệp, thủy sản tương đối cao, ngược lại ngành khai khoáng đóng góp vào tăng trưởng chỉ dựa vào vốn, trong khi giảm sự đóng góp của TFP và số lao động. Vậy, liệu xuất khẩu thực sự có tác động lan tỏa đến năng suất các doanh nghiêp hay không? Tác động lan tỏa cụ thể như thế nào, có sự khác biệt ra sao theo từng nhóm doanh nghiệp? Bên cạnh đó, theo thống kê của Bộ Công Thương năm 2017 khu vực FDI đang là khu vực chiếm hơn 70% giá trị xuất khẩu, ngược lại, khu vực kinh tế trong nước có tốc độ tăng rất chậm, đặc biệt là trong năm 2015- 2017, kim ngạch xuất khẩu của khu này giảm lần lượt 8,5% và 2,8%. Khu vực FDI luôn xuất siêu trong khi khu vực kinh tế
2 trong nước lại liên tục nhập siêu. Hiệu ứng lan tỏa từ khu vực xuất khẩu sang các khu vực khác của nền kinh tế chưa rõ nét, điển hình là sự phát triển chậm chạp của công nghiệp hỗ trợ và các chuỗi cung ứng hàng hóa. Tỷ trọng nguyên, phụ liệu nhập khẩu còn cao cho thấy sản xuất hàng xuất khẩu còn phụ thuộc nhiều vào nhập khẩu, trong khi các ngành công nghiệp phụ trợ chưa phát triển theo kịp tương ứng. Vậy, liệu có sự lan tỏa của các doanh nghiệp FDI xuất khẩu tới năng suất của các doanh nghiệp trong nước hay không? Điều này chính là một câu hỏi lớn cần phải được giải quyết, từ đó để đưa ra chính sách phù hợp. Trên thế giới đã có một số công trình nghiên cứu định lượng liên quan đến tác động của xuất khẩu tới năng suất. Các nhà nghiên cứu đã có nhiều cách tiếp cận, phương pháp khác nhau để đo lường mối quan hệ này. Kết quả chỉ ra rằng không phải bất kỳ quốc gia hay doanh nghiệp nào cũng có kết quả như nhau khi tham gia vào xuất khẩu. Tìm thấy bằng chứng về cơ chế học hỏi thông qua xuất khẩu ở các quốc gia phát triển như Anh (Crespi và cộng sự, 2008); Mỹ (Girma và cộng sự, 2004); Pháp (Bellone và cộng sự, 2008); Ý (Castellani, 2007); Argentina (Albornoz và cộng sự, 2007). Đối với các nghiên cứu thực nghiệm ở các quốc gia đang phát triển thì có nhiều nghiên cứu tìm thấy bằng chứng của cơ chế học hỏi thông qua xuất khẩu như nghiên cứu ở Morocco (Clerides và cộng sự, 1998); Indonexia (Blalock và Gerler, 2004); African (Van Biesebroeck và cộng sự, 2005); Columbia (Fernandes, 2005); Ai Cập (Kazem và cộng sự, 2006); Trung Quốc (Kraay,1999; Park và cộng sự, 2010). Tuy nhiên, cũng có những nghiên cứu tìm thấy tác động tiêu cực của xuất khẩu tới năng suất của DN, hoặc chỉ tìm thấy tác động nhân quả theo chiều ngược lại, một số khác thì tìm thấy tác động mờ nhạt, không tìm được tác động cụ thể của xuất khẩu tới năng suất các doanh nghiệp như nghiên cứu của Panayiotis và Christopoulos (2005), Shujaat (2012). Đối với các nghiên cứu tại Việt Nam thì kết quả cũng không hoàn toàn thống nhất. Pham (2015) chỉ ra ảnh hưởng học hỏi của xuất khẩu đến năng suất, tuy nhiên chưa thể hiện được các kênh truyền tải từ các doanh nghiệp xuất khẩu. Nghiên cứu của Vũ và cộng sự (2016) lại chỉ ra chiều hướng ngược lại là doanh nghiệp tự lựa chọn để xuất khẩu và không tìm thấy cơ chế ảnh hưởng của xuất khẩu đến năng suất. Phạm và Nguyễn (2018) nghiên cứu mối quan hệ giữa xuất khẩu và năng suất lao động của doanh nghiệp ở qui mô vừa và nhỏ tại Việt Nam, trong 10 năm từ 2002-2012, năng suất được xác định chỉ là năng suất lao động mà năng suất này không thể hiện được yếu tố tiến bộ công nghệ, hiệu quả kỹ thuật, phân bổ đầu vào hiệu quả. Bên cạnh đó, nghiên cứu cũng chưa tính đến sự lan tỏa của doanh nghiệp tham gia xuất khẩu tới các doanh nghiệp khác như thế nào, đặc biệt là lan tỏa từ khu vực FDI xuất khẩu, một trong những khu vực đóng góp lớn nhất vào tổng xuất khẩu của Việt Nam. Nguyễn và cộng sự (2007) đánh giá vai trò
