Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Tìm hiểu ca từ của nhạc sĩ trẻ (qua các ca khúc tiếng Việt được yêu thích trên trang mạng mp3.zing.vn trong năm 2012)

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:341

Thêm vào BST

Báo xấu

181
lượt xem 39
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Tìm hiểu ca từ của nhạc sĩ trẻ (qua các ca khúc tiếng Việt được yêu thích trên trang mạng mp3.zing.vn trong năm 2012) tập trung tìm hiểu về cơ sở lý luận; ca từ của nhạc sĩ trẻ xét ở các bình diện ngữ âm, từ; ca từ của nhạc sĩ trẻ xét ở cấp độ văn bản.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Tìm hiểu ca từ của nhạc sĩ trẻ (qua các ca khúc tiếng Việt được yêu thích trên trang mạng mp3.zing.vn trong năm 2012)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Ngọc Hồng Quyên TÌM HIỂU CA TỪ CỦA NHẠC SĨ TRẺ (QUA CÁC CA KHÚC TIẾNG VIỆT ĐƯỢC YÊU THÍCH TRÊN TRANG MẠNG MP3.ZING.VN TRONG NĂM 2012) LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2014
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Nguyễn Ngọc Hồng Quyên TÌM HIỂU CA TỪ CỦA NHẠC SĨ TRẺ (QUA CÁC CA KHÚC TIẾNG VIỆT ĐƯỢC YÊU THÍCH TRÊN TRANG MẠNG MP3.ZING.VN TRONG NĂM 2012) Chuyên ngành : Ngôn ngữ học Mã số : 60 22 01 02 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. TRẦN HOÀNG Thành phố Hồ Chí Minh – 2014
LỜI CẢM ƠN Tôi xin chân thành cảm ơn TS. Trần Hoàng đã tận tình hướng dẫn để tôi hoàn thành luận văn này. Xin cảm ơn quý thầy cô đã hết lòng giảng dạy chúng tôi trong bốn năm đại học và hai năm cao học vừa qua. Đặc biệt, xin gửi lời tri ân đến PGS TS. Dư Ngọc Ngân đã động viên, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian qua. Cảm ơn Trung tâm bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam (Vietnam Center for Protection of Music Copyright) đã cung cấp cho chúng tôi thông tin về ca khúc và tác giả. Chân thành cảm ơn nhạc sĩ Hoàng Huy Long đã góp một số ý kiến về chuyên môn cho luận văn. Xin chân thành cảm ơn gia đình đã động viên, giúp đỡ và tạo điều kiện thuận lợi nhất để tôi hoàn thành các môn học trong chương trình cao học và hoàn thành luận văn thạc sĩ này.
MỤC LỤC Trang Lời cảm ơn Mục lục Quy ước trình bày chú nguồn MỤC LỤC ........................................................................................................ 1 MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1 ........................................................................................................ 10 CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN VỀ CÁC CA KHÚC CỦA NHẠC SĨ TRẺ ĐƯỢC KHẢO SÁT ............................................................ 10 1.1. Khái quát về ca từ trong ca khúc ...............................................................10 1.1.1. Khái niệm “ca từ”, “ca khúc” .............................................................10 1.1.2. Vai trò của ca từ ...................................................................................10 1.1.3. Tính chất của ca từ ..............................................................................12 1.2. Quan hệ giữa ca từ với âm nhạc và với thơ ca .........................................15 1.2.1. Quan hệ giữa ca từ với âm nhạc .........................................................16 1.2.2. Quan hệ giữa ca từ với