Luận án Tiến sĩ Nông nghiệp: Ảnh hưởng của phát triển du lịch đến sinh kế của hộ nông dân tỉnh Điện Biên

Chia sẻ: Hoamaudon | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:182

Thêm vào BST

Báo xấu

39
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Ảnh hưởng của phát triển du lịch đến sinh kế của hộ nông dân tỉnh Điện Biên" được hoàn thành với mục tiêu nhằm góp phần làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực tiễn về ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân; Đánh giá tổng quát thực trạng phát triển du lịch tỉnh Điện Biên và sự tham gia của các hộ dân trong tỉnh vào kinh doanh du lịch;...Mời các bạn cùng tham khảo!

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Nông nghiệp: Ảnh hưởng của phát triển du lịch đến sinh kế của hộ nông dân tỉnh Điện Biên

HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM TRẦN BÁ UẨN ẢNH HƯỞNG CỦA PHÁT TRIỂN DU LỊCH ĐẾN SINH KẾ CỦA HỘ NÔNG DÂN TỈNH ĐIỆN BIÊN LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÀ XUẤT BẢN HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP - 2022
HỌC VIỆN NÔNG NGHIỆP VIỆT NAM ------------------ TRẦN BÁ UẨN ẢNH HƯỞNG CỦA PHÁT TRIỂN DU LỊCH ĐẾN SINH KẾ CỦA HỘ NÔNG DÂN TỈNH ĐIỆN BIÊN Ngành : Kinh tế nông nghiệp Mã số : 9.62.01.15 Người hướng dẫn khoa học: GS.TS. Nguyễn Văn Song HÀ NỘI, NĂM 2022
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi, các kết quả nghiên cứu được trình bày trong luận án là trung thực, khách quan và chưa từng dùng để bảo vệ lấy bất kỳ học vị nào. Tôi xin cam đoan rằng mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện luận án đã được cám ơn, các thông tin trích dẫn trong luận án này đều được chỉ rõ nguồn gốc. Hà Nội, ngày… tháng… năm 2022 Tác giả luận án Trần Bá Uẩn i
LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn Ban Giám đốc Học viện Nông nghiệp Việt Nam; Ban Quản lý đào tạo; các thầy giáo, cô giáo Khoa Kinh tế và Phát triển nông thôn, Bộ môn Kinh tế Tài nguyên và Môi trường. Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới GS.TS. Nguyễn Văn Song đã tận tình chỉ bảo, hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và thực hiện luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo UBND tỉnh Điện Biên, Sở Văn hoá Thể thao và Du lịch tỉnh Điện Biên, Trung tâm Xúc tiến du lịch tỉnh Điện Biên; Lãnh đạo UBND Thành phố Điện Biên Phủ, Huyện Điện Biên và Huyện Mường Nhé; Lãnh đạo UBND các xã và các hộ nông dân tại các địa bàn nghiên cứu đã nhiệt tình cung cấp thông tin, số liệu, tham gia các cuộc điều tra, phỏng vấn và đóng góp ý kiến để tôi hoàn thành luận án. Tôi xin chân thành cảm ơn Lãnh đạo Trường Cao đẳng Kinh tế - Kỹ thuật Điện Biên đã tạo mọi điều kiện thuận lợi, đông viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Tôi xin trân trọng cảm ơn bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện luận án cũng như sự ủng hộ, động viên của gia đình trong suốt thời gian qua. Một lần nữa tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc và trân trọng nhất đến các tổ chức và cá nhân đã giúp đỡ tôi trong suốt quá trình tôi thực hiện luận án này. Hà Nội, ngày tháng năm 2022 Tác giả luận án Trần Bá Uẩn ii
MỤC LỤC Lời cam đoan .................................................................................................................... i Lời cảm ơn ....................................................................................................................... ii Mục lục ........................................................................................................................... iii Danh mục chữ viết tắt ..................................................................................................... vi Danh mục bảng .............................................................................................................. vii Danh mục hình ................................................................................................................ ix Trích yếu luận án ..............................................................................................................x Thesis abstract................................................................................................................ xii Phần 1. Mở đầu ...............................................................................................................1 1.1. Tính cấp thiết của đề tài ........................................................................................1 1.2. Mục tiêu nghiên cứu .............................................................................................3 1.2.1. Mục tiêu chung .....................................................................................................3 1.2.2. Mục tiêu cụ thể .....................................................................................................3 1.