Luận án Tiến sĩ ngành Văn hóa học: Tín ngưỡng thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực trong đời sống văn hóa cư dân Nam Bộ

Chia sẻ: Tri Nhân | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:266

Thêm vào BST

Báo xấu

31
lượt xem 11
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án đã tập trung khảo sát sự hình thành, phát triển các cơ sở thờ tự Nguyễn Trung Trực, những biến đổi và nguyên nhân biến đổi tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ. Mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ ngành Văn hóa học: Tín ngưỡng thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực trong đời sống văn hóa cư dân Nam Bộ

ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH ISO 9001:2015 VÕ HOÀNG KHẢI TÍN NGƯỠNG THỜ ANH HÙNG NGUYỄN TRUNG TRỰC TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CƯ DÂN NAM BỘ LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH VĂN HÓA HỌC TRÀ VINH, NĂM 2020
ỦY BAN NHÂN DÂN TỈNH TRÀ VINH TRƯỜNG ĐẠI HỌC TRÀ VINH VÕ HOÀNG KHẢI TÍN NGƯỠNG THỜ ANH HÙNG NGUYỄN TRUNG TRỰC TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CƯ DÂN NAM BỘ Ngành: Văn hóa học Mã ngành: 9229040 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Phạm Thị Thu Yến
LỜI CAM ĐOAN Tác giả xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của NCS dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS. Phạm Thị Thu Yến. Các kết quả nghiên cứu và các kết quả trong luận án là trung thực, không sao chép bất kỳ một nguồn nào và dưới bất kỳ hình thức nào. Việc tham khảo các tài liệu đã được NCS trích dẫn và ghi nguồn theo đúng qui định. Trà Vinh, ngày 20 tháng 10 năm 2020 Nghiên cứu sinh Võ Hoàng Khải i
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận án này, trước tiên, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS.TS. Phạm Thị Thu Yến đã quan tâm, tận tình hướng dẫn và cho tôi những lời khuyên quý báu trong thời gian học tập, nghiên cứu, thực hiện luận án. Xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Phạm Tiết Khánh - Hiệu trưởng Trường Đại học Trà Vinh, Ban giám hiệu, lãnh đạo và giảng viên, viên chức Khoa Ngôn ngữ – Văn hóa – Nghệ thuật Khmer Nam Bộ, Phòng Đào tạo Sau đại học, Trung tâm Học liệu, Tạp chí Khoa học và các phòng, khoa thuộc Trường Đại học Trà Vinh đã quan tâm, giúp đỡ, tạo điều kiện cho tôi học tập, nghiên cứu nâng cao trình độ chuyên môn. Xin chân thành cảm ơn quí thầy cô đã nhiệt tình giảng dạy, hướng dẫn chúng tôi trong suốt thời gian tổ chức lớp học; cảm ơn các bạn nghiên cứu sinh ngành Văn hóa học, khóa 2016 Trường Đại học Trà Vinh đã đoàn kết, giúp nhau vượt qua khó khăn trong học tập, công tác. Xin chân thành cảm ơn quí đồng nghiệp, cộng tác viên đã hỗ trợ khảo sát, thống kê số liệu và những lời góp ý chân tình, hiệu quả trong thực hiện luận án. Xin chân thành cảm ơn các nhà quản lý văn hóa các tỉnh ở Nam Bộ, các nhà nghiên cứu; quí vị trong Ban Quản trị các đình Nguyễn Trung Trực; người dân đã tham gia phỏng vấn, trả lời câu hỏi, chia sẻ những câu chuyện về Nguyễn Trung Trực, đặc biệt là ông Nguyễn An Thọ, hậu duệ anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực ở xã Thạnh Đức, huyện Bến Lức, tỉnh Long An đã cung cấp những minh chứng thực tế, sống động trong luận án. Cuối cùng, xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến gia đình, người thân, bạn bè đã động viên và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận án. Trân trọng! ii
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ....................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ ii MỤC LỤC................................................................................................................. iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ................................................................................. viii DANH MỤC BẢNG BIỂU ....................................................................................... ix DANH MỤC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ........................................................................... x TÓM TẮT ................................................................................................................. xi MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 1 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ........................................................................................... 1 2. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU VÀ GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU ............................... 3 2.1. Câu hỏi nghiên cứu ............................................................................................... 3 2.2. Giả thuyết nghiên cứu ........................................................................................... 3 3. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU .................................................................................... 