Luận án tiến sĩ: Quan hệ Campuchia - Việt Nam (1993 - 2010)

MỞ ĐẦU<br /> 1. Lý do chọn đề tài<br /> 1.1 Campuchia và Việt Nam là hai nước có mối quan hệ lâu đời.<br /> Trải qua nhiều thời kỳ lịch sử, vận mệnh của hai quốc gia luôn gắn<br /> kết với nhau chặt chẽ, điều này đã được thực tế chứng minh: Nếu một<br /> giai đoạn nào đó, quan hệ hai nước trục trặc thì đều tổn hại đến lợi<br /> ích của cả Campuchia và Việt Nam. Ngược lại, nếu quan hệ giữa hai<br /> nước tốt đẹp thì tạo cơ hội và sự ổn định cho sự phát triển của hai<br /> bên. Mặt khác, sự gần gũi về mặt địa lý và sự gắn bó, tương đồng về<br /> lịch sử khiến cho nhân dân hai nước luôn có sự hiểu biết, thông cảm<br /> và chia sẻ, đồng thời là điều kiện thuận lợi để thúc đẩy quan hệ hai<br /> nước trong tình hình mới.<br /> Trong suốt quá trình phát triển của quốc gia, dân tộc, đặc biệt trong<br /> thời kỳ hiện đại, Campuchia và Việt Nam luôn nhận thức sâu sắc về tầm<br /> quan trọng của hoà bình, ổn định và hợp tác phát triển ở khu vực Đông<br /> Nam Á. Khu vực này có ý nghĩa chiến lược đối với cả hai nước xét trên<br /> nhiều phương diện, là một bộ phận quan trọng trong chính sách đa<br /> phương hoá, đa dạng hoá quan hệ đối ngoại và “láng giềng hữu nghị”<br /> của mỗi nước. Vì vậy, việc củng cố, thúc đẩy các mối quan hệ song<br /> phương, nhất là quan hệ với các nước láng giềng, khu vực cũng như giữa<br /> hai nước có ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối với sự nghiệp công nghiệp<br /> hoá, hiện đại hoá đất nước và hội nhập quốc tế của cả Campuchia và<br /> Việt Nam.<br /> 1.2 Từ khi Chiến tranh lạnh kết thúc, xu thế đối thoại, hợp tác trở<br /> thành dòng mạch chủ đạo trong quan hệ quốc tế giữa các quốc gia<br /> trên thế giới. Điều này đã tạo ra cơ hội rất lớn cho hợp tác khu vực<br /> Đông Nam Á nói chung và quan hệ giữa ba nước Đông Dương nói<br /> riêng có bước phát triển tốt đẹp hơn. Trong bối cảnh mới đó, quan hệ<br /> Campuchia - Việt Nam cũng được tăng cường và thúc đẩy theo<br /> hướng hợp tác tích cực. Năm 1993, tình hình đất nước Campuchia<br /> dần đi vào ổn định đã tạo điều kiện cho quan hệ hai nước ngày càng<br /> được củng cố và phát triển trên mọi lĩnh vực: chính trị, ngoại giao,<br /> kinh tế, an ninh, khoa học - kỹ thuật, hợp tác trong đa phương.<br /> Trong những năm gần đây, đứng trước những biến đổi sâu sắc,<br /> khó lường của tình hình thế giới và khu vực, vì nhu cầu phát triển của<br /> mỗi nước, của Tiểu v ng Mekong và cả khu vực Đông Nam Á,<br /> Campuchia và Việt Nam đều phải xác định một chiến lược phát triển<br /> quốc gia thích hợp. Trong đó, từng mối quan hệ song phương hay đa<br /> <br /> phương đều có một vị trí, vai trò riêng và cần được xem trọng trong<br /> chính sách đối ngoại của mỗi nước. Quan hệ hợp tác hai nước hiện<br /> nay đang đứng trước những thuận lợi cơ bản cũng như những thách<br /> thức, khó khăn mới, nhưng nếu biết khai thác tốt thuận lợi và hạn chế<br /> một cách hiệu quả những thách thức, khó khăn, hợp tác Campuchia Việt Nam sẽ có những bước phát triển có lợi cho mỗi nước, góp phần<br /> vì hòa bình, ổn định, hợp tác ở khu vực. Do đó, việc nghiên cứu quan<br /> hệ Campuchia - Việt Nam ngày càng có ý nghĩa quan trọng.