Luận án tiến sỹ y học " Đánh giá thực trạng rối loạn giọng nói của nữ giáo viên tiểu học thành phố Thái Nguyên và hiệu quả của một số biện pháp can thiệp "

Chia sẻ: Nguyen Nhi | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

146
lượt xem 20
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Sự xuất hiện của giọng nói như một mốc quan trọng trong lịch sử phát triển văn minh xã hội loài người và không thể thiếu trong mội ngôn ngữ. Đối với giao tiếp, giọng nói không chỉ đơn thuần là phương tiện chuyển tải nội dụng. Nhiều vi khuẩn di chuyển bằng tiên mao (flagellum) có cấu trúc khác với tiên mao của các nhóm khác.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án tiến sỹ y học " Đánh giá thực trạng rối loạn giọng nói của nữ giáo viên tiểu học thành phố Thái Nguyên và hiệu quả của một số biện pháp can thiệp "

B GIÁO D C VÀ ðÀO T O ð I H C THÁI NGUYÊN TR N DUY NINH ðÁNH GIÁ TH C TR NG R I LO N GI NG NÓI C A N GIÁO VIÊN TI U H C THÀNH PH THÁI NGUYÊN VÀ HI U QU C A M T S BI N PHÁP CAN THI P LU N ÁN TI N SĨ Y H C THÁI NGUYÊN - 2010
-1- ð TV Nð S xu t hi n c a gi ng nói như m t m c quan tr ng trong l ch s phát tri n văn minh c a xã h i loài ngư i và không th thi u trong m i ngôn ng [133]. ð i v i giao ti p, gi ng nói không ch ñơn thu n là phương ti n chuy n t i n i dung c a thông ñi p mà còn ph n ánh r t nhi u thông tin khác nhau t ngư i nói như: tu i tác, gi i tính, ngu n g c xu t x , ngh nghi p, ñ a v xã h i, tâm tr ng c m xúc, tình tr ng s c kh e... Gi ng nói cũng ñóng vai trò như m t công c lao ñ ng chính c a nhi u ngành ngh như: giáo viên (GV), ca sĩ, nhân viên bán hàng, lu t sư, phát thanh viên... [41]. Theo Mathieson L. trong xã h i hi n ñ i có trên 30% l c lư ng lao ñ ng ph i s d ng gi ng nói như m t công c chính ñ ki m s ng [105], [155]. Vi c s h u m t gi ng nói bình thư ng không ch giúp giao ti p xã h i hi u qu mà còn b o ñ m cho nh ng ngư i s d ng gi ng nói chuyên nghi p duy trì ñư c hi u su t lao ñ ng t t. Tuy nhiên, gi ng nói có th b tác ñ ng b i nhi u y u t nguy cơ, ñưa ñ n các r i lo n, nh t là trên nh ng ngư i s d ng gi ng nói chuyên nghi p. R i lo n gi ng nói (RLGN) do nguyên nhân thanh qu n có th ch là nh ng tri u ch ng ñơn l v ch t gi ng hay m t vài khó ch u trong quá trình phát âm, nhưng cũng có th là nh ng b nh lý th c s thanh qu n (B nh gi ng thanh qu n - BGTQ). M t trong nh ng ngh ch u tác ñ ng l n c a RLGN là GV, ñ i v i h BGTQ gây nh hư ng nghiêm tr ng ñ n công vi c, giao ti p và là m i nguy cơ khi n h ph i ngh vi c ho c th m chí chuy n ngh (Smith E. và c ng s (CS) 1997) [143]. M có hơn 3 tri u GV b c Trong m t nghiên c u c a Thibeault S. L. và CS, ti u h c (GVTH) và trung h c cơ s (THCS) dùng gi ng nói như là phương ti n ñ u tiên ñ truy n ñ t. H có nguy cơ cao b RLGN, ñ c bi t là GV n . M i năm có 18,3% GV ph i b ít nh t m t ngày làm vi c và ñã gây thi t h i m t kho n ti n là 2,5 t ñô la ñ chi phí cho vi c ñi u tr và ngh vi c do RLGN [148]. T i Vi t Nam, theo s li u th ng kê c a b Giáo d c và ñào t o (GD-ðT), năm h c 2006 - 2007 toàn qu c có 1.012.468 GV các c p (t m m non ñ n ñ i h c) tr c ti p gi ng d y [1]. Theo Ngô Ng c Li n, có t 14,42% ñ n 28,43% GVTH m c BGTQ [21]. Như v y, n u t l m c b nh này cũng phù h p v i các c p khác, ư c tính toàn qu c s có kho ng t 179.788 ñ n 354.465 GV có t n thương thanh qu n.
-2- M c dù gi ng nói không th thi u trong cu c s ng hàng ngày, nhưng m i ngư i ít khi nghĩ v cách s d ng gi ng nói c a h , d u cho h thư ng xuyên cân nh c nh ng gì c n nói (Tannen D. 1995) [147]. Tình tr ng l m d ng gi ng nói, dây thanh b s d ng quá m c di n ra khá ph bi n nh ng ngư i ph i thư ng xuyên s d ng gi ng nói trên th gi i, trong ñó có Vi t Nam [25]. Do v y, vi c kh o sát các lo i RLGN, cách ñi u tr và vi c ñánh giá hi u qu c a chúng nh ng ngư i s d ng gi ng nói như công c lao ñ ng chính (ví d : GVTH) là c n thi t, có ý nghĩa khoa h c và th c t . Cho ñ n nay, các ñ tài nghiên c u v RLGN c a ngư i Vi t Nam còn r t h n ch . Chưa có ñ tài nào ti n hành nghiên c u ñánh giá và can thi p trên gi ng nói c a GV m c ñ c ng ñ ng nh m làm gi m t l m c, phòng ng a và ñi u tr các RLGN nhóm ñ i tư ng này. Th c t cho th y t l BGTQ GV r t cao, trong khi ñó ph n l n GV không ñư c ñào t o v cách s d ng gi ng nói ñúng k thu t, không bi t cách chăm sóc gi ng nói và không bi t cách x trí khi gi ng nói c a mình có v n ñ . Nghiên c u t i c ng ñ ng s giúp GV ñư c b sung các ki n th c và k năng s d ng gi ng nói m t cách h p lý, bi t cách phòng ng a và phát hi n b nh gi ng s m khi các r i lo n chưa gây ra h u qu n ng n . Ngoài ra, các nghiên c u ñánh giá, sàng l c và can thi p t i c ng ñ ng cũng s giúp GV duy trì t t công vi c c a mình mà không ph i b th i gian gi ng d y ñ ñi khám, ch a b nh t i các cơ s y t , góp ph n quan tr ng làm gi m áp l c t i các b nh vi n. ð tài ñư c ti n hành v i các m c tiêu: 1. ðánh giá th c tr ng r i lo n gi ng nói c a n giáo viên ti u h c thành ph Thái Nguyên t năm 2006 - 2008. 2. Xác ñ nh m t s y u t liên quan ñ n r i lo n gi ng nói c a n giáo viên ti u h c. 3. Áp d ng và ñánh giá hi u qu m t s bi n pháp can thi p nh m c i thi n s c kh e gi ng nói c a n giáo viên ti u h c thành ph Thái Nguyên.