3 của đổi mới đối với khả năng xuất khẩu, sử dụng mẫu của các doanh nghiệp vừa và nhỏ ở Việt Nam năm 2005 và thấy rằng đổi mới kích thích xuất khẩu trong các công ty mẫu. Nguyễn (2008) nghiên cứu lan tỏa ảnh hưởng của đầu tư trực tiếp nước ngoài đến hành vi xuất khẩu của các doanh nghiệp trong nước và kết luận rằng các công ty nước ngoài định hướng xuất khẩu là nguồn lan tỏa xuất khẩu duy nhất tại Việt Nam. Những kết luận không hoàn toàn thống nhất về tác động của xuất khẩu tới năng suất của doanh nghiệp khiến cho chủ đề này, cho tới nay, vẫn còn mang tính thời sự, đồng thời khuyến khích các nghiên cứu đi tìm lời giải đáp cho vấn đề: tại sao có nghiên cứu ủng hộ, có nghiên cứu hoài nghi về tác động của xuất khẩu tới năng suất doanh nghiệp, các công ty trở nên hiệu quả hơn khi họ phục vụ các thị trường nước ngoài hay không? Các kết quả thu được hết sức đa dạng và luôn có mâu thuẫn. Xuất phát từ thực tiễn vừa nêu trên tác giả chọn đề tài “Tác động của xuất khẩu lên năng suất của các doanh nghiệp ở Việt Nam”. Luận án sẽ tập trung tính toán các kênh lan tỏa từ các doanh nghiệp xuất khẩu, kênh lan tỏa từ doanh nghiệp FDI xuất khẩu và ước lượng tác động của các kênh lan tỏa này tới các doanh nghiệp. Qua đó đưa ra một số đề xuất về các giải pháp chính sách xuất khẩu hợp lý nhằm tạo thuận lợi, nâng cao năng suất cho hoạt động của các doanh nghiệp. 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu chung: Lượng hóa tác động của xuất khẩu tới năng suất của các doanh nghiệp. Đề xuất các giải pháp về chính sách xuất khẩu nhằm tạo thuận lợi, nâng cao năng suất cho hoạt động của các doanh nghiệp. 2.2. Mục tiêu cụ thể: Mục tiêu 1: Phân tích thực trạng về xuất khẩu và năng suất ở Việt Nam Mục tiêu 2: Lượng hóa, đánh giá được năng suất nhân tố tổng hợp của các doanh nghiệp nói chung và theo loại hình doanh nghiệp, theo vùng miền kinh tế, quy mô doanh nghiệp, ngành kinh tế nói riêng. Mục tiêu 3: Lượng hóa tác động của xuất khẩu tới năng suất nhân tố tổng hợp và năng suất lao động của các doanh nghiệp. Mục tiêu 4: Lượng hóa tác động lan tỏa của doanh nghiệp tham gia xuất khẩu tới năng suất nhân tố tổng hợp và năng suất lao động của các doanh nghiệp trong nước. Miệu tiêu 5: Đánh giá sự lan tỏa xuất khẩu của các doanh nghiệp đầu tư trực tiếp
4 nước ngoài tới năng suất các doanh nghiệp trong nước. Mục tiêu 6: Đề xuất được các giải pháp về chính sách xuất khẩu nhằm tạo thuận lợi, nâng cao năng suất cho hoạt động của các doanh nghiệp. 3. Câu hỏi nghiên cứu Sự khác nhau giữa năng suất nhân tố tổng hợp theo từng loại hình doanh nghiệp, theo từng vùng kinh tế trong nước, quy mô, nhóm ngành kinh tế của các doanh nghiệp ở Việt Nam như thế nào? Sự khác nhau giữa năng suất nhân tố tổng hợp của doanh nghiệp xuất khẩu và doanh nghiệp không xuất khẩu thế nào? Sự khác nhau về ảnh hưởng của xuất khẩu tới năng suất nhân tố tổng hợp, năng suất lao động theo từng loại hình doanh nghiệp, theo từng vùng kinh tế trong nước, quy mô, nhóm ngành kinh tế của các doanh nghiệp ở Việt Nam ra sao? Tác động của doanh nghiệp tham gia xuất khẩu tới năng suất nhân tố tổng hợp và năng suất lao động của doanh nghiệp trong nước qua các kênh lan tỏa như thế nào? Sự lan tỏa xuất khẩu của các doanh nghiệp đầu tư trực tiếp nước ngoài tới năng suất các doanh nghiệp trong nước như thế nào? 