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ........................................................................4 1.3.1. Đối tượng nghiên cứu ...........................................................................................4 1.3.2. Đối tượng điều tra .................................................................................................4 1.3.3. Phạm vi nghiên cứu ..............................................................................................4 1.4. Những đóng góp mới của luận án .........................................................................4 1.5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ..............................................................5 Phần 2. Tổng quan các vấn đề lý luận và thực tiễn về ảnh hƣởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân .........................................................................6 2.1. Cơ sở lý luận về ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân .........6 2.1.1. Các khái niệm cơ bản liên quan đến nghiên cứu ..................................................6 2.1.2. Những tác động liên quan đến phát triển du lịch ................................................18 2.1.3. Nội dung nghiên cứu ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế của hộ nông dân ..............................................................................................................21 2.2. Tổng quan nghiên cứu ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân ..............................................................................................................24 2.2.1. Các nghiên cứu trên thế giới liên quan đến ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân .......................................................................................24 iii
2.2.2. Các nghiên cứu trong nước liên quan đến ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân .......................................................................................30 2.2.3. Các nghiên cứu liên quan đến phương pháp nhóm (clustering method) và nhóm sinh kế (clustering livelihoods) .................................................................36 2.2.4. Khoảng trống trong nghiên cứu ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân .........................................................................................................39 2.3. Bài học kinh nghiệm từ cơ sở lý luận và thực tiễn cho nghiên cứu ảnh hưởng phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân tỉnh Điện Biên ..................................40 Tóm tắt phần 2 ................................................................................................................42 Phần 3. Phƣơng pháp nghiên cứu ...............................................................................43 3.1. Đặc điểm địa bàn nghiên cứu .............................................................................43 3.1.1. Điều kiện tự nhiên của tỉnh Điện Biên................................................................43 3.1.2. Đặc điểm kinh tế - xã hội tỉnh Điện Biên ...........................................................45 3.2. Khung phân tích và cách tiếp cận .......................................................................47 3.2.1. Khung phân tích của luận án...............................................................................47 3.2.2. Cách tiếp cận của luận án ...................................................................................49 3.3. Phương pháp nghiên cứu của luận án .................................................................51 3.3.1. Chọn điểm nghiên cứu ........................................................................................51 3.3.2. Phương pháp thu thập số liệu..............................................................................52 3.3.3. Phương pháp xử lý và phân tích số liệu ..............................................................55 3.3.4. Hệ thống các chỉ tiêu phân tích cơ bản ...............................................................60 Tóm tắt phần 3 ................................................................................................................63 Phần 4. Kết quả nghiên cứu và thảo luận ...................................................................64 4.1. Tình hình phát triển du lịch tỉnh Điện Biên và sự tham gia của các hộ nông dân trong kinh doanh dịch vụ du lịch .................................................................64 4.1.1. Cơ sở phát triển du lịch tỉnh Điện Biên ..............................................................64 4.1.2. Kết quả hoạt động du lịch của tỉnh Điện Biên giai đoạn 2015 - 2019 ................67 4.1.3. Chính sách phát triển du lịch tỉnh Điện Biên ......................................................70 4.1.4. Sự tham gia của hộ nông dân trong kinh doanh dịch vụ du lịch.........................72 4.2. Ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân tỉnh Điện Biên ........80 4.2.1. Ảnh hưởng của phát triển du lịch tới nguồn vốn sinh kế ....................................80 iv