3 4. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU ................................................................................. 3 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU ....................................................................................... 3 6. HƯỚNG TIẾP CẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................................... 4 6.1. Hướng tiếp cận liên ngành .................................................................................... 4 6.2. Phương pháp nghiên cứu ...................................................................................... 4 6.2.1. Phương pháp thu thập và xử lý tư liệu ................................................................ 5 6.2.2. Phương pháp điều tra xã hội học ........................................................................ 5 6.2.3. Phương pháp quan sát tham dự, phỏng vấn sâu .................................................. 5 6.2.4. Phương pháp phân tích, tổng hợp ....................................................................... 6 6.2.5. Phương pháp so sánh ......................................................................................... 6 7. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN ......................................................... 7 8. KẾT CẤU LUẬN ÁN ............................................................................................. 7 CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN .............................................................................................................. 8 1.1 TỔNG QUAN VỀ LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ ........................................ 8 1.1.1 Trước năm 1975 ................................................................................................. 8 1.1.2 Sau năm 1975 ................................................................................................... 11 1.2 CƠ SỞ LÝ LUẬN ............................................................................................... 20 iii
1.2.1 Một số khái niệm liên quan ............................................................................... 20 1.2.1.1 Khái niệm văn hóa ......................................................................................... 20 1.2.1.2 Khái niệm tín ngưỡng .................................................................................... 22 1.2.1.3 Khái niệm văn hóa tín ngưỡng ....................................................................... 23 1.2.1.4 Khái niệm đời sống văn hóa ........................................................................... 24 1.2.2 Các lý thuyết tiếp cận........................................................................................ 26 1.2.2.1 Lý thuyết cấu trúc - chức năng ....................................................................... 26 1.2.2.2 Lý thuyết biến đổi .......................................................................................... 28 1.2.2.3 Lý thuyết vùng văn hóa .................................................................................. 29 1.3.2 Lược sử vùng đất Nam Bộ ................................................................................ 34 1.3.3 Chủ thể văn hóa vùng Nam Bộ ......................................................................... 35 1.3.4 Khái quát tín ngưỡng, lễ hội ở Nam Bộ............................................................. 38 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ............................................................................................ 42 CHƯƠNG 2: NGUYỄN TRUNG TRỰC NHÂN VẬT LỊCH SỬ VÀ HUYỀN THOẠI ..................................................................................................................... 44 2.1 BỐI CẢNH LỊCH SỬ ......................................................................................... 44 2.1.1 Tình hình Việt Nam nửa cuối thế kỷ XIX ......................................................... 44 2.1.2 Những anh hùng kháng Pháp tiêu biểu ở Nam Bộ ............................................. 46 2.1.2.1 Cuộc khởi nghĩa của Trương Công Định (Trương Định, 1860 – 1864) .......... 46 2.1.2.2 Thủ Khoa Huân (Nguyễn Hữu Huân) chiến đấu ở Mỹ Tho và Tân An (1862 – 1875) ......................................................................................................................... 47 2.1.2.3 Thiên Hộ Dương (Võ Duy Dương) lập chiến khu ở Đồng Tháp Mười (1860 – 1886) ......................................................................................................................... 48 2.2 NGUYỄN TRUNG TRỰC – NHÂN VẬT LỊCH SỬ .......................................... 49 2.2.1 Tóm tắt tiểu sử Nguyễn Trung Trực .................................................................. 