thơ ca .............................................................17 1.3. Hình tượng ca từ và các phương thức xây dựng hình tượng ca từ .........19 1.3.1. Hình tượng ca từ..................................................................................19 1.3.2. Các phương thức xây dựng hình tượng ca từ ....................................20 1.4. Tổng quan về các ca khúc của nhạc sĩ trẻ được khảo sát ........................23 1.5. Tiểu kết ........................................................................................................29 Chương 2 ........................................................................................................ 31 CA TỪ CỦA NHẠC SĨ TRẺ XÉT Ở CÁC BÌNH DIỆN NGỮ ÂM, TỪ
VỰNG – NGỮ NGHĨA, CÚ PHÁP ............................................................. 31 2.1. Đặc điểm ngữ âm trong ca từ của nhạc sĩ trẻ .............................................31 2.1.1. Sự chi phối của âm nhạc đối với ngữ âm của ca từ ...............................31 2.1.2. Các biện pháp tu từ ngữ âm ...................................................................36 2.2. Đặc điểm từ vựng – ngữ nghĩa trong ca từ của nhạc sĩ trẻ ........................39 2.2.1. Một số vấn đề về dùng từ ........................................................................39 2.2.2. Đặc điểm tu từ từ vựng – ngữ nghĩa.......................................................48 2.3. Đặc điểm cú pháp trong ca từ của nhạc sĩ trẻ .............................................69 2.3.1. Đặc điểm cấu tạo cú pháp ......................................................................69 2.3.2. Đặc điểm tu từ cú pháp ..........................................................................75 2.4. Tiểu kết ..........................................................................................................84 Chương 3 ........................................................................................................ 86 CA TỪ CỦA NHẠC SĨ TRẺ XÉT Ở CẤP ĐỘ VĂN BẢN ....................... 86 3.1. Về tên ca khúc ...............................................................................................86 3.1.1. Mối quan hệ giữa tên ca khúc và nội dung ca khúc ...............................86 3.1.2. Đặc điểm của tên ca khúc.......................................................................89 3.2. Cấu trúc văn bản ca khúc.............................................................................93 3.3. Tiểu kết ........................................................................................................103 KẾT LUẬN .................................................................................................. 105 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 111
QUY ƯỚC TRÌNH BÀY CHÚ NGUỒN - Nguồn tài liệu tham khảo được ghi trong ngoặc vuông [ ] theo thứ tự lần lượt là: số thứ tự của tài liệu trong danh mục Tài liệu tham khảo, số trang (nếu có). Ví dụ: [22, 126] - Nguồn ngữ liệu được ghi trong ngoặc tròn ( ), theo thứ tự lần lượt là: số thứ tự của ngữ liệu trong Phụ lục 4, số trang. Ví dụ: (201, 124)