4.2.2. Đánh giá ảnh hưởng của phát triển du lịch tới nguồn vốn sinh kế qua chỉ số ảnh hưởng sinh kế (LEI) ...................................................................................104 4.2.3. Ảnh hưởng của phát triển du lịch tới kết quả sinh kế của các hộ dân tỉnh Điện Biên ..........................................................................................................111 4.2.4. Phân tích ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế theo từng nhóm hộ nông dân ............................................................................................................115 4.2.5. Đánh giá chung về ảnh hưởng của phát triển du lịch đến sinh kế hộ nông dân tỉnh Điện ...........................................................................................................123 4.3. Giải pháp tăng cường ảnh hưởng tích cực và hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của phát triển du lịch đến sinh kế của hộ nông dân tại tỉnh Điện Biên ...................125 4.3.1. Nhóm giải pháp về thể chế, chính sách ............................................................125 4.3.2. Nhóm giải pháp về nguồn vốn sinh kế .............................................................126 4.3.3. Nhóm giải pháp đối với từng nhóm hộ .............................................................132 Tóm tắt phần 4 ..............................................................................................................137 Phần 5. Kết luận và kiến nghị ....................................................................................140 5.1. Kết luận .............................................................................................................140 5.2. Kiến nghị...........................................................................................................141 5.2.1. Đối với chính phủ .............................................................................................141 5.2.2. Đối với chính quyền các cấp .............................................................................142 Danh mục các công trình đã công bố có liên quan đến luận án ....................................143 Tài liệu tham khảo ........................................................................................................144 Phụ lục ..........................................................................................................................155 v
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT Chữ viết tắt Nghĩa tiếng Việt CRD Trung tâm phát triển nông thôn miền Trung Việt Nam DFID Bộ phát triển quốc tế Anh DL Du lịch DVDL Dịch vụ du lịch FAO Tổ chức lương thực và nông nghiệp Liên Hợp Quốc ILO Tổ chức lao động quốc tế IUCN Tổ chức bảo tồn thiên nhiên thế giới LCI Chỉ số sinh kế LEI Chỉ số ảnh hưởng sinh kế Oxfam Ủy ban cứ trợ nạn đói của Oxford SXKD Sản xuất kinh doanh UNDP Chương trình phát triển Liên Hợp Quốc WEF Diễn đàn kinh tế thế giới vi
DANH MỤC BẢNG TT Tên bảng Trang 3.1. Cơ cấu kinh tế tỉnh Điện Biên giai đoạn 2015 - 2019 ........................................46 3.2. Nguồn, phương pháp thu thập số liệu thứ cấp ....................................................53 3.3. Phân bổ mẫu điều tra ..........................................................................................55 3.4. Các yếu tố chính và yếu tố hợp thành của chỉ số LEI.........................................57 3.5. Phân cấp mức độ ảnh hưởng sinh kế LEI ...........................................................59 4.1. Tiềm năng du lịch dựa vào tự nhiên của tỉnh Điện Biên ....................................64 4.2. Tiềm năng du lịch dựa vào lịch sử của tỉnh Điện Biên .......................................65 4.3. Số ngày khách lưu trú giai đoạn 2015 - 2019 .....................................................69 4.4. Doanh thu du lịch, khách sạn, nhà hàng phân theo thành phần kinh tế (2015 - 2019) ......................................................................................................70 4.5. Đặc điểm kinh tế - xã hội của các hộ gia đình ....................................................73 4.6. Các hoạt động sinh kế dựa vào du lịch của hộ dân tỉnh Điện Biên ....................77 4.7. Hiện trạng nguồn nhân lực của các hộ nông dân ................................................80 4.8. Trình độ học vấn của lao động trong hộ nông dân .............................................82 4.9. Ảnh hưởng của phát triển du lịch tới vốn con người ..........................................83 4.10. Thống kê các khóa tập huấn du lịch từ năm 2014 – 2019 tỉnh Điện Biên ..........85 4.11. Đánh giá mối quan hệ giữa hộ gia đình với hàng xóm .......................................89 4.12. Ảnh hưởng của phát triển du lịch tới mối quan hệ của các hộ dân .....................89 4.13. Phân bổ diện tích đất của các hộ dân ..................................................................92 4.14. Thực trạng nguồn vốn vật chất của các hộ dân ...................................................99 4.15. Thu nhập trung bình hàng tháng của các hộ gia đình .......................................101 