49 2.2.2 Những chiến công oanh liệt .............................................................................. 50 2.2.2.1 Trận Nhật Tảo................................................................................................ 50 2.2.2.2 Trận tập kích đồn Rạch Giá ........................................................................... 51 2.2.2.3 Lập căn cứ kháng chiến ở Phú Quốc .............................................................. 52 2.2.3 Sự hy sinh anh dũng.......................................................................................... 52 2.3 NGUYỄN TRUNG TRỰC - NHÂN VẬT HUYỀN THOẠI ............................... 53 2.3.1 Huyền thoại về người anh hùng võ nghệ cao cường và lời thề đánh Pháp ......... 55 iv
2.3.2 Huyền thoại về những chiến công ..................................................................... 57 2.3.2.1 Huyền thoại về Hỏa hồng Nhật Tảo ............................................................... 57 2.3.2.2 Huyền thoại Kiếm bạt Kiên Giang ................................................................. 59 2.3.2.3 Huyền thoại căn cứ Phú Quốc ........................................................................ 61 2.3.3 Huyền thoại về cái chết và sự thiêng hóa của người anh hùng ........................... 63 2.3.4 Huyền thoại liên quan đến người thân ............................................................... 67 2.3.4.1 Về lòng hiếu đễ với cha mẹ ............................................................................ 67 2.3.4.2 Huyền thoại về vợ con người anh hùng .......................................................... 68 2.3.4.3 Huyền thoại về nghĩa bạn bè .......................................................................... 70 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ............................................................................................ 71 CHƯƠNG 3: KHẢO SÁT VIỆC THỜ PHỤNG NGUYỄN TRUNG TRỰC Ở NAM BỘ ............................................................................................................................ 73 3.1 KHÁI QUÁT CÁC CƠ SỞ THỜ PHỤNG NGUYỄN TRUNG TRỰC Ở NAM BỘ .................................................................................................................................. 73 3.1.1 Thống kê di tích thờ Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ ......................................... 73 3.1.2 Không gian đình Nguyễn Trung Trực ............................................................... 77 3.1.3 Thời gian cúng tế đình Nguyễn Trung Trực ...................................................... 78 3.1.4 Nghi thức cúng tế đình Nguyễn Trung Trực...................................................... 79 3.2 MỘT SỐ LỄ HỘI TIÊU BIỂU THỜ NGUYỄN TRUNG TRỰC Ở NAM BỘ .... 82 3.2.1 Lễ hội tái hiện chiến công kháng Pháp trên đất Long An .................................. 83 3.2.1.1 Khu di tích vàm Nhật Tảo, huyện Tân Trụ (Long An).................................... 84 3.2.1.2 Nơi thờ phụng tại quê hương Nguyễn Trung Trực ở xã Thạnh Đức, huyện 85 3.2.2 Lễ hội anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực ở Kiên Giang .............................. 87 3.2.2.1 Đình Nguyễn Trung Trực ở thành phố Rạch Giá (Kiên Giang) ...................... 87 3.2.2.2 Đình Vĩnh Hòa Hiệp ở huyện Châu Thành (Kiên Giang) ............................... 92 3.2.2.3 Đình Nguyễn Trung Trực ở huyện Phú Quốc (Kiên Giang) ........................... 94 3.2.3 Lễ hội Nguyễn Trung Trực ở An Giang ............................................................ 96 3.2.4 Lễ hội và việc thờ cúng Nguyễn Trung Trực ở Bạc Liêu................................... 98 3.2.5 Lễ hội và việc thờ cúng Nguyễn Trung Trực ở Sóc Trăng ............................... 100 3.2.5.1 Đình Nguyễn Trung Trực ở thị trấn Long Phú, huyện Long Phú (Sóc Trăng) ................................................................................................................................ 100 3.2.5.2 Đình Nguyễn Trung Trực ở huyện Cù Lao Dung (Sóc Trăng)...................... 102 v
3.2.6 Việc thờ cúng Nguyễn Trung Trực ở Hậu Giang............................................. 104 3.2.7 Việc thờ cúng Nguyễn Trung Trực ở Trà Vinh ............................................... 105 3.2.7.1 Đình Nguyễn Trung Trực ở xã An Quảng Hữu, huyện Trà Cú ..................... 105 3.2.7.2 Đình Nguyễn Trung Trực ở xã Lưu Nghiệp Anh, huyện Trà Cú .................. 106 3.2.8 Các hình thức thờ vọng tại gia ........................................................................ 107 3.3 NHỮNG BIẾN ĐỔI VÀ NGUYÊN NHÂN BIẾN ĐỔI CỦA TÍN NGƯỠNG THỜ NGUYỄN TRUNG TRỰC Ở NAM BỘ .................................................................. 110 3.3.1 Những biến đổi của tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ ................ 111 3.3.1.1 Về kiến trúc, xây dựng ................................................................................. 