<br /> 1.3 Quan hệ Campuchia - Việt Nam không chỉ tồn tại và phát triển<br /> một cách thuận chiều mà còn trải qua nhiều biến động, thăng trầm của<br /> lịch sử. Những mâu thuẫn, tồn tại trong quan hệ hai nước cũng như sự<br /> tác động sâu sắc của nhân tố bên ngoài, nhất là sức ép từ phía các nước<br /> lớn, đặc biệt là Trung Quốc đã có ảnh hưởng rất lớn đến mối quan hệ<br /> này. Tính thiếu ổn định trong hệ thống chính trị và những mặt trái<br /> trong chính sách đối ngoại của Campuchia, hay nói cách khác tính đa<br /> diện trong chính sách đối ngoại và sự tranh giành ảnh hưởng, đấu tranh<br /> phe phái trong nội bộ Campuchia đã không ít lần gây tác động xấu đến<br /> quan hệ giữa hai nước. Đồng thời, những tác động trái chiều của các<br /> nhân tố bên ngoài, nhất là từ phía Trung Quốc đã ảnh hưởng trực tiếp<br /> lên đường lối đối ngoại của Campuchia và tác động sâu sắc tới mối<br /> quan hệ Campuchia - Việt Nam. Vì vậy, việc nghiên cứu đề tài còn<br /> nhằm góp phần hiểu thêm những biến động về chính trị, kinh tế và<br /> đường lối ngoại giao của Campuchia, qua đó có thể gợi mở cho Việt<br /> Nam những đối sách ph hợp trong quan hệ với nước láng giềng ở<br /> v ng biên giới Tây Nam của đất nước.<br /> 1.4. Đề tài quan hệ Campuchia - Việt Nam (1993 - 2010) là đề tài<br /> mới chưa từng được công bố trước đó. Vì thế, qua nghiên cứu đề tài,<br /> chúng tôi mong muốn đóng góp một tài liệu tham khảo quan trọng<br /> cho công tác giảng dạy và nghiên cứu lịch sử (kể cả giảng dạy lịch sử<br /> quan hệ quốc tế) trong các trường đại học, cho các nhà hoạt động<br /> chính trị, ngoại giao, nhất là những người hiện nay đang trực tiếp<br /> quan hệ, giao dịch, tiếp xúc với Campuchia.<br /> Từ thực tế nói trên, chúng tôi quyết định chọn vấn đề: “Quan hệ<br /> Campuchia - Việt Nam (1993 - 2010)” làm đề tài luận án tiến sĩ với<br /> hy vọng góp phần nghiên cứu quan hệ quốc tế của nội bộ Hiệp hội<br /> các quốc gia Đông Nam Á (ASEAN) nói chung và quan hệ<br /> Campuchia - Việt Nam nói riêng.<br /> 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề<br /> <br /> 2.1. Việc nghiên cứu của các học giả Việt Nam<br /> Campuchia là một nước láng giềng thân thuộc đối với nhân dân<br /> Việt Nam, do vậy, từ lâu quan hệ hai nước đã nhận được sự quan tâm<br /> nghiên cứu của nhiều học giả, cơ quan nghiên cứu của Việt Nam.<br /> Đặc biệt, trong những năm gần đây, việc đẩy mạnh nghiên cứu về đất<br /> nước Campuchia và mối quan hệ Campuchia - Việt Nam được nhiều<br /> nhà nghiên cứu, nhà lãnh đạo, quản lý Việt Nam nhìn nhận, đánh giá<br /> trên nhiều phương diện, phản ánh sự phát triển không ngừng mối<br /> quan hệ giữa hai quốc gia, dân tộc.<br /> 2.1.1. Những công trình viết chung về lịch sử quan hệ giữa ba<br /> nước Đông Dương<br /> Công trình “Về lịch sử văn hóa ba nước Đông Dương” (1983) do<br /> Phạm Nguyên Long, Đặng Bích Hà chủ biên là một tác phẩm được xuất<br /> bản khá sớm. Đây là công trình nghiên cứu của nhiều nhà khoa học,<br /> trong đó, tác giả Nguyễn Hào H ng với bài viết “Lịch sử một thế kỷ liên<br /> minh đoàn kết chiến đấu và toàn thắng của nhân dân ba nước Đông<br /> Dương” đã dựng lại bức tranh toàn cảnh về mối quan hệ giữa Việt Nam<br /> - Campuchia - Lào từ trong lịch sử đấu tranh cho đến đầu thập niên 80<br /> của thế kỷ XX. Tác giả nhìn