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Âm nhạc là món ăn tinh thần không thể thiếu đối với mỗi con người. Các ca khúc nhạc trẻ cũng vậy, nó là sản phẩm của những con người “trẻ”, đối tượng phục vụ của nó cũng là những con người “trẻ” và nó chắc chắn có những điểm riêng. Với vị trí, tầm quan trọng như vậy, cộng với những nét riêng biệt mà nó có, các ca khúc nhạc trẻ hiện nay xứng đáng trở thành một đối tượng để nghiên cứu, tìm hiểu. Một ca khúc bao giờ cũng có hai phần: phần lời (ca từ) và phần nhạc. Mỗi phần đều có vị trí, vai trò riêng và chúng làm nên sức hấp dẫn cũng như giá trị của một ca khúc. Nói đến vị trí của ca từ trong ca khúc thì ta có thể nói: Thông qua ca từ, người nghe bình thường mới hiểu một cách cụ thể, tường tận những gì mà nhạc sĩ muốn gửi gắm, chuyển tải. Tuy nhiên, thực tế hoạt động âm nhạc hiện nay cho thấy, các nhà sản xuất, ca sĩ, nhạc sĩ trẻ đang có xu hướng ít chú trọng vào phần lời của ca khúc mà dường như tập trung vào phần nhạc và những phần phụ họa (như nhảy múa, trang phục, bối cảnh trên sân khấu hay MV (music video – phim ảnh cho một bản nhạc). Ca từ trong ca khúc của các nhạc sĩ trẻ có thể coi là một vấn đề thời sự, bởi cùng một hiện tượng là lời bài hát nhưng lại tồn tại nhiều ý kiến khác nhau, phê phán có, bảo vệ có, trung hòa có. Chúng ta dễ dàng quan sát được điều này trên các trang báo in, các trang mạng, các cuộc thảo luận trên đài phát thanh, đài truyền hình, v.v… Trước thực tế này, chúng tôi chọn “Tìm hiểu ca từ của nhạc sĩ trẻ (Qua các ca khúc tiếng Việt được yêu thích trên trang mạng mp3.zing.vn trong năm 2012)” làm đề tài nghiên cứu. Chúng tôi mong muốn sẽ chỉ ra được những đặc điểm nổi bật về ngôn ngữ trong ca từ của nhạc sĩ trẻ, thấy được cái gì làm nên bản thân nó và phân biệt nó với những cái khác. Chúng tôi cũng hi vọng đây sẽ là một cơ sở để có cái nhìn chính xác về ca từ trong các ca khúc hiện nay. 2. Lịch sử vấn đề
2 Vấn đề ca từ trong ca khúc không chỉ thu hút sự quan tâm của các nhà nghiên cứu, giới chuyên môn mà còn của đông đảo xã hội bởi vì âm nhạc là một món ăn tinh thần không thể thiếu và rất gần gũi, thiết thân với mỗi người. Kết quả của sự quan tâm này là một số sách - chuyên luận, một số lượng lớn bài viết và các cuộc trao đổi, thảo luận trên các phương tiện thông tin đại chúng. Đã có nhiều bài viết với những ý kiến khác nhau về ca từ trong các ca khúc hiện nay, tuy nhiên đó là những cái nhìn văn hóa - xã hội, có khi mang tính chủ quan của người viết. Bên cạnh đó, cũng đã xuất hiện những công trình, bài viết nghiên cứu ca từ theo hướng ngôn ngữ học nhưng không thuộc phạm vi nghiên cứu của đề tài (nghiên cứu về ca từ Trịnh Công Sơn chẳng hạn). Về sách, theo chúng tôi biết, sớm nhất trong nước là cuốn Ca từ trong âm nhạc Việt Nam của Dương Viết Á, Nxb Âm nhạc, 2005. Cuốn sách gồm ba phần. Trong phần một và hai, tác giả trình bày các vấn đề: ca từ trong âm nhạc Việt Nam, mối quan hệ giữa ca từ với thơ ca và âm nhạc; vai trò, chức năng và đặc trưng của ca từ; hình tượng ca từ và các phương thức xây dựng hình tượng ca từ; tính khuynh hướng trong ca từ; tính dân tộc trong ca từ; chủ thể cảm xúc trong ca từ; tên gọi tác phẩm; hệ thống từ ngữ đóng vai trò phụ trong ca khúc (mà tác giả gọi là “lời dẫn giải”); từ ngữ trong ca từ; và soạn lời mới theo các làn điệu dân ca. Phần ba là ca từ tuyển chọn. Đây là cuốn sách trình bày những vấn đề chung mang tính lí thuyết về ca từ. Tiếp đó là cuốn Trịnh Công Sơn – ngôn ngữ và những ám