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Tác động của xuất khẩu tới năng suất nhân tố tổng hợp, năng suất lao động của các doanh nghiệp ở Việt Nam. Phạm vi về nội dung: Nghiên cứu tập trung vào đo lường tác động của xuất khẩu tới năng suất nhân tố tổng hợp, năng suất lao động của các doanh nghiệp ở Việt Nam. Tính toán sự khác nhau về năng suất nhân tố tổng hợp của doanh nghiệp có xuất khẩu và doanh nghiệp không có xuất khẩu, năng suất nhân tố tổng hợp theo từng loại hình doanh nghiệp, theo từng vùng kinh tế trong nước, quy mô, nhóm ngành kinh tế của các doanh nghiệp ở Việt Nam. Tính toán các kênh lan tỏa của các doanh nghiệp có xuất khẩu và kênh lan tỏa của các doanh nghiệp FDI xuất khẩu, sau đó ước lượng tác động các kênh truyền tải của các doanh nghiệp tham gia xuất khẩu này tới năng suất các doanh nghiệp trong nước Việt Nam. Phạm vi về thời gian: - Thực trạng của xuất khẩu thời kỳ từ 2000 đến 2017. - Thực trạng năng suất nhân tố tổng hợp, năng suất lao động của các doanh nghiệp ở Việt Nam trong thời kỳ từ 2000 đến 2017
5 - Đo lường tác động của xuất khẩu đến năng suất các doanh nghiệp được xét từ năm 2010 đến năm 2016. Do từ sau năm 2009 giá trị xuất khẩu của Việt Nam có xu hướng tăng ổn định và có nhiều chính sách hỗ trợ phát triển cho doanh nghiệp được ban hành nên nội dung này được tác giả phân tích từ năm 2010. Một lý do khác nữa có thể kể đến là sự hạn chế về mặt số liệu, giá trị xuất khẩu của các doanh nghiệp chỉ được thống kê đầy đủ từ năm 2010, và hiện tại dữ liệu của điều tra doanh nghiệp thực hiện bởi tổng cục thống kê chỉ mới thực hiện tới năm 2016. Phạm vi về không gian: Đề tài nghiên cứu trên phạm vi cả nước theo các ngành kinh tế và các loại hình doanh nghiệp khác nhau. 5. Phương pháp nghiên cứu Nghiên cứu sử dụng phương pháp phân tích, so sánh, đối chiếu để xác định được khung lý thuyết và kênh tác động của xuất khẩu tới năng suất. Luận án cũng sử dụng các kỹ thuật phân tích thống kê và mô hình hóa từ các dữ liệu riêng lẻ về những vấn đề thực tế, để nhằm đánh giá thực trạng, xu hướng biến động theo thời gian của tình hình xuất khẩu và phân tích năng suất nhân tố tổng hợp, năng suất lao đông, thực trạng của các doanh nghiệp Việt Nam. Tiếp theo, ứng với từng mục tiêu nghiên cứu cụ thể, luận án sử dụng các phương pháp nghiên cứu định lượng khác nhau để phân tích mối quan hệ của chúng đối với năng suất. Đối với mục tiêu số một luận án sử dụng các phương pháp tổng hợp, phân tích, và đánh giá phân tích thực trạng xuất khẩu và năng suất ở Việt Nam Đối với mục tiêu thứ hai là ước tính và phân tích năng suất nhân tố tổng hợp các doanh nghiệp nghiên cứu sử dụng hàm Cobb-Douglas và sử dụng kỹ thuật ước lượng GMM được phát triển bởi Hasen (1982); kỹ thuật ước lượng OP được phát triển bởi Olley và Pakes (1996) và kỹ thuật ước lượng LP của Levinsohn và Petrin (2003) để xử lý vấn đề nội sinh trong ước lượng năng suất nhân tố tổng hợp. Đối với mục tiêu nghiên cứu số ba, số bốn, năm thì tác giả sử dụng các phương pháp hồi quy khác nhau, sử dụng các kiểm định nội sinh, kiểm định để lựa chọn mô hình dữ liệu gộp, ảnh hưởng ngẫu nhiên, ảnh hưởng cố định, GMM để cho ra phương pháp ước lượng phù hợp nhất. Đối với mục tiêu số sáu, luận án sử dụng các phương pháp tổng hợp, phân tích, và đánh giá để đưa ra những gợi ý chính sách xuất khẩu nhằm tạo thuận lợi, nâng cao