4.16. Mức vay vốn trung bình của các hộ dân ...........................................................102 4.17. Thực trạng tiết kiệm của các hộ gia đình ..........................................................103 4.18. Xác định các yếu tố chính và yếu tố hợp thành của chỉ số LEI tại tỉnh Điện Biên ..........................................................................................................104 4.19. Giá trị chuẩn hóa các yếu tố hợp thành của vốn tự nhiên .................................105 4.20. Giá trị chuẩn hóa các yếu tố hợp thành của vốn con người ..............................106 4.21. Giá trị chuẩn hóa các yếu tố hợp thành của vốn vật chất .................................107 4.22. Giá trị chuẩn hóa các yếu tố hợp thành của vốn xã hội ....................................108 4.23. Giá trị chuẩn hóa các yếu tố hợp thành của vốn tài chính ................................109 vii
4.24. Kết quả tính toán chỉ số LEI dựa trên 5 yếu tố chính .......................................109 4.25. Thực trạng thu nhập từ du lịch của các hộ gia đình ..........................................112 4.26. Sự thay đổi thu nhập của các hộ gia đình do phát triển du lịch ........................113 4.27. Phát triển du lịch và tính ổn định của sinh kế hộ dân .......................................114 4.28. Mô tả các biến trong mô hình ...........................................................................116 4.29. Kiểm định sự bằng nhau của trị trung bình theo nhóm hộ ...............................117 4.30. Giá trị Eigenvalues............................................................................................118 4.31. Kiểm định Wilk’s Lambda ...............................................................................118 4.32. Bảng hệ số hàm khác biệt dạng chuẩn tắc ........................................................119 4.33. Bảng ma trận cấu trúc .......................................................................................120 viii
DANH MỤC HÌNH TT Tên hình Trang 2.1. Khung sinh kế bền vững .....................................................................................12 3.1. Bản đồ tỉnh Điện Biên ........................................................................................44 3.2. Khung phân tích của luận án...............................................................................48 4.1. Số lượng khách đến Điện Biên (2015 – 2019) ...................................................68 4.2. Tỷ lệ hộ có cung cấp các sản phẩm, dịch vụ du lịch tỉnh Điện Biên ..................75 4.3. Tỷ lệ hộ cung cấp sản phẩm, dịch vụ du lịch theo địa bàn .................................76 4.4. Tỷ lệ hộ tham gia thường xuyên trong hoạt động của hội nhóm ........................87 4.5. Tỷ lệ hộ tham gia hội nhóm phân theo loại hộ ...................................................88 4.6. Tỷ lệ lao động trực tiếp trong du lịch phân theo giới tính ..................................90 4.7. Ảnh hưởng của phát triển du lịch tới quỹ đất của hộ dân ...................................94 4.8. Thực trạng sử dụng nguồn nước của các hộ dân ................................................96 4.9. Ảnh hưởng của phát triển du lịch tới môi trường ...............................................97 4.10. Thực trạng tiếp cận vốn vay của hộ dân ...........................................................101 4.11. Mục đích sử dụng tiền tiết kiệm của hộ dân .....................................................103 4.12. Sơ đồ biểu diễn các giá trị vốn tự nhiên, vốn con người, vốn vật chất, vốn xã hội và vốn tài chính của LEI ........................................................................110 ix
TRÍCH YẾU LUẬN ÁN Tên tác giả: Trần Bá Uẩn Tên Luận án: Ảnh hưởng của phát triển du lịch đến sinh kế của hộ nông dân tỉnh Điện Biên Ngành: Kinh tế nông nghiệp Mã số: 9 62 01 15 Tên cơ sở đào tạo: Học viện Nông nghiệp Việt Nam Mục đích nghiên cứu - Góp phần làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực tiễn về ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân; - Đánh giá tổng quát thực trạng phát triển du lịch tỉnh Điện Biên và sự tham gia của các hộ dân trong tỉnh vào kinh doanh du lịch; - Phân tích sự ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân tỉnh Điện Biên; - Đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường ảnh hưởng tích cực và hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực của phát triển du lịch đến sinh kế của các hộ nông dân tỉnh Điện Biên. Phƣơng pháp nghiên cứu Luận án sử dụng các phương pháp: Phương pháp chọn điểm nghiên cứu; phương pháp thu thập tài liệu, số liệu để điều tra; Các phương pháp như thống kê mô tả, phương pháp so sánh; Phân tích ảnh hưởng dựa trên chỉ số ảnh hưởng sinh kế LEI (livelihood effect index), thông qua các yếu tố chính là các nguồn vốn sinh kế để tính toán chỉ số LEI để thấy được ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế của hộ nông dân trên từng địa bàn nghiên cứu và so sánh mức độ ảnh hưởng đến từng nguồn