-3- Chương 1 T NG QUAN 1.1. Gi ng nói 1.1.1. Khái ni m v gi ng nói Gi ng nói là tín hi u âm h c ñư c t o ra b i thanh qu n và b máy phát âm. Quá trình hít th không khí qua khe thanh môn và vi c t o ra ti ng nói ñư c g i là phát âm. Gi ng nói bình thư ng có ñư c là do s toàn v n v gi i ph u c a cơ quan phát âm và các b ph n liên quan, chúng ho t ñ ng g n như ñ ng th i và th ng nh t v i nhau dư i s ñi u khi n c a h th ng th n kinh trung ương. ð c ñi m âm h c c a gi ng nói và nh ng thay ñ i c a nó ph thu c vào c u trúc t nhiên và cơ ch sinh h c c a thanh qu n m i ngư i [23]. 1.1.2. Gi ng nói bình thư ng (Normal voice) R t khó ñ có th ñ nh nghĩa gi ng nói bình thư ng, b i vì, gi ng nói c a m i ngư i ñ u có ñ c ñi m riêng bi t và khác hoàn toàn v i gi ng ngư i khác. Bên c nh ñó, cùng là m t ngư i nhưng có th phát ra nh ng âm thanh khác nhau tùy thu c vào các nhân t như tâm tr ng, s m t m i, ñau m và s nh n th c hoàn c nh giao ti p [53], [69], [70], [100]. Mathieson L. (2001) cho r ng: gi ng nói là m t cái gì ñó r t bình thư ng, không có gì quá ñ c bi t, do ñó, s d dàng hơn ñ cân nh c li u gi ng nói có n m trong gi i h n bình thư ng hay không. Gi ng nói ñư c xem như là bình thư ng khi: - Âm xư ng lên ph i rõ ràng, nó không quá thô ráp và không ñ t quãng hay nghe như ti ng “r i s i”. - Nó ph i luôn nh t quán và không t nhiên bi n m t khi mu n bày t quan ñi m. - Nó có th nghe ñư c trong m t ph m vi r ng và có th ñư c nghe th y ngay c khi có ti ng n bao quanh hay t ñ ng sau. - Khi nói v i gi ng l n, m i ngư i ph i ñ nghe và duy trì ñư c gi ng nói vang to trong nh ng hoàn c nh xã h i. - M t gi ng nói bình thư ng phù h p v i ñ tu i và gi i tính. - Gi ng nói có c vai trò ngôn ng h c và ngôn ng không âm v theo ý mu n c a ngư i nói.
-4- - Gi ng nói ph i ñ m b o s b n v ng và không thay ñ i b t ch t trong b t c thông s nào c a gi ng nói t lúc m i b t ñ u và trong su t quá trình phát âm. - Ngư i nói có th t tin v cách di n ñ t gi ng nói c a mình. - Có s linh ho t v ñ cao, ñ to và ch t lư ng c a gi ng nói. - Gi ng nói ph i d o dai ñ có th thư ng xuyên ñư c v n d ng trong công vi c và cu c s ng thư ng nh t mà không b suy y u. - Gi ng nói bình thư ng khi phát âm ph i tho i mái [105]. 1.1.3. Vài nét v gi i ph u cơ quan phát âm Cơ quan phát âm ñư c phân chia thành ba b ph n chính [22], [123]: - B ph n hô h p dư i: t o lu ng hơi phát âm. - B ph n rung (thanh qu n): t o ra âm thanh. - B ph n hô h p trên: c ng hư ng và c u âm, t o ra âm thanh ti ng nói. 1.1.3.1. B ph n hô h p dư i S phát sinh ra âm thanh trong thanh qu n ph thu c vào s ph i h p c a h th ng hô h p dư i và thanh qu n, v i m c áp l c không khí thích h p, dung lư ng khí và lu ng không khí là cơ s ñ phát âm và phát âm rõ ràng. Quá trình th nh hư ng t i phát âm, nhưng ngư c l i, hành vi phát âm c a thanh qu n cũng nh hư ng t i phương th c th . Mô hình th b r i lo n s nh hư ng nghiêm tr ng ñ i v i gi ng nói, nhưng s ñóng và m c a dây thanh ch c ch n cũng nh hư ng t i mô hình th . B ph n hô h p dư i bao g m: * Khung xương ng c: là nơi ch a ph i và cung c p dàn chuy n ñ ng cho các cơ hô h p bám dính. * Các cơ c a ng c: các cơ ng c tham gia vào vi c m r ng, co khép ng c và ph i, cũng như duy trì s di chuy n ñ u ñ n khi hít vào và th ra. * Các cơ b ng: là các cơ ho t ñ ng chính t o ra l c khi th ra, trong ñó ñ c bi t vai trò c a cơ hoành. * Các cơ hô h p ph : các cơ này h tr cho vi c nâng xương sư n [57]. * Cây khí ph qu n - ph i: khí qu n ti p giáp v i thanh qu n phía trên, ñư c c u t o b i các vòng s n không ñ y ñ và ñư c n i v i nhau b i các màng s i chun. C u trúc này cho phép khí qu n di chuy n d dàng trong khi nu t và khi hít vào. Trong lòng khí qu n ñư c bao ph b i m t l p bi u mô có lông chuy n và các t bào ti t nhày. Xu ng dư i, khí qu n ñư c phân chia thành
-5- ph qu n ph i và ph qu n trái. Các ph qu n này ñi vào trong ph i, ñư c phân chia nh hơn t o thành các ti u ph qu n và cu i cùng là các ph nang. Có kho ng 300 tri u ph nang, m i m t ph nang có ñư ng kính 0,3mm [2]. Các t bào bi u mô chuyên bi t c a ph nang s n xu t ra ch t d ch có tác d ng làm trơn các ph nang, ñ t o thu n l i cho vi c n r ng c a chúng và làm gi m s c căng b m t ñ phòng ph nang x p. Không khí ñư c ñưa vào ph i qua khí - ph qu n và vào ph nang. Quá trình th cũng như t o lu ng hơi phát âm không nh ng ch ph thu c vào c u trúc gi i ph u c a ñư ng hô h p dư i, c a h th n kinh chi ph i, mà còn ch u nh hư ng tr c ti p b i tư th th và cách hít th c a m i cá nhân. Khi hít nh ng tư th không phù h p, cũng như cách hít th không ñúng s không th phát huy ñư c ñ y ñ s tham gia ho t ñ ng c a các cơ hô h p, ñ c bi t cơ hoành, s nh hư ng ñ n dung tích ph i, cũng như ñ n ñ ng l c c a quá trình phát âm. Theo k t qu nghiên c u c a Lowell S. Y. có s khác nhau trong chi n lư c th hay phát âm gi a nh ng GV có hay không có RLGN [101]. 