ảnh nghệ thuật của Bùi Vĩnh Phúc, Nxb Văn hóa Sài Gòn, 2008. Cuốn sách đã nghiên cứu ca từ của một tác giả cụ thể - Trịnh Công Sơn. Bên cạnh việc đi sâu nghiên cứu thế giới nghệ thuật của Trịnh Công Sơn, tác giả còn dành hẳn một chương để nói về nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ trong ca từ của nhạc sĩ. Ca từ Trịnh Công Sơn trước hết là những bài thơ. Những bài thơ này được làm mới bằng nhiều biện pháp ngôn ngữ: dùng từ mới lạ, sử dụng những biện pháp tu từ (nhân hóa, so sánh, ẩn dụ, hoán dụ, câu hỏi tu từ), tỉnh lược, bỏ lửng, cấu trúc đối xứng. Gần đây nhất là Nguyễn Thị Bích Hạnh với cuốn Biểu tượng ngôn ngữ trong
3 ca từ của Trịnh Công Sơn, Nxb Khoa học xã hội, 2009. Ở công trình này, tác giả nghiên cứu hệ thống biểu tượng bằng ngôn ngữ trong ca từ Trịnh Công Sơn dưới góc độ văn hóa học và ngữ nghĩa học để tìm ra những lớp ý nghĩa biểu trưng của biểu tượng. Về luận văn, năm 2007 có luận văn thạc sĩ Đặc điểm phong cách ngôn ngữ trong ca từ của Trịnh Công Sơn của Bùi Thị Minh Thuỳ, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. Luận văn nghiên cứu sự vận dụng ngôn ngữ vào trong lời ca, cụ thể là cách sử dụng các phương tiện ngữ âm, từ vựng, cú pháp trong ca từ của Trịnh Công Sơn. Qua đó, tác giả luận văn xác định đặc điểm phong cách ngôn ngữ của nhạc sĩ này. Năm 2010 có luận văn thạc sĩ cũng về ca từ nhưng là ca từ cải lương: Đặc điểm ngôn ngữ của ca từ cải lương của tác giả Đỗ Quốc Dũng, Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh. Luận văn nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ của ca từ cải lương ở các mặt: ngữ âm, từ vựng - ngữ nghĩa và cú pháp. Ngoài ra, luận văn còn hệ thống hóa một số khái niệm của cải lương và đề ra hai phương pháp cơ bản trong việc tổ chức, xây dựng ca từ, đó là phương pháp sáng tác dựa theo quy tắc của luật bằng - trắc và phương pháp thay đổi trật tự âm tiết của ca từ. Cũng trong năm 2010, có luận văn thạc sĩ của Trần Thị Mỹ Liên, Đại học Sư phạm TP. Hồ Chí Minh: Ẩn dụ trong ca từ Trịnh Công Sơn dưới góc nhìn ngôn ngữ học tri nhận và luận văn thạc sĩ của Hàn Thị Thu Hường, Đại học Thái Nguyên: Phương thức so sánh trong ca từ của Trịnh Công Sơn. Ở luận văn thứ nhất, tác giả vận dụng những lý thuyết về ẩn dụ tri nhận để tìm hiểu những ý niệm về tình yêu và cuộc đời trong ca từ Trịnh Công Sơn, từ đó đưa ra những nhận định về đặc điểm ngôn ngữ, về thế giới quan và nhân sinh quan của ông. Ở luận văn thứ hai, tác giả tập trung xem xét phương thức so sánh trong ca từ Trịnh Công Sơn ở sự thể hiện và vai trò của nó, cụ thể là tác giả đã làm rõ các kiểu cấu trúc so sánh, đặc điểm của các yếu tố trong cấu trúc so sánh và vai trò của phương thức so sánh trong việc xây dựng hình tượng nghệ thuật trong ca từ của Trịnh Công Sơn.
4 Như vậy, luận văn nghiên cứu về ngôn ngữ của ca từ chưa thật sự nhiều, chỉ có một công trình nghiên cứu đặc điểm ngôn ngữ của ca từ cải lương, một công trình tìm hiểu đặc điểm phong cách ngôn ngữ trong ca từ của một tác giả cụ thể và hai công trình tìm hiểu ca từ của một tác giả cụ thể nhưng chỉ tập trung vào ẩn dụ theo lý thuyết ngôn ngữ học tri nhận hay tập trung vào phương thức so sánh. Ngoài ra còn có một bài đăng trên tạp chí chuyên ngành và những bài viết, bài phát biểu của một số cá nhân trên các phương tiện