vốn sinh kế theo từng địa bàn nghiên cứu; Phương pháp cụm nhằm nhận diện và phân loại các nhóm hộ nông dân dựa vào mức độ tham gia vào các hoạt động du lịch và tỷ lệ thu nhập từ các hoạt động du lịch trong tổng thu nhập của hộ để so sánh sự khác biệt về tình trạng các nguồn vốn sinh kế, các kết quả sinh kế của các nhóm hộ nông dân; Phương pháp phân tích biệt số giúp làm rõ hơn sự khác biệt giữa các nhóm hộ nông dân thông qua mô hình biệt số với các biến liên quan đến các nguồn vốn sinh kế và kết quả sinh kế; Kết quả chính và kết luận Luận án đã làm sáng tỏ các lý luận và thực tiễn về ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân tỉnh Điện Biên. Các khái niệm cơ bản liên quan tới du lịch như khái niệm du lịch, sản phẩm du lịch, các loại hình du lịch, khái niệm phát triển du lịch; các lý luận về sinh kế, sinh kế bền vững, sinh kế hộ nông dân được trình bày và hệ thống hóa trong luận án. x
Luận án đã trình bày tình hình phát triển du lịch tỉnh Điện Biên trong những năm gần đây; sự tham gia của hộ nông dân vào ngành du lịch và các hoạt động kinh tế dựa vào ngành du lịch mà các hộ dân đang thực hiện. Từ đó có thể thấy, du lịch của tỉnh Điện Biên đang phát triển nhưng chưa xứng với tiềm năng về tài nguyên thiên nhiên, văn hóa và lịch sử của tỉnh. Các hoạt động sinh kế dựa vào du lịch của các hộ nông dân khá đa dạng, nhưng mới tập trung chủ yếu ở các hoạt động đem lại thu nhập không cao. Phân tích ảnh hưởng của phát triển du lịch tới các nguồn vốn sinh kế của các hộ nông dân tỉnh Điện Biên nhận thấy: phát triển du lịch đã ảnh hưởng tích cực lẫn tiêu cực tới vốn sinh kế. Cụ thể, phát triển du lịch giúp cải thiện nguồn vốn con người khi giúp cho nhiều lao động được đào tạo, tập huấn nâng cao năng lực, đầu tư giáo dục cho trẻ em; phát triển du lịch giúp các hộ nông dân mở rộng mối quan hệ, bảo tồn các di tích lịch sử, các giá trị văn hóa dân tộc; các hộ nông dân tham gia kinh doanh du lịch có ưu thế về nguồn nước, vốn vật chất và tài chính hơn so với hộ không kinh doanh du lịch. Bên cạnh đó, phát triển du lịch cũng khiến tính gắn kết trong cộng đồng giảm; xuất hiện các hộ nông dân bị mất đất do thu hồi, giải tỏa; gia tăng ô nhiễm môi trường. Chỉ số ảnh hưởng sinh kế LEI tại thành phố Điện Biên Phủ, huyện Điện Biên và huyện Mường Nhé cho thấy ảnh hưởng của phát triển du lịch tới vốn sinh kế tại các địa bàn nghiên cứu ở mức trung bình. Phát triển du lịch đã ảnh hưởng tích cực tới kết quả sinh kế, biểu hiện bằng việc gia tăng thu nhập, tạo ra nguồn thu ổn định hơn so với làm nông nghiệp, tạo công ăn việc làm, thu hút lao động xa nhà quay về địa phương làm việc. Tuy nhiên, phát triển du lịch cũng khiến giá cả tăng khiến chi phí sinh hoạt của các hộ gia tăng. Luận án đã thực hiện việc phân nhóm các hộ nông dân dựa vào mức độ tham gia vào ngành du lịch và so sánh sự khác biệt giữa các nhóm hộ. Qua đó, thấy rằng: hộ kinh doanh du lịch có sự cải thiện về nguồn vốn sinh kế và kết quả sinh kế. Trong đó, nhóm hộ có thu nhập từ du lịch chiếm 50% – 85% tổng thu nhập có ưu thế về vốn tự nhiên (nguồn nước), vốn tài chính và vốn xã hội. Nhóm hộ có thu nhập từ du lịch chiếm 85% trở lên có ưu thế về thu nhập, vốn vật chất. Nhóm hộ có thu nhập từ du lịch chiếm từ 15% – 50% có ưu thế về vốn vật chất (quỹ đất) và vốn con người. Từ những kết quả đạt được, một số giải pháp được đề xuất nhằm cải thiện sinh kế cho các hộ nông dân dựa vào phát triển du lịch, bao gồm: i) giải pháp về thể chế, chính sách; ii) Giải pháp về nguồn vốn sinh kế; iii) Giải pháp đối với từng nhóm hộ. xi
THESIS ABSTRACT PhD candidate: Tran Ba Uan Dissertation title: The impact of tourism development on farmers’ livelihoods in Dien Bien Province Major: Agricultural Economics Code: 9 62 01 15 Educational organization: Vietnam National University of Agriculture (VNUA) Research Objectives - Contribute to clarify theoretical and practical issues about the impact of tourism development on farmers' livelihoods; - Assess the current situation of tourism development in Dien Bien Province and the participation of households in the province in tourism business; - Analyze the impact of tourism development on farmers' livelihoods in Dien Bien province; - Propose the solutions to enhance the positive influence and limit negative influence of tourism development on the farmer households' livelihoods in Dien Bien province. Materials and Methods The dissertation used the following methods: method of selecting research points; method of collecting documents and data for investigation; the method of descriptive statistics, comparison method; analysis of the effects is based on the livelihood effect index (LEI), through the main factors of livelihood effect to calculate the LEI in order to see the impact of tourism development on livelihoods of farming households in each research area and compare the impact level of each livelihood capital source in each research area; the cluster method aims to identify and categorize groups of farming households based on their participation in