6 năng suất cho hoạt động của các doanh nghiệp. 6. Kết cấu luận án Ngoài phần giới thiệu, tài liệu tham khảo, phụ lục, kết cấu luận án gồm 4 chương, cụ thể như sau: Chương 1: Cơ sở lý luận và tổng quan nghiên cứu thực nghiệm về tác động của xuất khẩu đến năng suất các doanh nghiệp Chương này trình bày cơ sở lý thuyết về năng suất nhân tố tổng hợp và năng suất lao động. Các lý thuyết này được tiếp cận ở cả góc độ vi mô và vĩ mô. Tiếp theo, nội dung chương 1 sẽ trình bày lý thuyết về thương mại quốc tế và các nghiên cứu của các nhà khoa học. Từ việc tìm hiểu về các lý thuyết, một sơ đồ tác động của xuất khẩu đến năng suất các doanh nghiệp Việt Nam đã được tác giả xây dựng. Một nội dung lớn nữa của chương này cũng được trình bày là tổng quan nghiên cứu trong nước và ngoài nước về tác động của xuất khẩu tới năng suất các doanh nghiệp, qua đó tạo cơ sở để tác giả đưa ra khung phân tích. Chương 2: Thực trạng về xuất khẩu và năng suất của các doanh nghiệp ở Việt Nam Chương này luận án trình bày chi tiết về thực trạng xuất khẩu chung, cơ cấu xuất khẩu theo các mặt hàng, loại hình sở hữu của Việt Nam trong giai đoạn 2000-2017. Từ đó có cái nhìn toàn diện hơn về tình hình xuất khẩu. Tiếp theo, nội dung chương phân tích rõ về thực trạng năng suất nhân tố tổng hợp, năng suất lao động của Viêt Nam giai đoạn 2000-2017, tác động của xuất khẩu tới hoạt động của doanh nghiệp. Cuối cùng, chương 2 đưa ra tình hình về các doanh nghiệp ở Việt Nam theo nhiều khía cạnh khác nhau như theo loại hình, quy mô, phân bố vùng miền, ngành nghề kinh tế năm 2000- 2016 và một số chính sách chính phủ hỗ trợ doanh nghiệp. Chương 3: Kết quả phân tích thực nghiệm về tác động của xuất khẩu lên năng suất của các doanh nghiệp Việt Nam. Đầu tiên chương này đưa ra các giả thiết nghiên cứu và chỉ định mô hình. Sau đó giới thiệu về nguồn dữ liệu cho quá trình hồi quy. Tiếp theo, nội dung chương trình bày kết quả ước lượng của năng suất nhân tố tổng hợp (TFP), sự khác nhau về TFP theo loại hình sở hữu của doanh nghiệp, theo quy mô doanh nghiệp, theo ngành nghề, vùng miền kinh tế và sự khác nhau giữa doanh nghiệp xuất khẩu, không xuất khẩu. Tiếp theo, chương 4 trình bày kết quả ước lượng tác động của xuất khẩu đến năng suất nhân tố tổng hợp, năng suất lao động của doanh nghiệp theo từng nhóm doanh nghiệp khác nhau, tương tác theo quy mô doanh nghiệp, loại hình doanh nghiệp, ngành nghề kinh doanh
7 và khác nhau theo từng khía cạnh này. Tiếp theo, kết quả sự lan tỏa xuất khẩu của doanh nghiệp tới năng suất của các doanh nghiệp khác. Cuối cùng, nội dung của chương đánh giá kết quả sự lan tỏa của doanh nghiệp FDI xuất khẩu tới năng suất của các doanh nghiệp khác. Chương 4: Kết luận và kiến nghị Trong chương này, phần thứ nhất sẽ trình bày tóm tắt lại nội dung chính từ chương 1 đến chương 3 để người đọc có thể hình dung và trên cơ sở đó hiểu được nguồn gốc của các gợi ý chính sách mà nghiên cứu sẽ đưa ra ở phần tiếp theo. Tiếp theo là phần gợi ý chính sách. Trong phần này, nghiên cứu tập trung gợi ý chính sách, giải pháp về xuất khẩu nhằm tạo thuận lợi, nâng cao năng suất cho hoạt động của các doanh nghiệp. Các gợi ý được đưa ra dựa trên nền tảng của lý thuyết, phân tích thực trạng và các kết quả từ mô hình kinh tế lượng. Sau cùng của luận án là đưa ra những đóng góp của luận án, những hạn chế của đề tài và hướng nghiên cứu tiếp theo.