112 3.3.1.2 Về thời gian tổ chức ngày giỗ Nguyễn Trung Trực ...................................... 113 3.3.1.3 Về nghi thức cúng tế .................................................................................... 115 3.3.1.4 Về tổ chức hoạt động hội ............................................................................. 116 3.3.2 Nguyên nhân biến đổi tín ngưỡng thờ phụng Nguyễn Trung Trực .................. 118 3.3.2.1. Những thay đổi trong đường lối, chủ trương về văn hóa và tôn giáo, tín ngưỡng là nguyên nhân chủ quan dẫn đến những biến đổi trong đời sống tín ngưỡng, cũng như tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực của cư dân Nam Bộ. ......................... 118 3.3.2.2. Những thay đổi về kinh tế - văn hóa - xã hội cũng góp phần không nhỏ trong sự biến đổi của tín ngưỡng này là nguyên nhân khách quan. .................................... 121 TIỂU KẾT ............................................................................................................... 124 CHƯƠNG 4: ĐẶC ĐIỂM, VAI TRÒ, GIÁ TRỊ CỦA TÍN NGƯỠNG THỜ NGUYỄN TRUNG TRỰC Ở NAM BỘ VÀ MỘT SỐ BÀN LUẬN ................... 126 4.1 ĐẶC ĐIỂM CỦA TÍN NGƯỠNG THỜ NGUYỄN TRUNG TRỰC ................. 126 4.1.1 Anh hùng Nguyễn Trung Trực – vị nhân thần của cư dân Nam Bộ ................. 126 4.1.1.1 Sự tương đồng ............................................................................................. 127 4.1.1.2 Sự khác biệt ................................................................................................. 128 4.1.2 Tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực mang đậm yếu tố sông nước trong đặc trưng của văn hóa Nam Bộ, tập trung chủ yếu ở vùng Nam Sông Hậu .............................. 131 4.1.3 Tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực không ngừng được mở rộng ................... 132 4.2 VAI TRÒ CỦA VIỆC THỜ PHỤNG NGUYỄN TRUNG TRỰC TRONG ĐỜI SỐNG VĂN HÓA CƯ DÂN NAM BỘ................................................................... 135 4.2.1 Việc phụng thờ Nguyễn Trung Trực đáp ứng được nhu cầu đời sống văn hóa tinh thần của người dân Nam Bộ. ................................................................................... 136 vi
4.2.2 Việc thờ phụng Nguyễn Trung Trực đáp ứng được các nhu cầu mới, phái sinh ................................................................................................................................ 141 4.2.2.1 Các cơ sở thờ Nguyễn Trung Trực gắn với các hoạt động thiện nguyện ....... 141 vụ dân sinh .............................................................................................................. 142 4.2.2.3 Các hoạt động dịch vụ, du lịch gắn với hoạt động lễ hội Nguyễn Trung Trực ................................................................................................................................ 144 4.3.1 Giá trị cố kết cộng đồng .................................................................................. 146 4.3.2 Giá trị lịch sử .................................................................................................. 148 4.3.3 Giá trị giáo dục ............................................................................................... 149 4.3.3.1. Giáo dục truyền thống lịch sử ..................................................................... 150 4.3.3.2. Giáo dục đạo đức ........................................................................................ 151 4.4 MỘT SỐ BÀN LUẬN VIỆC THỜ PHỤNG ANH HÙNG DÂN TỘC NGUYỄN TRUNG TRỰC ....................................................................................................... 153 TIỂU KẾT ............................................................................................................... 157 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 159 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 164 CÁC CÔNG TRÌNH NCS ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI LUẬN ÁN .................................................................................................................................... 1 PHỤ LỤC ................................................................................................................... 1 PHỤ LỤC 1: BẢN ĐỒ PHÂN BỐ CÁC CƠ SỞ THỜ PHỤNG ANH HÙNG DÂN TỘC NGUYỄN TRUNG TRỰC Ở NAM BỘ ...................................................................... 1 PHỤ LỤC 2: TRUYỀN THUYẾT VỀ NGUYỄN TRUNG TRỰC ............................. 3 PHỤ LỤC 3: PHIẾU KHẢO SÁT ............................................................................. 18 PHỤ LỤC 4: BẢNG TỔNG HỢP SỐ LIỆU MINH HỌA CÁC NỘI DUNG TRONG LUẬN ÁN ................................................................................................................. 20 PHỤ LỤC 5: NGUỒN TƯ LIỆU PHỎNG VẤN SÂU ĐƯỢC TRÍCH DẪN TRONG LUẬN ÁN ................................................................................................................. 26 PHỤ LỤC 6: HÌNH ẢNH MINH HỌA ..................................................................... 46 vii