tourism activities and the proportion of income from tourism activities to their total income to compare differences in tourism status of livelihood capital sources, livelihood outcomes of household groups; the numerical analysis method helps to clarify the differences between household groups through the differential model with variables related to livelihood capital sources and livelihood outcomes; Chi_square testing tool is used to test the relationship between the variables of the type of household (households with and without tourism business) with variables representing livelihood capital of farm households. Main findings and conclusions The thesis clarified theories and practices about the impact of tourism development on farmers’ livelihoods in Dien Bien Province. Basic concepts related to tourism such as tourism concept, tourism products, types of tourism, tourism development concept; Theories on livelihoods, sustainable livelihoods, and household livelihoods are presented and systematized in the dissertation. xii
The dissertation has presented the situation of tourism development in Dien Bien Province in recent years. Household participation in the tourism industry and economic activities based on the tourism industry that households are undertaking. From doing so, it can be seen that the tourism of Dien Bien Province is developing but not commensurate with the potential of natural resources, culture and history of the province. The livelihood activities bases on tourism of the households are quite diverse, but mainly focuses on activities with low income. Analyzing the impact of tourism development on the livelihoods of households in Dien Bien Province found that: tourism development had both positive and negative impacts on livelihood capitals. Specifically, tourism development helped to improve human capital by helping many workers to be trained, improved their capacity, and invested in education for children; tourism development helped households expand relationships, conserved historical relics and ethnic cultural values; households engaged in tourism business have more advantages in terms of water resources, physical capital and financial resources than those who do not do tourism business. Besides, tourism development also reduced cohesion in the community; appeared farming households losing land due to land acquisition and clearance; increased environmental pollution. The LEI Livelihood Impact Index in Dien Bien Phu City, Dien Bien District and Muong Nhe District shows that the impact of tourism development on livelihood capital in the study areas is moderate. Tourism development prompted Dien Bien Province to issue many policies, including planning policies, policies to propagate and promote tourism. Tourism development positively affected livelihood results, manifested by increasing income, creating a more stable source of income compared to farming, creating jobs, attracting workers away from home to work locally. However, tourism development also caused to increase prices and the living costs of households. The dissertation classified the households based on participation level in the tourism industry and comparing differences between groups of households. Thereby, it is found that: households’ tourism business had an improvement in livelihood capital and livelihood results. The group of households had income from tourism accounts for 50% - 85% of the total income with the advantage of natural capital (water sources), financial capital and social capital. The group of households had income from tourism accounts for 85% or more has advantages in income and physical capital. The group of households had income from tourism accounts for 15% - 50% with advantages in physical capital (land fund) and human capital. From the achieved results, a number of solutions are proposed to enhance the livelihoods of farming households based on tourism development, including: i) Institutional and policy solutions; ii) Livelihood capital solutions; iii) Solutions for each group of households. xiii
PHẦN 1. MỞ ĐẦU 1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI Du lịch là ngành kinh tế phát triển với tốc độ nhanh và trở thành một trong những ngành kinh tế mũi nhọn của nhiều quốc gia trên Thế giới. Ở nước ta, Đảng và Nhà nước xác định vai trò hết sức quan trọng của du lịch trong nền kinh tế quốc dân. Trong chiến lược phát triển ngành du lịch đến năm 2020, tầm nhìn đến năm 2030, du lịch được đặt mục tiêu đến năm 2020 Việt Nam sẽ đón 10 – 10,5 triệu lượt khách du lịch quốc tế và 47 – 48 triệu khách du lịch nội địa, tổng thu từ du lịch đạt trên 18 tỷ USD, đóng góp của du lịch vào GDP đạt 11,5 – 12%/năm với số lao động trực tiếp trong ngành du lịch khoảng 870.000 người (Chính phủ, 2011). Những năm qua, ngành du lịch Việt Nam đã đạt được nhiều thành tựu nổi bật. Năm 2019 là năm thứ hai liên tiếp Việt Nam giữ vững danh hiệu ―Điểm đến hàng đầu châu Á‖ do Giải thưởng Du lịch thế giới (WTA) 2019 bình chọn. Khách quốc