nhận mối quan hệ khăng khít của ba nước<br /> Đông Dương dựa trên nền tảng về văn hóa, lịch sử, xã hội từ thời kỳ<br /> thực dân Pháp xâm lược cho đến kết thúc thắng lợi hai cuộc kháng chiến<br /> chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ. Tác giả đã đi sâu phân tích cơ sở<br /> hình thành mối quan hệ thiết thân giữa nhân dân ba nước Đông Dương,<br /> khẳng định đây không chỉ là mối quan hệ láng giềng truyền thống mà<br /> còn là mối quan hệ của các quốc gia c ng chung nguồn cội văn hóa, lịch<br /> sử và điều kiện phát triển trong một khu vực “thống nhất nhưng đa<br /> dạng”. Tuy không đề cập riêng về quan hệ Campuchia - Việt Nam,<br /> nhưng qua đó vẫn thấy được rất nhiều điểm tương đồng tạo nên nền tảng<br /> của mối quan hệ này.<br /> Nguyễn Văn Cường trong luận văn thạc sĩ “Hợp tác kinh tế giữa<br /> Việt Nam với Lào và Campuchia (1991 - 2006)” (2007) trên cơ sở<br /> trình bày và phân tích những nhân tố tác động đến quan hệ ba nước<br /> đã đề cập đến quan hệ hợp tác Campuchia - Việt Nam trên các lĩnh<br /> vực đầu tư, thương mại và giao thông vận tải cũng như dự báo triển<br /> vọng hợp tác giữa hai nước trong thời gian tới. Tuy nhiên, do đối<br /> tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài là ba chủ thể Việt Nam - Lào<br /> - Campuchia trong hợp tác kinh tế, nên công trình chưa đi sâu tìm<br /> <br /> hiểu, khai thác và phân tích cụ thể mối quan hệ Campuchia - Việt<br /> Nam trên các lĩnh vực khác và chỉ dừng lại năm 2006.<br /> Phạm Đức Thành và Vũ Công Quý trong công trình “Những khía<br /> cạnh dân tộc, tôn giáo, văn hóa trong Tam giác phát triển Việt Nam Lào - Campuchia” (2009) đã đi vào nghiên cứu những điểm tương<br /> đồng nổi bật trên những khía cạnh dân tộc, tôn giáo và văn hóa. Các<br /> tác giả đã chỉ ra rằng Việt Nam với Campuchia và Lào đều có những<br /> điểm chung, tạo nền tảng vững chắc cho mối quan hệ trong lịch sử.<br /> Những điểm chung đó không chỉ giúp ba nước Đông Dương đoàn kết<br /> đánh thắng kẻ th chung mà còn tạo lập vị thế để cả ba quốc gia c ng<br /> vươn lên phát triển trong giai đoạn hiện nay.<br /> Trong luận văn thạc sĩ “Hợp tác Việt Nam - Lào - Campuchia ở<br /> khu vực Tam giác Phát triển (1999 - 2009)” (2011), Nguyễn Duy<br /> H ng đã bước đầu nêu bật được những thành tựu hợp tác giữa Việt<br /> Nam, Campuchia và Lào ở v ng giáp ranh biên giới phía Tây. Tuy<br /> nhiên, do đối tượng và phạm vi nghiên cứu khá rộng nên tác giả chưa<br /> đi sâu phân tích quan hệ Campuchia - Việt Nam.<br /> 2.1.2. Những công trình nghiên cứu về Campuchia hoặc Việt Nam<br /> Phạm Đức Thành là người có nhiều công trình nghiên cứu về đất<br /> nước và con người Campuchia, cũng như mối quan hệ giữa Campuchia<br /> với Việt Nam trong nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau. Tác phẩm “Lịch<br /> sử Campuchia” (1995) của tác giả là một công trình biên soạn công phu,<br /> có tính khái quát về đất nước Khmer. Tuy nhiên, do phạm vi và đối<br /> tượng nghiên cứu quá rộng nên tác giả ít đề cập đến mối quan hệ<br /> Campuchia - Việt Nam và nếu có cũng chỉ dừng lại vào đầu những năm<br /> 90 của thế kỷ XX. Mặc d vậy, công trình này đã mô tả khái quát đất<br /> nước, con người, lịch sử, văn hóa Campuchia từ thời kỳ khởi nguyên<br /> đến trước năm 1995, qua đó cho thấy được những điểm tương đồng giữa<br /> hai quốc gia, dân tộc là cơ sở cho mối quan hệ Campuchia - Việt Nam<br /> ngày nay.