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT Từ viết tắt Nghĩa tiếng việt AHDT Anh hùng dân tộc âl Âm lịch cb Chủ biên ĐBSCL Đồng bằng sông Cửu Long GS Giáo sư HCM Hồ Chí Minh HN Hà Nội KHXH Khoa học xã hội NCS Nghiên cứu sinh Nxb Nhà xuất bản PL Phụ lục PGS Phó giáo sư tb Tái bản TP Thành phố TS Tiến sĩ tr. Trang UBND Ủy ban nhân dân VHTTDL Văn hóa Thể thao & Du lịch viii
DANH MỤC BẢNG BIỂU Bảng 3. 1 Thống kê sự phân bố các di tích thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực ở các tỉnh Nam Bộ ..................................................................................................................... 74 Bảng 3. 2 Thống kê số lượng đình thờ Nguyễn Trung Trực tại các tỉnh ..................... 76 Bảng 3. 3 Thời gian, nghi thức ở các tỉnh có di tích thờ Nguyễn Trung Trực ............. 81 Bảng 3. 4 Khảo sát mức độ thay đổi trong tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực ....... 112 Bảng 4. 1 Số lượng và địa bàn thờ phụng các vị anh hùng ở Nam Bộ ...................... 128 Bảng 4. 2 So sánh số người dự lễ hội đình các vị anh hùng dân tộc ở Nam Bộ ........ 130 Bảng 4. 3 Danh sách các đình thờ ở địa phương đổi tên thành đình Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ ................................................................................................................ 134 Bảng 4. 4 Số lượng người dự lễ hội đình Nguyễn Trung Trực ................................. 137 Bảng 4. 5 Thành phần, nghề nghiệp người dân tham gia lễ hội Nguyễn Trung Trực 137 Bảng 4. 6 Mục đích của người tham gia lễ hội đình Nguyễn Trung Trực ................. 138 ix
DANH MỤC HÌNH VẼ, BIỂU ĐỒ Hình 1. 1 Bản đồ Nam Bộ ......................................................................................... 33 Hình 3. 1 Bản đồ các đình thờ Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ .................................. 76 Biểu đồ 4. 1 Lý do người dân dự lễ hội tại đình Nguyễn Trung Trực ....................... 139 x
TÓM TẮT Luận án “Tín ngưỡng thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực trong đời sống văn hóa cư dân Nam Bộ” là tài liệu khoa học hệ thống lại các cơ sở thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực, cùng các thực hành tế lễ, tổ chức hoạt động hội; nhận diện đặc điểm, vai trò, giá trị của tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ. Luận án đã áp dụng lý thuyết chức năng, lý thuyết biến đổi và lý thuyết vùng văn hóa để làm sáng tỏ vai trò, ảnh hưởng của tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực trong đời sống văn hóa của cộng đồng; giải thích quá trình hình thành và biến đổi của tín ngưỡng thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực trong đời văn hóa xã hội của cư dân Nam Bộ. Từ cơ sở lý luận đó, luận án đã miêu thuật các câu chuyện, huyền thoại về anh hùng Nguyễn Trung Trực. Theo thời gian, mặc dù đã hơn một thế kỷ rưỡi trôi qua nhưng những huyền thoại ấy vẫn còn mang giá trị nhân văn sâu sắc. Luận án đã tập trung khảo sát sự hình thành, phát triển các cơ sở thờ tự Nguyễn Trung Trực, những biến đổi và nguyên nhân biến đổi tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ. Hệ thống đình, khu tưởng niệm Nguyễn Trung Trực được người dân xây dựng ở khắp Nam Bộ, tôn thờ Ông như một vị phúc thần cùng các danh tướng kháng Pháp. Nguyễn Trung Trực được nhân dân kính trọng, tôn thờ không những ở đình, đền mà còn được tôn vinh, tưởng nhớ ở chùa, thậm chí thờ tại gia. Do đó, các hoạt động tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực ngày càng đa dạng và phong phú hơn. Tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực phát triển mạnh mẽ bởi lẽ Nguyễn Trung Trực là vị nhân thần tiêu biểu ở Nam Bộ, hiện nay, tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực đang lan tỏa và mở rộng. Những đặc điểm trên chứng tỏ, vai trò của tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực ngày càng sâu đậm trong lòng nhân dân; có giá trị nhất định trong đời sống văn hóa tâm linh của cư dân Nam Bộ. Giờ đây, tín ngưỡng này là một phần không thể thiếu trong các hoạt động tư tưởng, tâm linh của người dân vùng sông nước. Tín ngưỡng thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực là sản phẩm văn hóa của nhân dân từ lâu đã đi vào trong đời sống văn hóa - xã hội của cư dân vùng Nam Bộ; không chỉ là dịp để nhân dân tri ân, tưởng nhớ người anh hùng mà còn là nơi gắn kết cộng đồng, vui chơi giải trí, liên kết người với người thông qua các hoạt động cúng tế, vui chơi, thiện nguyện, trị bệnh miễn phí. Tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực một mặt đáp ứng nhu cầu tâm linh mang lại niềm tin cho con người, mặt khác là nơi lưu giữ, truyền lại đạo lý làm người của cha ông cho thế hệ sau. xi