tế năm 2019 tăng 16,2% so với năm trước, trong đó khách đến bằng đường hàng không tăng 15,2%; bằng đường bộ tăng 20,4%; bằng đường biển tăng 22,7% (Tổng cục Thống kê, 2019). Tổng thu từ khách du lịch năm 2019 đạt 755 nghìn tỷ đồng (tương đương 32,8 tỷ đô la), trong đó tổng thu từ du lịch quốc tế là 421 nghìn tỷ đồng, chiếm 55,7% (tương đương 18,3 tỷ đô la), tổng thu từ du lịch nội địa là 334 ngìn tỷ đồng, chiếm 44,3% (tương đương 14,5 tỷ đô la), đóng góp của du lịch đạt 9,2% GDP (Tổng cục Du lịch, 2020). Cùng với sự phát triển đi lên của nền kinh tế trong nước, người dân ngày càng có nhu cầu và cơ hội đi du lịch nhiều hơn, chi tiêu của khách du lịch nội địa góp phần quan trọng trong nguồn thu từ du lịch. Điện Biên là một tỉnh nằm ở địa đầu Tây Bắc của Tổ quốc với 80% dân số là người dân tộc thiểu số. Tỉnh có vị trí quan trọng, là cửa ngõ kết nối với Bắc Lào và Vân Nam (Trung Quốc). Là thành phố lịch sử, Điện Biên được cả thế giới biết đến với chiến thắng Điện Biên Phủ. Bên cạnh đó, Điện Biên còn có những danh thắng: Hồ Pá Khoang, cánh đồng Mường Thanh, rừng nguyên sinh Mường Phăng...; những nét văn hóa đặc sắc của người Thái ở Tây bắc. Với nhiều di tích còn được lưu giữ cùng với những đặc điểm về vị trí địa lý, dân cư và cảnh quan tươi đẹp, Điện Biên trở thành một trong những điểm đến hấp dẫn nhất của Việt Nam (Ủy ban nhân dân tỉnh Điện Biên, 2017). Trong những năm gần đây, hoạt động du lịch của Điện Biên từng bước trở thành ngành kinh tế quan trọng góp phần tích cực trong quá trình chuyển dịch cơ 1
cấu kinh tế, giải quyết việc làm cho người lao động và cải thiện đời sống nhân dân. Đến nay, một số dự án có quy mô lớn được đầu tư như hạ tầng khu du lịch Him Lam giai đoạn II; đường dạo, leo núi Khu du lịch hồ Pá Khoang; dự án cải tạo, nâng cấp đường Nà Nhạn – Mường Phăng; dự án tu bổ, tôn tạo di tích Điện Biên Phủ. Năm 2019, tỉnh Điện Biên đón 845 nghìn lượt khách, tăng 19,9% so với năm 2018 (khách quốc tế đạt 183 nghìn lượt, tăng 21,2% so với năm trước); Tổng thu từ hoạt động du lịch đạt 1.366 tỷ đồng, tăng 18,2% so với năm 2018; Giải quyết việc làm cho trên 14 ngàn lao động (Cục Thống kê Điện Biên, 2019). Nghị quyết của Hội đồng nhân dân tỉnh Điên Biên thông qua Chương trình phát triển du lịch tỉnh Điện Biên đến năm 2020, tầm nhìn đến 2030 đề ra mục tiêu chung ―…phấn đấu đến năm 2025 đưa du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, phát triển bền vững, có tính chuyên nghiệp với hệ thống cơ sở vật chất tương đối đồng bộ, sản phẩm du lịch có chất lượng cao, đậm bản sắc văn hoá các dân tộc tỉnh Điện Biên; góp phần chuyển dịch cơ cấu kinh tế, làm động lực thúc đẩy phát triển các ngành, lĩnh vực khác, tạo nền tảng đưa Điện Biên trở thành một trong những trung tâm du lịch hấp dẫn của khu vực Tây Bắc và cả nước…‖ và một trong những mục tiêu cụ thể là: ―Đến năm 2030, đón 1.600.000 lượt khách, trong đó khách quốc tế đạt 350.000 lượt; tổng thu từ hoạt động du lịch đạt trên 3.500 tỷ đồng; tạo việc làm cho trên 35.000 lao động, trong đó có trên 10.000 lao động trực tiếp‖ (Hội đồng nhân dân tỉnh Điện Biên, 2016). Những số liệu về ngành du lịch cho thấy phát triển du lịch đã tác động không nhỏ tới phát triển kinh tế xã hội: tạo công ăn việc làm, tăng thu nhập, đánh thức các nghề thủ công, giúp gìn giữ các di tích,… Các nghiên cứu trước đây cũng cho thấy ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân. Nghiên cứu của Dressler & Fabyinyi (2011), Tổ chức lao động Quốc tế ILO (2012), Khima & cs. (2014), Tiwari (2014), Tomankova (2018) đã chỉ rõ: phát triển du lịch có những tác động tích cực và tiêu cực tới sinh kế hộ. Du lịch giúp tăng thu nhập; kích thích sự sáng tạo và phát triển cơ sở hạ tầng, dịch vụ giao thông vận tải mới; nâng cao kỹ năng nghề cho người lao động; tạo kinh phí để bảo vệ tài nguyên; công bằng về giới; khôi phục văn hóa và làng nghề truyền thống. Bên cạnh đó, du lịch cũng gây nên sự cạnh tranh về đất đai; giá cả leo thang; chia rẽ văn hóa; gia tăng tệ nạn xã hội. Những số liệu về nguồn thu từ du lịch và số lượng lao động có việc làm nhờ du lịch đã cho thấy phát triển du lịch là hướng đi cần thiết cho tỉnh Điện Biên. Đồng thời tỉnh Điện Biên cũng xác định du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn. 2
Tuy nhiên, Điện Biên vẫn là tỉnh có nền kinh tế phát triển chậm phát triển, năm 2019 tổng sản phẩm trên địa bàn tỉnh mới đạt 11.340, 87 tỷ đồng (mặc dù đã tăng 7,2% so với năm 2018 và đạt kế hoạch đã đề ra), cơ cấu kinh tế khu vực nông, lâm nghiệp và thuỷ sản vẫn chiếm tỷ lệ cao (19,34%), dịch vụ chiếm 55,3%; GDP bình quân đầu người đạt khoảng 29,7 triệu đồng/người/năm; toàn tỉnh vẫn còn 44.387 hộ, chiếm tỷ lệ 33,97% (mặc dù đã giảm 2.949 hộ và giảm 3,11% so với năm 2018) (Hội đồng nhân dân tỉnh Điện Biên, 2020). Tỷ lệ hộ nghèo của tỉnh Điện Biên còn chiếm tỷ lệ rất cao so với toàn quốc (năm 2019 tỷ lệ hộ nghèo toàn quốc chỉ còn 3,75%, tương đương 984.764 hộ) (Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội, 2020). Các sinh kế của hộ nông dân tỉnh Điện Biên vẫn chủ yếu