<br /> Lê Thị Ái Lâm trong đề tài nghiên cứu “Thực tiễn phát triển kinh<br /> tế - xã hội Campuchia từ thập kỷ 90 đến nay” (2006) đã trình bày<br /> thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội của Campuchia trong giai đoạn<br /> đầu cải cách và xây dựng kinh tế thị trường (1994 - 2004), với các<br /> nội dung liên quan đến tăng trưởng kinh tế, vấn đề dân số, nguồn<br /> nhân lực, thị trường lao động, các vấn đề xã hội… ít nhiều có liên<br /> quan đến hướng nghiên cứu của đề tài.<br /> <br /> Vũ Dương Huân (chủ biên) trong “Ngoại giao Việt Nam hiện đại<br /> vì sự nghiệp đổi mới (1975 - 2000)” (2002) đã khái quát chính sách<br /> đối ngoại của Việt Nam trong thời kỳ xây dựng chủ nghĩa xã hội với<br /> bối cảnh mới trong nước và thế giới. Do đối tượng nghiên cứu khá<br /> rộng, cho nên tác giả chỉ mới đề cập một vài nét cơ bản nhất của<br /> quan hệ Việt Nam - Campuchia về chính trị, ngoại giao, kinh tế, văn<br /> hóa - khoa học - kỹ thuật và một số vấn đề còn tồn tại trong quan hệ<br /> hai nước như vấn đề biên giới lãnh thổ, vấn đề người Việt tại<br /> Campuchia.<br /> 2.1.3. Những công trình đề cập chung đến quan hệ<br /> Campuchia - Việt Nam<br /> Viện Nghiên cứu Đông Nam Á thuộc Viện Khoa học Xã hội Việt<br /> Nam là cơ quan chuyên trách nghiên cứu về các nước Đông Nam Á,<br /> cũng như quan hệ giữa Việt Nam với các quốc gia trong khu vực.<br /> Viện đã cho xuất bản nhiều tài liệu liên quan đến quan hệ Campuchia<br /> - Việt Nam, trong đó có nhiều bài nghiên cứu chuyên sâu đi vào phân<br /> tích, lý giải thực trạng cũng như xu hướng của mối quan hệ hai nước.<br /> Có thể dẫn ra một số công trình tiêu biểu như: Báo cáo chuyên đề<br /> “Quan hệ Việt Nam - Campuchia: thực trạng và triển vọng”; Đề tài<br /> cấp Viện “Quan hệ Việt Nam - Campuchia: Hiện trạng và giải<br /> pháp” (2006); Hội thảo Khoa học “Quan hệ Việt Nam - Campuchia<br /> trong bối cảnh mới: Hợp tác toàn diện cùng phát triển” (2007) quy<br /> tụ các nhà khoa học, các chuyên gia có thâm niên nghiên cứu về quan<br /> hệ Campuchia - Việt Nam trong rất nhiều lĩnh vực: chính trị, kinh tế,<br /> giáo dục và đào tạo, du lịch, y tế… Mặc d góc độ nhìn nhận khác<br /> nhau, thể hiện trên nhiều lĩnh vực, song các học giả đều cho rằng<br /> quan hệ Campuchia - Việt Nam đã đạt được rất nhiều thành tựu lớn<br /> lao, ngày càng phát triển đi lên ph hợp với tình hình chung của khu<br /> vực và thế giới, cũng như nguyện vọng chính đáng của nhân dân hai<br /> nước. Tuy nhiên, nhiều tác giả cũng chỉ ra do nhiều nguyên nhân chủ<br /> quan và khách quan, quan hệ Campuchia - Việt Nam trên nhiều lĩnh<br /> vực chưa tương xứng với tiềm năng của hai nước, còn gặp nhiều khó<br /> khăn cần phải giải quyết, đồng thời cũng đưa ra một số dự báo khá<br /> lạc quan về xu hướng phát triển giữa hai quốc gia trong vài năm.<br /> Công trình “Những vấn đề chính trị, kinh tế nổi bật của<br /> Campuchia giai đoạn 2011 - 2020 và tác động chủ yếu đến Việt Nam”,<br /> Đề tài cấp Bộ - Viện Nghiên cứu Đông Nam Á (2010) của Nguyễn<br /> Thế Hà và cộng sự đã có những phân tích sâu sắc về những biến động<br /> <br />