1.1.3.2. Thanh qu n Thanh qu n ñư c t o b i m t khung s n liên quan v i nhau b ng các dây ch ng, các màng và cơ. N m phía trong khung s n có hai dây thanh và băng thanh th t. * ng s n thanh qu n: các s n thanh qu n t o nên hình d ng c a thanh qu n và ñi u ti t ho t ñ ng c a các dây thanh. Khi l m d ng phát âm, các s n ho t ñ ng quá m c gây hi n tư ng ñau, m i t i các vùng tương ng. * Các cơ c a thanh qu n: các cơ c a thanh qu n bám, bao b c m t ngoài và m t trong khung s n thanh qu n. - Các cơ ngoài có nhi m v gi ch t, c ñ nh thanh qu n t i ch ho c có th di ñ ng toàn kh i thanh qu n ñưa lên, ñưa xu ng trong ñ ng tác nu t và trong m t s ñ ng tác phát âm. S ho t ñ ng quá m c c a thanh qu n s gây hi n tư ng căng các cơ vùng c , vùng dư i c m mà ngư i ta có th c m nh n rõ khi ñ t ngón tay lên các vùng ñó. ð ng th i s căng cơ quá m c kéo dài, gây c m giác ñau, m i khi phát âm. - Các cơ trong: nhóm cơ này quan tr ng hơn vì có nhi m v tr c ti p ñi u khi n ho t ñ ng rung thanh - s t o thanh (phonation) c a thanh qu n. Do ñó ngư i ta thư ng g i tên nhóm này là “nhóm cơ phát âm”, trong ñó quan tr ng nh t là cơ dây thanh. Các cơ phát âm ho t ñ ng hài hoà làm các dây thanh khép kín, khi có tác
-6- ñ ng c a lu ng hơi phát âm (t dư i lên) s t o ra các rung thanh. Ngư c l i phát âm quá m c s làm các dây thanh quá căng gây co th t, ho c quá trùng gây khe h thanh môn. ði u ñó làm cho ngư i nói có c m giác căng, ñau, nói khàn, h t hơi, nói mau m t và gi ng nói có hơi th . Khi khám thanh qu n b ng n i soi s ñánh giá ñư c hi n tư ng này. * Mô h c dây thanh: dây thanh r t chun giãn và có c u trúc mô h c r t ph c t p (Hirano 1993). C u trúc ph c t p này góp ph n vào vi c thay ñ i gi ng nói, dao ñ ng r ng cư ng ñ âm thanh, dung lư ng và ch t lư ng âm thanh [151]. Dây thanh có 3 l p: - L p ngoài c a dây thanh ch y u là l p bi u mô tr có lông chuy n, tuy nhiên mép gi a ñư c bao ph b i l p bi u mô lát t ng ñ ch ng l i nh hư ng c a các sang ch n do phát âm. Hình dáng c dây thanh ñư c duy trì b o t n b i l p ngoài. Phía dư i c a l p bi u mô có ba l p t ch c liên k t ñư c g i là lamina propria. L p b m t trên c a lamina propria là m t ch t n n có các s i l ng l o mà Hirano M. (1981) ví như ch t gelatin. ðây là kho ng tr ng Reinke, kho ng tr ng này rung r t m nh trong th i gian phát âm (Hirano M., Kimminori S. (1993). Nó có th b phù n khi b viêm ho c l m d ng gi ng. L p th hai là l p trung gian c a lamina propria có các s i chun gi ng như băng cao su m m. S lư ng các s i chun là khác nhau gi a nam và n . L p th ba là l p sâu có các s i collagen mà Hirano M. (1993) so sánh v i các s i coton. Lamina propria nam gi i dày hơn m t cách ñáng k so v i lamina propria n gi i. Có th m t lư ng l n hơn c a acide hyaluronic trong c u trúc dây thanh nam gi i ñã giúp cho dây thanh c a h ñ b t n thương hơn so v i n gi i [105]. - Cơ dây thanh: vai trò chính c a cơ dây thanh là ki m soát hình dáng c a dây thanh và t o ra m c trương l c thích h p, cho phép dây thanh rung bình thư ng (Kent 1986). Nó có th co ng n, làm dày dây thanh, nh hư ng ñ n vi c co th t thanh môn và làm c ng dây thanh. 1.1.3.3. Các b ph n c ng hư ng và c u âm Âm phát ra t thanh qu n là m t âm nguyên thu , thô sơ và c ng, hoàn toàn không mang tính ch t âm thanh ti ng nói c a con ngư i. Nó c n ñư c nhào n n, ch bi n, g t rũa nh nh ng b ph n ti t ch âm thanh, bao g m h c mi ng
-7- cùng v i môi, răng, lư i, bu m hàm, ñ cu i cùng t o thành nh ng ñơn v mang tính ch t c a ti ng nói con ngư i. Ho t ñ ng phát âm quá m c không ch tác ñ ng x u t i thanh qu n mà còn gây nh hư ng ñ n các thành ph n c a b ph n c u âm, ñ c bi t gây m i các cơ vùng h ng và vùng m t. Hi n nay các nhà ch a b nh v gi ng nói quan tâm nhi u t i v n ñ ngh ngơi, thư giãn, xoa n n các cơ vùng c , m t. Cũng như có m t s k thu t phát âm gây t p trung s c m nh n c a ngư i b nh trong quá trình phát âm vào vùng môi, m t, chi ph i s t p trung c m giác vùng c , h ng ñã góp ph n c i thi n các v n ñ v gi ng nói. 1.1.3.4. Th n kinh chi ph i cơ quan phát âm Cơ quan phát âm ñư c chi ph i b i các dây th n kinh V, VII, IX, X, XI, XII và giao c m c . Các trung khu phát âm vùng thân não và v não [10]. 