là dựa vào các hoạt động sản xuất nông – lâm nghiệp, số hộ nông dân có các sinh kế có liên quan đến du lịch bao gồm cả hoạt động trực tiếp và gián tiếp mới chiếm khoảng 40% và không đồng đều giữa các vùng trong tỉnh (Số liệu điều tra năm 2019). Từ thực tế trên đòi hỏi cần có một nghiên cứu về ảnh hưởng của phát triển du lịch đến sinh kế của hộ nông dân tại tỉnh Điện Biên nhằm trả lời các câu hỏi: thứ nhất, những vấn đề lý luận, thực tiễn về ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân là gì? Thứ hai, những ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân của tỉnh Điện Biên? Thứ ba, các giải pháp và biện pháp cụ thể nào nhằm tăng cường ảnh hưởng tích cực và hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực của du lịch đến sinh kế hộ nông dân tỉnh Điện Biên? Nghiên cứu được tiến hành thực hiện để trả lời thoả đáng những câu hỏi đặt ra trên đây, sau đây là các mục tiêu nghiên cứu của luận án. 1.2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU 1.2.1. Mục tiêu chung Xác định các yếu tố và đánh giá ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân của tỉnh Điện Biên nhằm đề xuất các giải pháp tăng cường ảnh hưởng tích cực và hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực của phát triển du lịch đến sinh kế của các hộ nông dân tỉnh Điện Biên trong thời gian tới. 1.2.2. Mục tiêu cụ thể - Góp phần làm sáng tỏ các vấn đề lý luận và thực tiễn về ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân; - Đánh giá tổng quát thực trạng phát triển du lịch tỉnh Điện Biên và sự tham gia của các hộ nông dân trong tỉnh vào kinh doanh du lịch; 3
- Phân tích sự ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân tỉnh Điện Biên; - Đề xuất các giải pháp nhằm tăng cường ảnh hưởng tích cực và hạn chế những ảnh hưởng tiêu cực của phát triển du lịch của hộ nông dân tỉnh Điện Biên. 1.3. ĐỐI TƢỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU 1.3.1. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các vấn đề lý luận và thực tiễn về sinh kế và sự ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân; các ảnh hưởng của phát triển du lịch tới toàn bộ các yếu tố của sinh kế như: nguồn vốn sinh kế, kết quả sinh kế; các giải pháp tăng cường ảnh hưởng của phát triển du lịch đến sinh kế của hộ nông dân tỉnh Điện Biên. 1.3.2. Đối tƣợng điều tra Để tiến hành nghiên cứu toàn diện và đầy đủ các mục tiêu đã đặt ra đối tượng điều tra bao gồm: (1) Các hộ nông dân (đại diện là chủ hộ) có đặc điểm kinh tế - xã hội khác nhau; (2) Các cán bộ quản lý tại xã, huyện, thành phố và tỉnh. 1.3.3. Phạm vi nghiên cứu Phạm vi nội dung: Những vấn đề lý luận và thực tiễn về ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế của hộ nông dân; các tác động của phát triển du lịch tới nguồn vốn sinh kế, kết quả sinh kế của hộ nông dân. Phạm vi không gian: Trên địa bàn tỉnh Điện Biên, tập trung chủ yếu vào các địa phương có tiềm năng phát triển du lịch. Phạm vi thời gian: Thời gian nghiên cứu đề tài từ năm 2016 đến năm 2020. Các số liệu thứ cấp thu thập từ năm 2015 đến năm 2020. Số liệu sơ cấp điều tra người dân trong năm 2019 và 2020. 1.4. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN Về lý luận: - Góp phần hệ thống, làm rõ, chỉ ra các vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế của hộ nông dân. 4
- Đưa ra khung phân tích sự ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân tỉnh Điện Biên dựa trên khung sinh kế bền vững, từ đó đưa ra phương pháp nghiên cứu phù hợp. - Rút ra được bài học, kinh nghiệm và khoảng trống cho nghiên cứu. Về thực tiễn: - Đánh giá tình hình phát triển du lịch của tỉnh Điện Biên, sự tham gia của hộ nông dân trong ngành du lịch của tỉnh. - Đánh giá được sự ảnh hưởng của phát triển du lịch tới các thành phần trong sinh kế hộ nông dân. Luận án đã ước tính chỉ số ảnh hưởng sinh kế (livelihood effect index – LEI), phân tích sự khác biệt giữa các nhóm hộ nông dân trong tỉnh dựa vào việc kết hợp phương pháp nhóm và phương pháp phân tích biệt số. 1.5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI Về lý luận, bên cạnh kết quả đóng góp vào việc hệ thống và làm rõ các vấn đề lý luận và thực tiễn liên quan đến ảnh hưởng của phát triển du lịch tới sinh kế hộ nông dân, luận án còn trình bày cơ sở khoa học và các bước tính chỉ số LEI. Luận án đã đưa ra cách kết hợp hai phương pháp: phương pháp nhóm và phương pháp phân tích biệt số để phân nhóm các hộ nông dân trong tỉnh Điện Biên dựa trên tỷ lệ thu nhập từ kinh doanh du lịch và làm rõ sự khác biệt giữa các nhóm hộ này. Về thực tiễn, cung cấp cơ sở dữ liệu về tình hình phát triển du lịch của tỉnh Điện Biên, sự tham gia của người dân trong ngành du lịch của tỉnh. Đánh giá được sự ảnh hưởng của phát triển du lịch tới các thành phần trong sinh kế hộ nông dân. Kết quả nghiên cứu là tài liệu có thể sử dụng làm đầu vào cho các chính sách liên quan tới phát triển du lịch, chính sách liên quan tới sinh kế hộ nông dân và là nguồn tài liệu phục vụ cho giảng dạy và nghiên cứu tại các Trường Đại học, Cao đẳng, các Viện nghiên cứu. 5