thông tin đại chúng, mà nhiều nhất là trên các trang mạng. Bài đăng trên tạp chí chuyên ngành là: “Ca từ trong ca khúc hiện nay đôi điều suy nghĩ” của Phạm Văn Tình (2003), Ngôn ngữ và đời sống, số 1 và 2. Trong bài viết này, tác giả nhìn nhận ca từ trong ca khúc hiện nay (theo thư mục tham khảo của bài viết thì các ca khúc mà tác giả nói đến được lấy từ các ấn phẩm xuất bản năm 2002) ở ba phương diện: chủ đề, cấu tứ, lời ca cụ thể và phân tích theo kiểu một chiều – chỉ có khuyết điểm mà không có ưu điểm, chỉ có phủ nhận mà không có khẳng định. Tuy nhiên, chúng tôi cũng học hỏi, kế thừa một số ý kiến và sự phân tích những khuyết điểm của ca từ trong các ca khúc đương thời. Những bài viết, bài phát biểu trên các phương tiện thông tin đại chúng như: “Báo động nhạc… “thời trang””, “Ca từ” không phải là “từ bỏ lời ca”, “Ca từ trong bài hát Việt”, “Ca từ trong ca khúc: Có phải lớp trẻ muốn nghe một thứ hiểu ngay?”, “Ca từ trong ca khúc hôm nay: Hãy tự chọn, hãy tự đi tìm...”, “Ca từ V- Pop: Xuống cấp”, “Có nên quá khắt khe với nhạc Việt trẻ?”, “Cùng V6 tìm hiểu về ca từ trong ca khúc nhạc trẻ”, “Đôi lời gửi các nhạc sĩ trẻ của một nhà văn yêu nhạc”, “Nhạc sĩ Trần Tiến: Viết để cho người ta bay…”, “Thơ và ca từ”, v.v… nhìn chung chỉ là những nhận xét có tính chất nêu hiện tượng chứ chưa khái quát được đặc điểm ngôn ngữ của ca từ trong các ca khúc hiện nay. Tóm lại, cho đến nay, công trình nghiên cứu về ca từ dưới góc độ ngôn ngữ học còn thưa thớt và chưa có một công trình nào nghiên cứu ca từ của nhạc sĩ trẻ theo hướng ngôn ngữ học. Xuất phát từ quan niệm tiếp cận đối tượng một cách khoa học sẽ đem lại một kết quả đáng tin cậy, chúng tôi tiến hành khảo sát, phân tích ngữ
5 liệu, từ đó tìm ra những đặc điểm ngôn ngữ nổi bật trong ca từ của nhạc sĩ trẻ Việt Nam hiện nay. 3. Đối tượng và mục đích nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của luận văn là ca từ của nhạc sĩ trẻ. Đó là 377 ca từ trong 377 ca khúc của các nhạc sĩ trẻ được yêu thích trên trang mạng mp3.zing.vn trong năm 2012 được chọn lọc theo các tiêu chí mà chúng tôi sẽ trình bày rõ ở mục tiếp theo (4. Nguồn ngữ liệu và phạm vi nghiên cứu). 3.2. Mục đích nghiên cứu Mục đích nghiên cứu của luận văn là: khảo sát, phân tích nguồn ngữ liệu để làm rõ đặc điểm sử dụng ngôn ngữ trong ca từ của nhạc sĩ trẻ hiện nay, cụ thể là đặc điểm về ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa, cú pháp và văn bản ở những nét cơ bản và nổi bật nhất, qua đó đưa ra những nhận xét bước đầu về việc sử dụng ngôn ngữ trong ca từ của nhạc sĩ trẻ ở Việt Nam hiện nay. 4. Nguồn ngữ liệu và phạm vi nghiên cứu 4.1. Nguồn ngữ liệu Ở trang mạng http://mp3.zing.vn có mục “Nhạc Hot Việt”. Trong năm 2012 có các ca khúc được xếp hạng “hot” theo từng tháng của năm. Cụ thể là ở các mục: “Nhạc Hot Việt Tháng …/2012 – Various Artists” (http://mp3.zing.vn/chu-de/nhac- viet-hot/IWZ9Z0C8.html). Một ca khúc được xếp hạng “hot” trong tháng là ca khúc nhận được nhiều “like” - được nhiều người yêu thích, có số lượt nghe và tải về nhiều trong tháng. Ở luận văn này, chúng tôi xin được sử dụng cụm từ “được yêu thích” thay cho từ “hot” – từ tiếng nước ngoài. Trong năm 2012 có tổng cộng 592 ca khúc được yêu thích, số lượng ca khúc được yêu thích cụ thể của từng tháng như sau: + Tháng 1: 44 + Tháng 7: 49 + Tháng 2: 57 + Tháng 8: 46 + Tháng 3: 43 + Tháng 9: 43