8 CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU THỰC NGHIỆM VỀ TÁC ĐỘNG CỦA XUẤT KHẨU ĐẾN NĂNG SUẤT CÁC DOANH NGHIỆP 1.1. Cơ sở lý thuyết về năng suất Để thực hiện được các mục tiêu của luận án, nghiên cứu sử dụng cả năng suất nhân tố tổng hợp và và năng suất lao động. Vì vậy, phần này tác giả trình bày cơ sở lý thuyết về năng suất nhân tố tổng hợp, năng suất lao động, các lý thuyết nền này được lý giải dưới tiếp cận vi mô và vĩ mô. 1.1.1. Năng suất nhân tố tổng hợp 1.1.1.1. Khái niệm năng suất nhân tố tổng hợp-TFP Theo Coelli và cộng sự (2005) thì năng suất được định nghĩa là “sản lượng sản xuất đạt được bao nhiêu từ các đầu vào cho trước”. Nếu ta đo lường sản lượng trên “ một đơn vị đầu vào (vốn hoặc lao động) thì ta có chỉ tiêu năng suất lao động hoặc là năng suất vốn. Khi kết hợp tất cả các đầu vào để tính toán sản lượng sản xuất thì ta có chỉ tiêu năng suất nhân tố tổng hợp (Total Factor Productivity viết tắt là TFP). Khái niệm năng suất nhân tố tổng hợp (TFP) được Tinbergen (1942) phát triển đầu tiên. Tuy nhiên, định nghĩa về TFP được biết đến nhiều nhất là của Solow (1957). Theo Solow (1957) thì TFP là trình độ công nghệ hay là kiến thức công nghệ. Mô hình tăng trưởng cổ điển của Solow (1957) được thể hiện như sau: ”” = × , (1.1) Với Y là sản lượng của doanh nghiệp; K là vốn đầu vào; L là lao động đầu vào “ và A(t) là trình độ công nghệ hay TFP và A(t) là hàm theo thời gian. TFP là tỷ số của số lượng tất cả các đầu ra với số lượng tất cả đầu vào. TFP đo lường quan hệ giữa đầu ra với mức kết hợp hai hay nhiều các đầu vào (thường là lao động và vốn). TFP còn thể hiện một phần của đầu ra còn lại không giải thích được sự đóng góp trong các yếu tố đầu vào. Cụ thể, TFP đo lường đóng góp cho đầu ra của nền kinh tế vượt ra ngoài đóng góp bởi số lượng lao động, máy móc và vốn sử dụng. Như vậy, TFP phản ánh tiến bộ khoa học, công nghệ và kỹ thuật, giáo dục và đào tạo, qua đó tăng thêm đầu ra phụ thuộc vào gia tăng về số lượng và chất lượng của các yếu tố đầu vào là vốn và lao động. Tăng TFP gắn liền với ứng dụng các tiến bộ kỹ thuật, cải tiến phương thức quản lý, đổi mới công nghệ vào nâng cao kỹ thuật trình độ tay nghề của người lao động. Nếu cải tiến chất lượng của vốn, lao động và sử dụng các nguồn lực hiệu quả hơn thì lượng đầu ra có thể lớn hơn với cùng một lượng đầu vào như nhau. ””