MỞ ĐẦU 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI Từ sau thời kỳ Đổi mới, Việt Nam phát triển mọi mặt về kinh tế, văn hóa xã hội, đời sống người dân được nâng lên, nhu cầu văn hóa được quan tâm. Cùng với sự phát triển của đất nước, tổ chức và hoạt động tín ngưỡng, lễ hội của nước ta cũng thay đổi mạnh mẽ. Xu hướng nhân dân phục dựng, bảo tồn di tích, thực hành tín ngưỡng ngày càng cao. Bên cạnh việc phục hồi tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên, thờ cúng Thành hoàng, tổ chức các lễ hội truyền thống, tín ngưỡng thờ cúng anh hùng dân tộc cũng luôn được coi trọng. Việc khôi phục tín ngưỡng thờ cúng người có công khai phá đất đai, mở cõi, thờ cúng các vị anh hùng dân tộc là phù hợp với đạo lý truyền thống dân tộc ta. Đó là những người lao động, chiến đấu, hy sinh vì nhân dân, vì đất nước. Khi mất đi, trong tâm thức người dân, họ linh thiêng tiếp tục phò trợ nhân dân làm ăn, sinh sống. Cuộc đời và sự nghiệp của người anh hùng vừa có tính lịch sử, hào hùng vừa mang tính huyền thoại, bay bổng. Do đó, việc tìm hiểu, nghiên cứu anh hùng dân tộc trong đời sống văn hóa là việc làm ý nghĩa, nhằm ghi lại hình ảnh cha ông như một cách bảo tồn di sản, cũng là một cách để thể hiện lòng biết ơn của thế hệ sau đối với các bậc tiền nhân. Ở Việt Nam, khi thực dân Pháp không thực hiện được âm mưu đánh nhanh, thắng nhanh ở Đà Nẵng, buộc phải chuyển hướng tiến đánh Gia Định (tháng 2-1859), đông đảo nhân dân Nam Kỳ đã tích cực tham gia chống Pháp, kể cả sau khi triều đình ký với Pháp Hiệp ước Nhâm Tuất (năm 1862) thừa nhận việc Pháp cai quản ba tỉnh miền Đông Nam Kỳ. Do đó, quân Pháp luôn phải đối mặt với những trung tâm kháng chiến ở khắp mọi nơi, chia nhỏ ra vô cùng, hầu như có bao nhiêu người An Nam thì có bấy nhiêu trung tâm kháng chiến (155, 1985, tr.41). Như vậy, trong lịch sử Việt Nam, giai đoạn nửa cuối thế kỷ XIX, Nam Bộ là nơi ghi dấu đậm nhất về phong trào yêu nước chống thực dân Pháp xâm lược. Nơi đây có những con người kiên trung của dân tộc với một ý chí bất diệt thà hy sinh tất cả, quyết không làm nô lệ đã được lịch sử và nhân dân mãi mãi ghi nhớ, mãi mãi kính yêu và tôn thờ. Những danh tướng kháng Pháp lừng lẫy của Nam Bộ có thể kể Bình Tây Đại nguyên soái Trương Định, Thiên hộ Dương, Thủ khoa Huân, Nguyễn Trung Trực ... Trong đó, Nguyễn Trung Trực là một trong những người yêu nước tiêu biểu. Ông là vị thủ lĩnh trong phong trào khởi nghĩa kháng Pháp từ những năm đầu tiên Pháp xâm lược Việt Nam. Tinh thần chống Pháp của Ông thể hiện qua câu nói bất hủ Bao giờ người Tây nhổ hết cỏ nước Nam thì mới hết người Nam đánh Tây; với 1
hai chiến công lừng lẫy: đốt cháy tàu Espérance (Hy Vọng) trên vàm sông Nhật Tảo và trận đánh chiếm đồn Rạch Giá. Tên tuổi của Ông là niềm cảm phục và tự hào của người dân Nam Bộ. Các vị anh hùng kháng Pháp ở Nam Bộ khi mất đều được nhân dân thành tâm lập đền thờ kính bái, nhưng Nguyễn Trung Trực là một trường hợp đặc biệt. Nếu Thủ Khoa Huân, Trương Định chủ yếu được thờ phụng ở nơi dấy nghiệp là Tiền Giang, Thiên hộ Dương ở Đồng Tháp và An Giang thì anh hùng Nguyễn Trung Trực lại được nhân dân toàn cõi Nam Bộ tôn kính, thờ phụng như một vị thần chủ trong nhiều đình, đền, miếu, thậm chí có gia đình còn thờ tại gia. Hệ thống các ngôi đình, miếu, đền thờ Nguyễn Trung Trực có một phổ rất rộng từ Tân An tới Cà Mau, Kiên Giang, Sóc Trăng và cả Trà Vinh. Mỗi năm, ngày giỗ Ông có hàng triệu lượt người từ trong nước, ngoài nước đến Rạch Giá, nơi Ông bị thực dân hành hình cũng như các đình có thờ cúng Ông ở Nam Bộ tham dự và hành lễ để tỏ lòng tôn kính, ngưỡng vọng. Nghiên cứu về Nguyễn Trung Trực đã được quan tâm từ trước những năm 1975. Năm 1968, nhân kỷ niệm 100 năm ngày mất của Nguyễn Trung Trực, Tập san Sử Địa tại Sài Gòn đã thực hiện Đặc khảo về Nguyễn Trung Trực (số 12, tháng 10,11,12 năm 1968), trong khi Tạp chí Nghiên cứu Lịch sử ở Hà Nội đã công bố một số bài viết về Nguyễn Trung Trực. Sau năm 1975, tỉnh Kiên Giang đã tổ chức hai hội thảo khoa học về AHDT Nguyễn Trung Trực gồm Nguyễn Trung Trực - Thân thế và sự nghiệp năm 1986; Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa lễ hội anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực năm 2009. Những hoạt động nghiên cứu cũng như tôn vinh anh hùng dân tộc (AHDT) Nguyễn Trung Trực thời gian qua đã góp phần làm sáng tỏ hơn tiểu sử, những chiến công và giai thoại về Ông; đề cao những phẩm chất khí phách, đạo lý làm người của Nguyễn Trung Trực đối với dân với nước là việc làm có ý nghĩa lớn trong nghiên cứu những vấn đề liên quan đến con người Nam Bộ và trong hoạt động quản lý văn hóa – xã hội. Tuy nhiên xét trong bối cảnh đời sống văn hóa, những vấn đề về lễ hội, việc thờ cúng và tín ngưỡng ở các tỉnh thành Nam Bộ có liên quan đến Nguyễn Trung Trực vẫn cần thêm những nghiên cứu có tính hệ thống, toàn diện và sâu sắc hơn để nhận diện những đặc điểm và ảnh hưởng của tín ngưỡng thờ Ông trong đời sống văn hóa cư dân Nam Bộ. Vì vậy, nghiên cứu sinh (NCS) chọn đề tài Tín ngưỡng thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực trong đời sống văn hóa cư dân Nam Bộ là một tài liệu cần thiết cho vấn đề còn chưa được nghiên cứu thấu đáo trong bối cảnh hiện nay. 2