1.1.4. Cơ ch t o s n ti ng nói và các thu c tính v t lý c a gi ng nói 1.1.4.1. Cơ ch t o s n ti ng nói Quá trình t o ra ti ng nói (speech production) r t ph c t p, c n có s ph i h p nh p nhàng và ñ ng b c a nhi u cơ quan khác nhau. Trư c tiên ph i có s hình dung ý nghĩ, ý tư ng hi n ra trong não b b ng ngôn ng n i tâm (giai ño n trí não tâm lý). T ñây chuy n sang giai ño n cơ ñ ng phát âm c a th n kinh trung ương, phát ra nh ng lu ng th n kinh ñi vào các nhân c a các dây IX, X, XI, XII và VII, t ñó s ñi ra ngo i biên và ñi u khi n các b ph n thu c cơ quan phát âm: b ph n hô h p, thanh qu n, b ph n c ng hư ng và c u âm [3], [13], [18], [35], [128]. Sinh lý phát âm nhìn chung là k t qu c a s k t h p ba quá trình cơ b n: - Quá trình t o m t lu ng hơi t ph i ñi ra, t c là t o ra ngu n l c phát âm và là ñ ng l c c n thi t ñ duy trì các rung ñ ng c a dây thanh. - Quá trình rung ñ ng c a hai dây thanh ñ t o ra ngu n thanh, g i là quá trình t o thanh (phonation). T o thanh là thu t ng ñ miêu t cách ñi u ph i các cơ thanh qu n, t o nên nh ng thay ñ i khi dòng khí ñi qua khe thanh môn. Liên quan ñ n quá trình t o thanh là ho t ñ ng ñóng (abduction), m (adduction), căng và trùng c a dây thanh. Phương th c t o thanh khác nhau s t o ra ngu n năng lư ng âm h c c a tín hi u l i nói có ph m ch t thanh tính (voice quality) khác nhau v m t v t lý cũng như âm h c. - Quá trình ñi u ti t nh ng rung thanh này b i các b ph n mũi, h ng,
-8- mi ng, môi và lư i, ñ cu i cùng t o nên nh ng ph âm, nguyên âm, g i là quá trình c u âm (articulation). Ngoài ra trong cơ ch phát âm, không th không k ñ n vai trò ch huy, ñi u ch nh c a não b và c a tai nghe [136]. 1.1.4.2. Các thu c tính v t lý c a gi ng nói Gi ng nói không ch là m t hi n tư ng sinh lý h c mà còn là hi n tư ng v t lý h c. M i âm thanh ñư c xác ñ nh b i t n s (cao ñ ), biên ñ (cư ng ñ ) và ch t thanh. * T n s (Frequency): t n s là s chu kỳ trong m t giây và ñư c ño b ng Hertz (Hz), tương quan v m t c m th c a t n s là ñ cao. Jitter ph n ánh cách mà dây thanh rung ñ ng, ch s bi n ñ i, nhi u lo n v t n s dao ñ ng c a dây thanh, gi a các chu kỳ liên ti p nhau. Gi ng nói bình thư ng có ñ nhi u lo n v t n s gi a các chu kỳ liên ti p (jitter) th p. V i phương pháp ño ch s jitter c a gi ng nói cho phép ñánh giá gi ng nói b nh lý. Hình 1.1. D ng sóng âm c a gi ng nói Tr c tung th hi n biên ñ rung ñ ng, tr c hoành th hi n trư ng ñ . (Nigel Hewlett, Janet Mackenzie Beck (2006). An introduction to the science of phonetics. New York: Routledge. pp. 106.) * Biên ñ (Amplitude): biên ñ ch ñ l n c a s dao ñ ng c a dây thanh và ñư c g i là ñ to hay cư ng ñ . Biên ñ c a dao ñ ng ph thu c vào năng lư ng hay l c c a dây th n kinh kích thích, lu ng khí và áp su t h thanh môn. Shimmer ch s bi n ñ ng, ñ nhi u lo n v biên ñ gi a các chu kỳ liên ti p c a s rung dây thanh. S nhi u lo n v biên ñ (shimmer) cao làm cho tín hi u âm thanh m t ñ trong sáng và không rõ. V m t c m th âm h c, ch s shimmer liên quan ñ n m c ñ khác nhau c a gi ng nói như: thô (rouhgness),
-9- khàn (hoarsness), Baken R. J. (1987) và nhi u tác gi khác nh n m nh t m quan tr ng c a vi c xác ñ nh ch s shimmer trong vi c ñánh giá các RLGN [48]. * Âm s c: âm s c ph thu c vào nhi u y u t như ch t thanh trong quá trình t o thanh (phonation), cũng như c u trúc formant liên quan ñ n s c ng hư ng. Ch t thanh ph thu c vào s t o thanh, cách khép l i c a hai dây thanh, ñ c bi t di n khép, th i ñi m khép và s c khép: khép ph i m nh, nhanh g n ñ ng th i v i m ra nhanh g n, k t qu t o ra m t ch t thanh sáng, rõ, trong tr o. Nh ng t n thương, khuy t t t trong c u trúc hay ch c năng thanh qu n s nh hư ng ñ n s t o thanh, t o ra nh ng bi u hi n gi ng nói không bình thư ng. ð ñánh giá ch t thanh, ngư i ta thư ng d a vào ch s HNR (Harmonic To Noise Ratio - t l ti ng thanh và ti ng n). T i Vi t nam, trong nh ng năm g n ñây ñã xu t hi n m t s nghiên c u các thông s c a gi ng nói c a ngư i bình thư ng và ngư i có RLGN [12], [120], [121], [122]. 1.2. R i lo n gi ng nói (Voice disorder) 1.2.1. Khái ni m v r i lo n gi ng nói Khi có thay ñ i m t trong các b ph n c a cơ quan phát âm, ñ u gây nên nh ng RLGN, trong ñó RLGN do nguyên nhân thanh qu n chi m ña s các trư ng h p [39], [102]. Hegde M. N. [75] ñã ñưa ra ñ nh nghĩa v RLGN: các r i lo n trong giao ti p liên quan ñ n s t n thương, khi m khuy t thanh qu n hay ho t ñ ng t o thanh không bình thư ng, không phù h p liên quan ñ n ñ cao (pitch), cư ng ñ (intensity) hay ch t thanh (voice quality). R i lo n gi ng nói có th nh ng m c ñ khác nhau t h ng gi ng (dysphonia - gi ng nói có nh ng bi u hi n b nh lý nói chung), ñ n m t gi ng (aphonia - m t gi ng hoàn toàn do dây thanh không rung ñ ng trong quá trình t o thanh). 1.2.2. D ch t h c r i lo n gi ng nói 1.2.2.1. Nghiên c u d ch t h c r i lo n gi ng nói trên th gi i So v i các ngành khoa h c Y h c khác, nghiên c u v RLGN có l phát tri n sau hơn. Tuy nhiên trong nh ng th p niên cu i c a th k XX, trên th gi i ñã có r t nhi u công trình nghiên c u v nh ng khía c nh khác nhau c a RLGN. Nghiên c u v tính ph bi n c a RLGN trong c ng ñ ng, Roy N. và CS [134]