6 + Tháng 4: 43 + Tháng 10: 63 + Tháng 5: 44 + Tháng 11: 59 + Tháng 6: 44 + Tháng 12: 57 Tuy nhiên, có hiện tượng lặp lại một số ca khúc ở danh sách của các tháng do một ca khúc có thể được yêu thích trong nhiều tháng. Số lượng các ca khúc lặp lại là 71. Bởi vậy, tổng số ca khúc sẽ là: tổng các ca khúc của các tháng trừ đi số lượng các ca khúc lặp lại: 592 – 71 = 521. Cá biệt, có trường hợp hai ca khúc có tên hoàn toàn khác nhau mặc dù nội dung hoàn toàn giống nhau và cùng tác giả! Đó là trường hợp của ca khúc “Không ai tuyệt vời như em” (trong danh sách Nhạc Hot Việt Tháng 4/2012, Bằng Cường thể hiện) và “Hãy để anh được yêu” (trong danh sách Nhạc Hot Việt Tháng 5/2012, Minh Tuấn thể hiện) đều là của tác giả Lương Ngọc Quý. Bởi vậy, chúng tôi chỉ tính đến ca khúc xuất hiện trước – “Không ai tuyệt vời như em”. Trong tổng số ca khúc được yêu thích đó, chúng tôi chỉ khảo sát các ca khúc của các nhạc sĩ trẻ. Cụm từ “nhạc sĩ trẻ” ở đây được chúng tôi hiểu theo cách thông thường và đơn giản là “nhạc sĩ trẻ về tuổi đời”. Chúng tôi căn cứ vào Điều 1, Luật Thanh niên 2005 để giới hạn cái gọi là “trẻ về tuổi đời”: “là công dân từ đủ mười sáu tuổi đến ba mươi tuổi”; tức là chúng tôi chỉ khảo sát các ca khúc của các nhạc sĩ thuộc lứa tuổi thanh niên. Thời điểm khảo sát là năm 2012, như vậy, những người có độ tuổi từ 16 đến 30 tính theo mốc 2012 có năm sinh tương ứng là từ 1982 đến 1996 (xem Phụ lục 5: Danh sách nhạc sĩ và số lượng ca khúc của từng nhạc sĩ được khảo sát). Nói cách khác, chúng tôi không khảo sát ca khúc của tác giả có năm sinh dưới 1982 và trên 1996. Ngoài ra, chúng tôi không khảo sát các ca khúc có phần lời hoàn toàn bằng tiếng nước ngoài, ca khúc nhạc ngoại lời Việt, ca khúc có tác giả khuyết danh. Số lượng ca khúc nằm ngoài phạm vi khảo sát theo hai tiêu chí vừa nêu là 144.
7 Lấy tổng số ca khúc trừ đi số lượng ca khúc nằm ngoài phạm vi khảo sát, số ca khúc được khảo sát là: 521 – 144 = 377. Như vậy, nguồn ngữ liệu của chúng tôi gồm 377 ca khúc của các nhạc sĩ trẻ. Các ca từ được lấy từ các ca khúc theo nguồn trên, được chúng tôi ghi lại và trình bày ở Phụ lục 4: Văn bản các ca khúc được khảo sát. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: Ở đề tài “Tìm hiểu ca từ của nhạc sĩ trẻ (Qua các ca khúc tiếng Việt được yêu thích trên trang mạng mp3.zing.vn trong năm 2012)” này, chúng tôi tìm hiểu đặc điểm sử dụng ngôn ngữ trong ca từ của nhạc sĩ trẻ ở cả bốn phương diện: ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa, cú pháp và văn bản. 5. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài, chúng tôi vận dụng các thủ pháp, thao tác và phương pháp nghiên cứu sau: - Thủ pháp thống kê, phân loại: Dựa trên nguồn ngữ liệu đã nêu, chúng tôi tiến hành thống kê, phân loại theo các đặc điểm ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa, cú pháp và văn bản. Việc thống kê sẽ cho ra những số liệu cụ thể, từ đó có thể rút ra được những kết luận về đặc điểm ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa, cú pháp và văn bản trong ca từ của nhạc sĩ trẻ. - Thao tác phân tích - tổng hợp: Sau khi thống kê, phân loại theo vấn đề, chúng tôi sử dụng thao tác phân tích để thấy được cách sử dụng các yếu tố, đơn vị ngữ âm, từ vựng, cú pháp, văn bản, các biện pháp tu từ ở các cấp độ. Sau khi phân tích, chúng tôi tổng hợp các đặc điểm tìm được thành các luận điểm chính của luận văn. - Phương pháp miêu tả: Chúng tôi sử dụng phương pháp này để giải thích, làm rõ các luận điểm, các ví dụ minh họa trong luận văn. Việc miêu tả sẽ làm rõ các đặc điểm trong cách sử dụng ngôn ngữ trong ca từ của nhạc sĩ trẻ. - Thủ pháp so sánh đối chiếu:
8 Chúng tôi so sánh, đối chiếu cách sử dụng ngôn ngữ ở các cấp độ trong ca từ của nhạc sĩ trẻ với cách sử dụng ngôn ngữ trong ca từ của nhạc sĩ lớn tuổi, tập trung ở những điểm nổi bật. Qua đó, chúng tôi tìm ra những điểm chung và riêng trong cách sử dụng ngôn ngữ của các nhạc sĩ trẻ và các nhạc sĩ lớn tuổi. 6. Ý nghĩa của luận văn - Về phương diện lý thuyết Lý thuyết về ca từ đã được Dương Viết Á trình bày trong cuốn “Ca từ trong âm nhạc Việt Nam” [1] tuy nhiên do dung lượng lớn và lượng kiến thức phong phú nên người đọc khó nắm bắt và lĩnh hội những ý cơ bản. Qua quá trình đọc, nghiền ngẫm, chúng tôi đã đúc rút được những ý cơ bản nhất về ca từ, có liên quan đến đề tài và trình bày ở chương 1. Luận văn cũng bước đầu rút ra những đặc điểm cơ bản trong các ca khúc của nhạc sĩ trẻ được khảo sát trên các phương diện ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa, cú pháp và văn bản. - Về phương diện thực tiễn Qua những ưu điểm và hạn chế về mặt ngôn ngữ trong ca từ mà chúng tôi khảo sát, luận văn hy vọng sẽ là một tài liệu tham khảo chung về ngôn ngữ của một lĩnh vực hoạt động có nhiều tác động đến tầng lớp thanh niên và tài liệu tham khảo cho các nhạc sĩ trẻ, các nhạc sĩ mới vào nghề. 7. Cấu trúc của luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo và Phụ lục, luận văn có ba chương. Chương 1. Cơ sở lý thuyết và tổng quan về các ca khúc của nhạc sĩ trẻ được khảo sát Trong chương này, chúng tôi nêu lên những vấn đề lý thuyết làm cơ sở và định hướng cho việc khảo sát, nghiên cứu, đồng thời chúng tôi cũng trình bày sơ lược một số đặc điểm chung của các ca khúc của nhạc sĩ trẻ mà chúng tôi khảo sát. Về cơ sở lý thuyết, chúng tôi tập trung làm rõ các nội dung: khái quát về ca từ trong ca khúc, quan hệ giữa ca từ với âm nhạc và thơ ca, hình tượng ca từ và các phương
9 thức xây dựng hình tượng ca từ. Cuối cùng, ở mục tổng quan về các ca khúc của nhạc sĩ trẻ được khảo sát, chúng tôi trình bày một số đặc điểm chung của các ca khúc khảo sát có liên quan đến những phần nghiên cứu về ngôn ngữ của ca từ ở hai chương tiếp theo. Chương 2. Ca từ của nhạc sĩ trẻ xét ở các bình diện ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa, cú pháp Trong chương này, chúng tôi lần lượt tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ của ca từ trong ca khúc của nhạc sĩ trẻ ở ba cấp độ: ngữ âm, từ vựng – ngữ nghĩa và cú pháp. Chúng tôi khảo sát cách sử dụng các yếu tố, các đơn vị ngữ âm, từ vựng, cú pháp, và các biện pháp tu từ ở các cấp độ, qua đó rút ra những ưu điểm cũng như hạn chế trong việc sử dụng ngôn ngữ ở ba cấp độ trên trong ca từ của nhạc sĩ trẻ. Chương 3. Ca từ của nhạc sĩ trẻ xét ở cấp độ văn bản Trong chương này, chúng tôi tìm hiểu đặc điểm ngôn ngữ trong ca từ của nhạc sĩ trẻ ở cấp độ cao hơn – cấp độ văn bản. Trong đó, chúng tôi tập trung khảo sát về tên ca khúc và cấu trúc văn bản ca khúc.