2. CÂU HỎI NGHIÊN CỨU VÀ GIẢ THUYẾT NGHIÊN CỨU 2.1. Câu hỏi nghiên cứu - Tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực xuất hiện và phát triển như thế nào trong suốt chiều dài lịch sử văn hóa Nam Bộ? - Tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực hiện diện, thực hành và ảnh hưởng như thế nào đến đời sống văn hóa tâm linh của người Nam Bộ? - Tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực đã, đang thay đổi và sẽ thay đổi theo hướng nào trong hiện tại và tương lai? - Làm cách nào để tín ngưỡng này vẫn được lưu truyền và giữ được những giá trị nhân văn cao cả trong đời sống văn hóa cư dân Nam Bộ? 2.2. Giả thuyết nghiên cứu Tín ngưỡng thờ anh hùng Nguyễn Trung Trực là một trong những tín ngưỡng có ảnh hưởng mạnh mẽ đến đời sống văn hóa xã hội của cư dân Nam Bộ. Tín ngưỡng này đã và đang được tích hợp mạnh mẽ vào tôn giáo, các tín ngưỡng dân gian khác ở Nam Bộ để mang một diện mạo mới, sắc thái mới. 3. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU - Mục tiêu tổng quát: Luận án tập trung khảo sát, nghiên cứu không gian thờ tự, các nghi thức tế lễ, tổ chức hội của các đình Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ, từ đó, xác định bản chất, giá trị và những ảnh hưởng của tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực trong đời sống văn hóa của cư dân Nam Bộ. - Mục tiêu cụ thể: + Xây dựng bộ dữ liệu các cơ sở tín ngưỡng, tôn giáo, huyền thoại và lễ hội gắn với việc thờ phụng người anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ. + Xác định đặc điểm, quá trình hình thành và biến đổi của tín ngưỡng này trong dòng chảy văn hóa Việt Nam. + Nêu một số vấn đề cần bàn luận về công tác quản lý và thực hành Tín ngưỡng gắn với lễ hội anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực trong giai đoạn hiện nay. 4. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU Đối tượng nghiên cứu của luận án là Tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực. 5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU Luận án tập trung nghiên cứu ở các tỉnh Nam Bộ, cụ thể: 3
Phạm vi về nội dung: Tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ. Phạm vi về không gian: phạm vi nghiên cứu của đề tài được giới hạn trên địa bàn các tỉnh Nam Bộ, nơi có các cơ sở thờ tự và thực hành tín ngưỡng có liên quan đến quá trình tổ chức lực lượng, chiến công trong buổi đầu kháng Pháp của vị dũng tướng xứ Tân An, cụ thể là 37 di tích, đình thờ Nguyễn Trung Trực trên địa bàn các tỉnh Nam Bộ. Ngoài các địa điểm thờ phụng Ông vốn rất nổi tiềng như Long An, Kiên Giang, luận án sẽ triển khai nghiên cứu sâu tại các tỉnh miền Nam sông Hậu, như: An Giang, Bạc Liêu, Sóc Trăng, Hậu Giang. Địa bàn này chưa được các nghiên cứu trước đây quan tâm, phân tích đầy đủ và đây cũng chính là những đóng góp mới của luận án. Phạm vi về thời gian: Luận án tập trung nghiên cứu sinh hoạt tín ngưỡng trong thờ cúng vị anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực trước và sau năm 1975, đặc biệt là từ năm 1989 đến nay, thời điểm đền và mộ Nguyễn Trung Trực đã được công nhận là di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia và thời điểm tín ngưỡng này đã đi vào chiều sâu. 6. HƯỚNG TIẾP CẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 6.1. Hướng tiếp cận liên ngành Tiếp cận liên ngành là một hướng nghiên cứu mới của khoa học về văn hóa, là tiếp cận một đối tượng bằng nhiều cách thức, dựa trên cứ liệu của nhiều chuyên ngành. Có ba mức độ liên ngành: dùng phương pháp của một ngành ứng dụng vào các ngành khác; dùng lý thuyết của một ngành áp dụng vào các ngành để xem xét hiệu quả, nếu thấy đúng thì lý thuyết ấy có giá trị phổ biến, có thể tin cậy được; các ngành khoa học thường có điểm chung giao thoa với nhau, tìm những điểm nổi trội giữa các ngành khoa học. Trong luận án, NCS hệ thống lại các thông tin liên quan đến khởi nghĩa Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ dựa trên cứ liệu, sử liệu, truyền thuyết, hiện vật của các ngành văn học, sử học, dân tộc học, xã hội học...dưới cái nhìn văn hóa học nhằm nhận diện những ảnh hưởng của tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực trong đời sống văn hóa của cư dân Nam Bộ. 6.2. Phương pháp nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận án là tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực trong bối cảnh của tín ngưỡng thờ nhân thần ở Nam Bộ nói riêng, Việt Nam nói chung. Do đó, luận án sẽ tiếp cận tín ngưỡng này theo các phương pháp sau 4