- 10 - ñã ch n ng u nhiên 1326 ngư i trư ng thành t i Iowa và Utah vào m u nghiên c u. B ng phương pháp ph ng v n qua ñi n tho i và v i b câu h i chu n b s n. K t qu cho th y 29,9% s ngư i ñư c h i có ti n s RLGN, trong ñó 6,6% s ngư i ñang b RLGN. Mathieson L. nghiên c u t i m t b nh vi n London, th y r ng t l m i m c RLGN trong c ng ñ ng là 121/100.000 ngư i/năm [106]. Theo k t qu nghiên c u c a Julian P. L. và CS t i Tây Ban Nha, t l m i m c RLGN là 3,87/1000 GV/năm [90]. Hoa Kỳ, ngư i ta cho r ng ngư i cao tu i chi m t l RLGN cao hơn, t l này ư c tính t 12% - 35% (Ward P. H. và CS 1989) [156]. Nghiên c u m i liên quan gi a gi i tính v i RLGN, Roy N. [134] nh n th y: so v i nam gi i, ph n không ch m c các RLGN nhi u hơn (46,3% n và 36,9% nam), mà h cũng có t l m c các r i lo n m n tính cao hơn. Các tác gi khác như: Julian P. L. và CS (Tây Ban Nha) [90]; Alison R. và CS (phía Nam nư c Úc) [42], cũng có nh ng ñánh giá tương t v v n ñ này: t l m c RLGN n gi i cao hơn g p 2 - 3 l n so v i nam gi i. R i lo n gi ng nói tr em dư ng như cũng b nh hư ng b i y u t môi trư ng xã h i, v n ñ này ñã ñư c Multinovic Z. [114] nêu ra khi nghiên c u trên 362 tr em, có ñ tu i t 12 - 13. Tác gi th y r ng 43,67% tr em khu v c TP m c RLGN, trong khi t l này c a tr s ng vùng nông thôn ch có 3,92%. Williams N. R. [158] ñã nh n th y RLGN mang tính ch t ngh nghi p rõ r t. Phân tích nh ng s li u ñư c th ng kê t nhi u nghiên c u khác, Ramig L. O. và Verdolini K. (1998) [129] ñã ñưa ra nh n xét tương t : RLGN cư ng năng (hyperfuntional dysphonia) (do hành vi) ñ ng hàng ñ u trong các RLGN và thư ng g p nh ng ngư i ph i s d ng gi ng nói m t cách quá m c. Tham kh o s li u c a v Th ng kê lao ñ ng và các ngu n khác M (s li u 1994), Ingo R. và CS (1997) [82] ñã k t lu n: nh ng ngư i bán hàng chi m t l l n nh t trong s nh ng ngư i lao ñ ng s d ng gi ng nói chuyên nghi p (13%), th hai là GV (4,2%). Trong ñó, GV ñư c xác ñ nh là ngh có t l m c RLGN l n nh t. Bozena K. H. [55] nghiên c u trên 374 b nh nhân ñã ñư c ñi u tr t i phòng khám tai mũi h ng và phòng khám thanh h c c a khoa tai mũi h ng, trư ng ñ i h c Y Bialystock - Ba Lan, trong th i gian 1999 - 2001. Trong ñó có 309 b nh nhân s d ng gi ng nói chuyên nghi p và 65 ngư i làm nh ng ngh khác.
- 11 - Tác gi ñã nh n xét: nh ng GVTH và GV THCS v i ñ tu i trung bình là 43, chi m ch y u nh ng ñ i tư ng s d ng gi ng nói chuyên nghi p và h m c RLGN ch c năng ph bi n hơn. Tìm hi u v t n su t m c RLGN GV, Smith E. và CS ñã ti n hành nghiên c u trên hai nhóm. Nhóm 1 g m 554 GVTH và GV trung h c ph thông (THPT), nhóm 2 là 220 ngư i làm nh ng ngh khác. Các tác gi ñã ghi nh n: ti n s m c, t n su t m c và s hi n m c các RLGN c a GV ñ u cao hơn nh ng ngư i làm ngh khác (p
- 12 - là 33 năm). K t qu : 29,9% GV m c RLGN, trong ñó 20,3% có t n thương th c th và 9,6% RLGN ch c năng [28]. Năm 2002, Ngô Ng c Li n và CS ñã ti n hành nghiên c u v BGTQ trên 698 n GV c a 20 trư ng ti u h c TP Hà N i. B ng phương pháp ph ng v n tr c ti p ñ i tư ng nghiên c u và khám thanh qu n b ng k thu t soi thanh qu n gián ti p qua gương soi. K t qu cho th y 20,45% GV có các t n thương th c th thanh qu n [19]. Năm 2006, Ngô Ng c Li n và CS [21] ñã ti n hành nghiên c u v RLGN trên 1033 n GVTH ñ i di n cho các vùng, mi n trên toàn qu c. V i phương pháp ñi u tra c t ngang, các tác gi ñã ti n hành ph ng v n các ñ i tư ng nghiên c u, thăm khám thanh qu n b ng n i soi. K t qu cho th y t l có t n thương thanh qu n là 20,81%. Các RLGN ch c năng chưa ñư c ñ c p ñ n th c th trong nghiên c u này. Như v y, có th nói r ng RLGN r t thư ng g p Vi t Nam cũng như trên th gi i, ñi u ñó ñã gây nh hư ng không nh t i ch t lư ng cu c s ng và ho t ñ ng ngh nghi p c a ngư i b nh. ð i v i GV, ch t lư ng gi ng nói c a h còn nh hư ng tr c ti p ñ n hi u qu c a công tác ñào t o cho các th h h c sinh. 1.2.3. Nguyên nhân và y u t nguy cơ r i lo n gi ng nói Do tính ch t ph bi n và ph c t p c a RLGN, ñã thu hút nhi u nhà khoa h c ñi sâu tìm hi u v nguyên nhân c a ch ng b nh này trên nhi u khía c nh khác nhau. * C u trúc gi i ph u c a thanh qu n: khe h thanh môn b t thư ng (do b m sinh, do li t dây th n kinh và ñ c bi t do s m t ki m soát, ñi u ph i ho t ñ ng c a các s n, các cơ trong quá trình phát âm do l m d ng gi ng), ñã gây nh hư ng t i khí ñ ng h c trong ñư ng phát âm, khí áp h thanh môn. ðó có th là y u t kh i ñ u c a RLGN và cũng có th là di n bi n c a RLGN, làm cho tình tr ng b nh ngày càng gia tăng. ði u ñó ñã ñư c t ng k t b i: Woodson G. E. [160]; Koichi O. [94]; Schneider B. [137]; Anne E. [47]. T cơ s trên Christy L. [63] ñã thành công khi nghiên c u áp d ng bi n pháp kích thích ñi n ñ n cơ giáp - nh n ñ duy trì s ki m soát vi c khép thanh môn trong b nh MTD (muscle tension dysphonia). * Sóng niêm m c dây thanh: r i lo n ho t ñ ng c a h th ng màng nhày - lông chuy n trên b m t niêm m c c a dây thanh ñã ñư c Gerald S. [72] ñ c p ñ n trên nh ng b nh nhân sau ph u thu t dây thanh; Benjamin K. [50], Marcie K. M.,
- 13 - Katherine V. [104] nghiên c u trên nh ng GV d y hát, b m t nhi u hơi nư c. Nh ng y u t trên gây khô, kích thích thanh qu n và là nh ng y u t kh i ñ u c a m t s hành vi l m d ng gi ng nói như ho khan, h ng gi ng, e hèm... * Cách hít th và phát âm: theo Lowell S. Y., chi n lư c hít th , cũng như phát âm có nh hư ng ñ n RLGN. Hít th và phát âm ñúng k thu t s t o ra ngu n hơi, là ñ ng l c phát âm cũng như s duy trì phát âm t t. Tác gi ñã nh n xét: nh ng GV có RLGN dùng nh ng chi n lư c th (hay phát âm) khác hơn so v i nhóm GV không có RLGN [101]. * ð tu i: ñ tu i liên quan t i RLGN ñã ñư c Leslie T. [99] và Malmgren L. T. [103] ñ c p v s tái t o các s i cơ cơ giáp - nh n. Theo các tác gi này, s tái t o s i cơ r t c n ñ duy trì m t ñ và kh i lư ng cơ bình thư ng b ng vi c thay th liên t c nh ng s i cơ b m t do t n thương c p tính hay s d ng gi ng quá nhi u. * Gi i tính: qua k t qu c a nhi u công trình nghiên c u ñ u có k t lu n RLGN g p nhi u hơn n gi i: Alison R. và Mathieson L. trích d n gi thi t c a Hammond 1997 r ng: do l p lamina propria trong c u trúc dây thanh nam gi i ch a nhi u ch t acide hyaluronic hơn n gi i, ñi u ñó có kh năng làm cho niêm m c dây thanh nam gi i ñ b t n thương hơn [42], [105]. * Y u t tâm lý và tính cách: theo t ng k t c a Morrison M. [113] có kho ng 1/3 trong s 39 b nh nhân b m c h i ch ng kích thích thanh qu n ñã ñư c khám có v n ñ v tâm lý. Lauriello M. [96] cho r ng s quá khích trong vi c bi u l tình c m có th tìm th y nh ng ngư i m c ch ng RLGN. M t s không nh trong nh ng ngư i này là RLGN gi do s quá khích nh t th i, nhưng tình tr ng này ti p t c m t s ñông ngư i (trên 10%) trong th i gian ng n tái di n gây RLGN th c s và dài. Có hi n tư ng này là vì kh năng thích nghi c a h kém trong tr ng thái xu t hi n tình tr ng r i lo n. * Các y u t môi trư ng: các y u t môi trư ng nh hư ng t i RLGN ñã ñư c nhi u nhà khoa h c nghiên c u trên các khía c nh khác nhau: Nelson R. cho r ng GV ph i làm vi c trong môi trư ng quá n ào [118]; Williams N. R. l i ñ c p t i v n ñ ti p xúc v i hoá ch t [157]; Elaine S. [67] cho r ng GV b phơi nhi m ñ i v i nh ng tr em có nhi m trùng ñư ng hô h p trên... * Thói quen sinh ho t: theo nh n xét c a Julian P. L., GV hút thu c hàng
- 14 - ngày có nguy cơ RLGN cao hơn so v i ngư i không hút thu c (OR=2,31; CI=1,58 - 3,37), nh ng GV có thói quen u ng cà phê ho c nư c trà hàng ngày cũng có nguy cơ RLGN nhi u hơn nh ng ngư i không u ng (OR=1,87; CI=1,36 - 2,56). Thói quen hút thu c ho c u ng các ch t có cà phê (cà phê, chè, cocacola, pepsi...), s làm khô h ng, nh hư ng ñ n s ho t ñ ng c a h th ng màng nhày - lông chuy n c a thanh qu n, làm cho thanh qu n d b t n thương [90]. * Các b nh lý k t h p: m t trong nh ng b nh lý gây kích thích thanh qu n ñư c ñ c p ñ n nhi u nh t là h i ch ng trào ngư c d dày - th c qu n. Trong m t nghiên c u c a James A. [84] ñã k t lu n: “Tri u ch ng trào ngư c d dày - th c qu n xu t hi n ít nh t 50% trong s b nh nhân r i lo n gi ng nói t i trung tâm y t c a chúng tôi”. Nghiên c u trên 39 b nh nhân b m c h i ch ng kích thích thanh qu n Morrison M. [113] ñã nh n th y h u h t các b nh nhân này (>90%) b m c ch ng trào ngư c d dày - th c qu n, 1/3 s b nh nhân b nhi m virus. Gi thuy t ñư c tác gi ñưa ra là do s thay ñ i plastic c a các t bào ñư ng hô h p có th d n ñ n s ho t ñ ng khác thư ng c a thanh qu n. Ngoài h i ch ng trào ngư c d dày - th c qu n ñã ñư c nhi u tác gi ñ c p trên, Mathieson L. còn ñ c p t i nguyên nhân nghe kém, theo tác gi nh ng GV có v n ñ v nghe s nh hư ng ñ n nói theo ph n x nghe - nói [106]. * Do ñ c thù ngh nghi p, giáo viên ph i s d ng gi ng nói quá m c: M c dù có r t nhi u y u t gây nh hư ng t i gi ng nói ñã nêu trên, nhưng nh ng y u t ñ c thù trong ngh nghi p ñã ñư c các tác gi ñ c p như m t nguyên nhân chính gây RLGN c a GV. Theo Pasa G. [125] và Munier C. [115] GV ch u nh ng áp l c liên quan ñ n công vi c d y h c và h không có th i gian ñ ngh ngơi. Theo Morrison M. D. GV thư ng ph i nói to, nói kéo dài [110]. James A. K. [83], Heidel S. E. [76] và Gelfer M. P. [71] cho r ng RLGN là h u qu c a vi c s d ng gi ng nói quá m c, gây căng các dây thanh và căng các cơ ngoài thanh qu n, thanh qu n b nâng lên cao hơn so v i v trí gi i ph u bình thư ng, k t qu ñã t o ra khe h phía sau c a thanh môn, gây nh hư ng t i áp h thanh môn và khí ñ ng h c c a lu ng hơi phát âm. l c khí Nguyên nhân chính gây RLGN ñư c nhi u tác gi g i chung v i danh t (vocal abuse - l m d ng gi ng), do hi u bi t v gi ng nói h n ch , d n t i thái