6.2.1. Phương pháp thu thập và xử lý tư liệu Việc nghiên cứu tư liệu đã xuất bản liên quan đến đề tài rất quan trọng. Trước khi tiến hành nghiên cứu thực tế các địa điểm có thờ anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực, NCS đã tiến hành tìm kiếm tài liệu, công trình đã công bố, sau đó thống kê, thu thập thông tin, phân loại và phân tích các kết quả nghiên cứu. Các tài liệu này bao gồm những tư liệu, tài liệu, sách báo, tạp chí, các công trình nghiên cứu đã được in ấn, xuất bản được lưu giữ tại các thư viện, trung tâm học liệu như các tư liệu về cuộc đời và sự nghiệp của Nguyễn Trung Trực; các tài liệu nghiên cứu, truyền thuyết, giai thoại; các số liệu khảo sát, các tư liệu phỏng vấn…Những tài liệu này giúp NCS có cái nhìn tổng quan về tín ngưỡng, cuộc đời và nghiệp Nguyễn Trung Trực, về các địa điểm thờ tự, về quan điểm của các nhà nghiên cứu, cảm nhận của người dân đối với AHDT, với Nguyễn Trung Trực. 6.2.2. Phương pháp điều tra xã hội học Đối tượng điều tra xã hội học trong phạm vi luận án này là tín ngưỡng thờ phụng Nguyễn Trung Trực. Bảng điều tra bao gồm hệ thống câu hỏi đa dạng về nội dung thực hành tín ngưỡng, cơ sở vật chất, tình hình an ninh trật tự, về dịch vụ phục vụ, về xu hướng biến đổi và công tác tổ chức quản lí lễ hội. Thông qua bảng hỏi, người viết thu thập thông tin về những người phục vụ lễ, những người đi lễ, những người trong ban quản lí di tích, cộng đồng làng nhằm làm sáng tỏ nội dung nghiên cứu của luận án. NCS đã tiến hành điều tra khảo sát tại các đình, di tích thờ Nguyễn Trung Trực với 330 phiếu khảo sát và tiến hành xử lý dữ liệu trên phần mềm SPSS. 6.2.3. Phương pháp quan sát tham dự, phỏng vấn sâu Cùng với việc điều tra xã hội học, người viết điều tra tiếp cận không gian văn hóa và thành tố văn hóa…với ghi chép, khảo sát về các thành tố lịch sử, văn hóa dân gian, truyền thuyết dân gian, thu thập thông tin từ địa bàn để phân tích, mô tả về thực hành tín ngưỡng, hoạt động lễ hội. Trong quá trình tham dự, người viết tiến hành gặp gỡ, trao đổi, phỏng vấn với người dân, phỏng vấn những người trong Ban quản lí di tích, những người thực hành tín ngưỡng, những người tham gia lễ hội. Những cuộc phỏng vấn sâu là nguồn tư liệu hữu ích giúp người viết nhận dạng rõ hơn về quá trình hình thành di tích, về niềm tin tín ngưỡng và những thực hành, sáng tạo, biến đổi của tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực. Sử dụng phương pháp này, NCS trực tiếp quan sát, ghi nhận sự việc qua lời kể, những lời của người trong cuộc, nhất là lời của những người trong thân 5
tộc Nguyễn Trung Trực. Đây là phương pháp khai thác thông tin có giá trị cao, vì những thông tin này nằm trong trí nhớ của nhiều người mà sử sách chưa ghi nhận. Nguồn thông tin khách quan này làm cho dữ liệu thêm xác thực, sinh động, từ đó, NCS có cái nhìn mới hơn trong nội dung nghiên cứu. Dựa vào những thông tin thu thập từ nghiên cứu điền dã, quan sát, NCS tiến hành gỡ băng các cuộc phỏng vấn sâu. 6.2.4. Phương pháp phân tích, tổng hợp Việc lí giải, phân tích quá trình hình thành, biến đổi của tín ngưỡng thờ phụng Nguyễn Trung Trực ở Nam Bộ dựa trên nhiều nguồn thông tin khác nhau. Thứ nhất, phân tích những quan điểm, chính sách của Đảng và Nhà nước về tín ngưỡng, lễ hội từ năm 1986 đến nay. Thứ hai, phân tích những quan điểm học thuật của các nhà khoa học về biến đổi tín ngưỡng, lễ hội trong xã hội đương đại. Thứ ba, phân tích những luận điểm khoa học và lý thuyết của đề tài. Thứ tư, tìm hiểu, phân tích, lý giải tâm lý của người đi lễ. Thứ năm, dựa trên những thông tin về phiều điều tra, các biên bản phỏng vấn sâu để phân tích thực trạng tín ngưỡng. Sự kết hợp giữa số liệu điền dã, những thông tin từ phỏng vấn sâu với các quan điểm học thuật giúp cho so sánh, nhận diện tín ngưỡng này theo suốt chiều dọc của lịch sử, từ đó đưa ra những kết quả nghiên cứu mới. 6.2.5. Phương pháp so sánh Phương pháp so sánh có vị trí quan trọng trong tiếp cận và phân tích nguồn tư liệu thu thập được trong quá trình nghiên cứu để thực hiện các mục tiêu của đề tài. Phương pháp này được sử dụng phổ biến trong nghiên cứu các đề tài về văn hóa, gồm so sánh đồng đại và so sánh lịch đại. - Phương pháp so sánh đồng đại sử dụng trong đề tài để đối chiếu tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực với tín ngưỡng thờ các vị anh hùng kháng Pháp cùng thời trong lịch sử đấu tranh giữ nước đã được thần linh hóa ở Nam Bộ; sự vận động, biến đổi của tín ngưỡng thờ AHDT Nguyễn Trung Trực trong bối cảnh đời sống xã hội hiện nay. - Phương pháp so sánh lịch đại rất cần thiết trong luận án. Trong trình bày Tín ngưỡng thờ anh hùng dân tộc Nguyễn Trung Trực, NCS có đối chiếu với các giai đoạn phát triển trước, đồng thời dự báo các cơ sở thờ Nguyễn Trung Trực sẽ được mở rộng, có khuynh hướng tích hợp, giao thoa giữa tín ngưỡng dân gian với tín ngưỡng thờ Nguyễn Trung Trực. Ngoài hướng tiếp cận và những phương pháp trên, NCS còn quan tâm đến việc hệ thống hóa, phân tích các chính sách của Đảng và Nhà nước về quản lý tín ngưỡng, lễ 6