- 15 - ñ và th c hành v sinh gi ng nói chưa t t. Cơ ch b nh sinh c a RLGN ñư c thi t l p theo mô hình c a vòng xo n b nh lý lu n qu n. Do ñ c thù ngh nghi p, ñòi h i GV ph i s d ng gi ng nói v i cư ng ñ l n, trong môi trư ng n ào, ô nhi m. Thêm vào ñó GV thư ng vùng tai mũi h ng, ph i và trào ngư c d dày, gây hay m c nh ng b nh lý kích thích thanh qu n. Tình tr ng này kéo dài làm cho gi ng nói b m t và y u. ð ñáp ng nhu c u công vi c và sinh ho t, GV thư ng có tâm lý g ng s c hơn ñ bù vào s suy gi m c a gi ng nói. S g ng s c này t m th i có tác d ng, nhưng n u kéo dài s phá hu gi ng nói do: Các y u t kh i phát Thay ñ i gi i ph u cơ quan phát âm C g ng phát âm ñ bù ñ p Hn ch R i lo n gi ng nói ki n th c N l c ñ tăng hi u qu phát âm R i lo n tr m tr ng hơn Vòng lu n qu n m i Sơ ñ 1.1. Vòng lu n qu n c a r i lo n gi ng nói - B nh nhân g ng s c b ng cách s d ng lu ng hơi th c - ng c, v i ñ ng tác “vươn c lên mà nói”, l ra ph i phát âm b ng lu ng hơi ñư c t o ra t b ng và cơ hoành. S g ng s c b ng cách th ki u c - ng c này r t ng n hơi, phát âm r t m t và y u, làm cho ngư i b nh luôn ph i l y hơi thêm và c g ng thêm. - B nh nhân cũng g ng s c khi kh i gi ng b ng cách lên gân c . Hi n
- 16 - tư ng này s làm m t tính hài hoà gi a lu ng hơi th v i s c căng c a dây thanh, làm tăng thêm m t m i và s thúc ñ y thêm tâm lý c g ng c a b nh nhân. - Hi n tư ng g ng s c ñã t o cho b nh nhân m t tư th , phong thái phát âm r t không bình thư ng, ñáng l ph i phát âm v i tư th lưng th ng, ng c n thì trái l i b nh nhân ng toàn thân v trư c, ng c x p l i. ð c bi t hàm dư i b ñưa ra phía trư c, các cơ c và m t ñ u co rút và co c ng l i, v i nét m t căng th ng trong m t phong thái “l y gân s c mà nói”. Càng khó phát âm càng c g ng nói ñ vư t tr ng i, càng g ng s c càng khó phát âm và c th tái di n. D n d n b nh nhân m t kh năng ph i h p s ñi u hoà h th ng gi a cơ và th n kinh ch huy phát âm, làm cho phát âm sai l ch ñi, ñ ng th i ngư i b nh có xu hư ng tâm lý bù ñ p l i s y u kém x y ra b ng cách gia tăng s c g ng nói ñ vư t tr ng i, như v y l i càng làm gia tăng thêm tình tr ng h ng gi ng. Qua m t th i gian, nh ng r i lo n ch c năng này s tr thành m t thói quen, m t ph n x có ñi u ki n và c th s l p l i m t cách t ñ ng. Tình tr ng này thư ng kéo dài trong m t hoàn c nh có nhi u y u t xã h i và y u t tâm lý làm h u thu n thêm cho ch c năng phát âm ñã b hư h ng (Sơ ñ 1.1). Khi nghiên c u v bi n pháp ñ i phó c a nh ng ngư i m c RLGN, Caitriona M. H. [56] ñã k t lu n: nh ng b nh nhân m c RLGN dùng nhi u bi n pháp ñ i phó v m t xúc c m hơn là các bi n pháp d a trên nh n th c. 1.2.4. Các bi u hi n c a r i lo n gi ng nói 1.2.4.1. Bi u hi n c a r i lo n gi ng nói trên phương di n âm h c (Acoustic leatures) Các bi u hi n c a RLGN trên phương di n âm h c bao g m: r i lo n v ñ cao, r i lo n v cư ng ñ và r i lo n v s t o thanh. - R i lo n v ñ cao: gi ng nói ñư c ñ c trưng b i cao ñ không phù h p, gi ng có cao ñ quá th p ñòi h i ph i g ng s c khi nói, hay gi ng nói quá cao, nghe chói, thé. ð i v i b nh nhân nói ngôn ng có thanh ñi u như ti ng Vi t, ti ng Thái Lan, ti ng Hán, r i lo n ñ cao làm cho ngư i b nh không th hi n ñúng ñ cao các thanh ñi u, như thanh Huy n (tr m, th p), thanh H i, Ngã (ñư ng nét cao ñ gãy) trong ti ng Vi t [24]. - R i lo n v cư ng ñ : gi ng nói có cư ng ñ không phù h p, quá y u, quá nh , không ñ vang, to ñ ngư i nghe có th ti p nh n. - R i lo n v s t o thanh: có s l ch l c v cao ñ , cư ng ñ và ch t thanh.
- 17 - 1.2.4.2. Bi u hi n c a r i lo n gi ng nói trên phương di n c m th v âm h c [14], [24], [25] [109], [111]. - Gi ng nói khàn: gi ng nói m t âm s c t nhiên c a nó, m t s trong m c ñ n ng sáng, rõ nét và g n s c, tr thành không rõ, tr m và th p xu ng, s thành khàn ti ng, thư ng g p nhi u trong các viêm thanh qu n [14]. - Gi ng nói rè: do kh i lư ng và kh năng rung c a dây thanh b gi m ñi và b nh nhân bù l i b ng g ng s c lên ñ nói, thư ng x y ra khi s d ng gi ng quá m c. - Gi ng nói ñ c: r i lo n rõ r t hơn, do dây thanh b bi n ñ i nhi u, cư ng ñ gi m m nh, cao ñ gi m th p xu ng, thư ng g p trư ng h p dây thanh b sung huy t m nh. - Gi ng nói b m ñi: gi ng nói không còn trong và không rõ nét n a. Có th do dây thanh b m i nh ho c b n nh ho c có m t ñi m b dày c m lên. - Gi ng nói th u thào: gi ng nói y u t, ng n hơi, ñ t quãng, cư ng ñ r t gi m. Do b nh nhân quá ki t s c và th quá y u, không ñ kh năng làm rung dây thanh. - Gi ng nói t c, m t gi ng: m c ñ n ng hơn th u thào, ngư i b nh h u như không phát âm ñư c n a, ghé tai sát mi ng b nh nhân ch nghe th y ti ng th , m t gi ng có th xu t hi n ñ t ng t ho c t t . - Gi ng nói c ng, gi ng g : gi ng nói m t s trong sáng, m m m i bình thư ng và nghe th y thô c ng và n ng như ti ng x g . - Gi ng nói hai cung: gi ng nói nghe thành hai gi ng pha l n nhau, thư ng do hai dây thanh không ñ ng ñ u nhau (bên cao, bên th p, ho c bên căng, bên trùng). G p trong li t dây th n kinh qu t ngư c m t bên ho c do viêm kh p nh n - ph u m t bên. - Gi ng nói the thé: h ng gi ng, bi n gi ng nói thành ki u cư ng cơ, do nguyên nhân tâm sinh lý. 1.2.4.3. Các bi u hi n r i lo n gi ng nói phân chia theo giai ño n R i lo n gi ng nói ñư c phân chia thành hai lo i: tiên phát và th phát. * Các bi u hi n r i lo n gi ng nói tiên phát: Nh ng r i lo n ch c năng ban ñ u c a cơ quan phát âm (chưa có t n thương th c th dây thanh) s gây ra các bi u hi n RLGN tiên phát. Ch ng h n n u dây thanh không ñư c khép kín hoàn toàn trong khi phát âm, bi u hi n c a RLGN tiên phát là nghe rõ ti ng th và âm lư ng gi m. Âm thanh c a gi ng nói b r i
- 18 - lo n thư ng có ñ c ñi m là: có b t thư ng v ch t lư ng thanh (nghe thô ráp ho c nghe rõ ti ng th ). Khàn gi ng có th nh ho c có th n ng ñ n m c không th nghe rõ ñư c. Nhìn chung, khàn gi ng là tri u ch ng ñư c ñ c p ñ n nhi u hơn so v i các d u hi u khác như s thay ñ i v cao ñ , cư ng ñ ho c ch t thanh (Drjonckere 1995) [64], [122]. * Các bi u hi n r i lo n gi ng nói th phát: R i lo n phát âm th phát x y ra khi ngư i nói c g ng ñ bù ñ p nh ng bi u hi n c a RLGN tiên phát. Nh ng bi u hi n v âm thanh có th ñư c ñưa lên hàng ñ u trong các thay ñ i v gi ng nói ban ñ u. Nh ng bi u hi n th phát có th bao g m nh ng thay ñ i v ch t lư ng, như gi ng nói thô ráp ho c t n s gi ng nói gia tăng b t thư ng. - Tính thay ñ i tri u ch ng c a gi ng nói: Các tri u ch ng c a RLGN thư ng có s thay ñ i do nguyên nhân sinh lý và tâm lý, tuy nhiên, m c ñ thay ñ i c a các tri u ch ng có khác nhau. R i lo n gi ng nói n ng có th gây m t gi ng dai d ng và không n ñ nh. Các tri u ch ng có th ti n tri n t t lên, ngư c l i cũng có th x u ñi, trư ng h p RLGN n ng có th gây tình tr ng nguy k ch khác. - Nh ng tri u ch ng v c m giác (Sensory symptoms): Nh ng thay ñ i v c m giác trong cơ quan phát âm thư ng ñi kèm v i nh ng thay ñ i v gi ng nói và ñi u ñó có th làm cho ngư i b nh không tho i mái ho c lo l ng. Trên th c t , ñ i v i nhi u ngư i, nh ng khó ch u trong cơ quan phát âm ñư c quan tâm nhi u hơn so v i nh ng thay ñ i v âm thanh c a gi ng nói. Nghiên c u trên các b nh nhân b khàn gi ng n ng Mathieson L. th y r ng 62% ñ i tư ng này có khó ch u cơ quan phát âm. Các lo i khó ch u thư ng g p nh t là ñau, ngoài ra có nhi u bi u hi n khác là: ng a c , b ng rát h ng, khô h ng, khó nu t, m i và khó ch u cơ xương vùng trư c thanh qu n [106]. 1.2.5. Phân lo i r i lo n gi ng nói 1.2.5.1. Phân lo i theo truy n th ng V m t truy n th ng, RLGN ñư c phân lo i thành hai nhóm không và có t n thương th c th niêm m c dây thanh (cơ năng và th c th ) [6]. Mathieson L. [106] và Katherine V. [92] cho r ng cách phân lo i này không xem xét ñ n căn nguyên c a b nh. Ví d , m c dù h t xơ dây thanh là th c th , nhưng nguyên nhân c a nó là do hành vi phát âm.
- 19 - 1.2.5.2. Phân lo i c a Titze Titze I. R. bác b vi c phân chia thành lo i cơ năng và th c th (nói trên). Tác gi ñã phân lo i RLGN như là “Nh ng ñáp ng c a máy t o dao ñ ng cơ sinh h c” ñ i v i ñi u ki n môi trư ng, tr ng thái toàn thân ho c tr ng thái ch n thương. M c dù cách phân lo i này là khá ti n l i nhưng th c t lâm sàng ch c ch n là ph c t p hơn [150]. 1.2.5.3. Phân lo i r i lo n gi ng nói theo căn nguyên ñây, nguyên nhân c a RLGN ñư c phân chia theo 2 nhóm: căn nguyên hành vi và căn nguyên th c th . Phương pháp phân lo i này hi n nay ñư c nhi u nhà khoa h c áp d ng vì logic hơn và giúp cho vi c qu n lý, cũng như vi c ñi u tr t t hơn. Tuy nhiên, hi n nay v n còn nhi u tranh cãi, ngư i ta còn chưa th ng nh t cách phân lo i này [106]. Theo cách phân lo i này, RLGN GV thu c căn nguyên hành vi (RLGN ch c năng), thư ng g p nh t là RLGN cư ng năng. RLGN cư ng năng có ñ c ñi m là ngư i b nh c g ng phát âm quá m c. Hành vi phát âm không thích h p này làm sang ch n ñ n gi i ph u và sinh lý cơ quan phát âm, gây ra nh ng thay ñ i không mong mu n lên ch c năng và trong m t s trư ng h p gây ch n thương dây thanh. Có s căng quá m c trong m t nhóm cơ tham gia quá trình phát âm, ñ c bi t là các cơ trong thanh qu n. Nhóm b nh này ñư c g i là RLGN do căng cơ MTD và ñư c chia làm hai nhóm ph : MTD không có thay ñ i niêm m c dây thanh và có t n thương dây thanh [97]. 1.2.6. Phát hi n và ñánh giá r i lo n gi ng nói Trong nhi u trư ng h p b nh lý gi ng nói, ngư i ta không nhìn th y b ng ch ng v b nh lý thanh qu n ho c b nh lý cơ quan phát âm. Ví d : gi ng nói b t thư ng là do ch c năng b t thư ng, không có thay ñ i v m t c u trúc. M t khác khi b nh lý th c th v RLGN ñư c nh n m nh, cũng c n quan sát c n th n v m c ñ và nh hư ng c a nó lên ch c năng phát âm. ðó là cơ s ñ qu n lý và ñi u tr thành công các RLGN. ðánh giá này s có hi u qu nh t khi có s ph i h p t t gi a các nhà thanh h c và các nhà lâm sàng. Trên th c t , vi c ch n ñoán RLGN nhi u khi r t khó khăn, Morrison M. [112] ch ra nh ng khó khăn g p ph i do vi c quá c ng nh c trong khi phân lo i tri u ch ng khó phát âm và ñưa ra nh ng bi n pháp nh m t o thu n l i cho vi c thu th p thông tin, giúp cho vi c ch a b nh. ð ñánh giá ñư c m t cách chính xác v RLGN c n ph i k t h p nhi u y u t .