10 Chương 1 CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ TỔNG QUAN VỀ CÁC CA KHÚC CỦA NHẠC SĨ TRẺ ĐƯỢC KHẢO SÁT 1.1. Khái quát về ca từ trong ca khúc 1.1.1. Khái niệm “ca từ”, “ca khúc” Theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê, “ca từ” là “lời của bài hát” [22, 127]. Theo Dương Viết Á, ca từ “bao gồm toàn bộ phần ngôn ngữ văn học trong âm nhạc bắt đầu từ cái nhỏ nhất: tên gọi tác phẩm, tiêu đề…, cho đến cái lớn nhất: kịch bản của nhạc cảnh, nhạc kịch…, và dừng lại ở thể thơ được phổ nhạc”. [1, 13] Thuật ngữ “ca từ” chúng tôi sử dụng ở luận văn này có nghĩa là “toàn bộ phần lời được tác giả viết ra trong ca khúc, kể cả tên ca khúc”. Trong các ca khúc mà chúng tôi khảo sát có một số bài có phần gọi là “Rap” và phần “lời nói”. Phần “Rap” được nhạc sĩ viết ra hẳn hoi nên chúng tôi coi đó là đối tượng khảo sát như những phần lời khác của ca khúc. Còn phần “lời nói” là phần thêm vào, là những xúc cảm nhất thời của người thể hiện – ca sĩ và nó tùy thuộc vào người thể hiện. Phần “lời nói” ở đây có thể là một vài tiếng, có thể là một hay một vài phát ngôn, cũng có thể là đoạn đối thoại. Chúng tôi trình bày phần “lời nói” ở trong ngoặc đơn – “( )” và không xem chúng là ca từ để khảo sát. Còn “ca khúc”, theo Từ điển tiếng Việt của Hoàng Phê là “bài hát ngắn có bố cục và giai điệu hoàn chỉnh” [22, 126]. Đã gọi là “ca khúc” thì phải có hai phần: phần lời và phần nhạc. Hai phần này có mối quan hệ gắn bó với nhau, tuy nhiên, chúng tôi chỉ khảo sát phần lời mà không khảo sát phần nhạc. Và phần lời được khảo sát ở đề tài này chính là “ca từ” mà chúng tôi đã giới hạn ở trên. 1.1.2. Vai trò của ca từ Dương Viết Á trong cuốn Ca từ trong âm nhạc Việt Nam [1, 37] đã đúc kết: “Ngôn ngữ âm nhạc vốn mang tính biểu hiện, mà nhẹ về miêu tả, tạo hình. Nói cách khác, ngôn ngữ âm nhạc mang tính ước lệ cao”. Muốn hiểu được âm nhạc, chúng ta
11 phải có một quá trình học hỏi, làm quen. Trong khi đó, ca từ lại dễ dàng được tiếp thu, lĩnh hội hơn bởi chất liệu của nó là ngôn ngữ - một loại phương tiện giao tiếp phổ biến và có nhiều ưu thế. Ngôn ngữ “có khả năng thể hiện đầy đủ và chính xác tất cả những tư tưởng, tình cảm, cảm xúc mà con người muốn thể hiện” [8, 11]. Quả vậy, nghe một bản nhạc không lời, người nghe bình thường khó lòng lĩnh hội nội dung của nó một cách rõ ràng, cụ thể; còn với một bản nhạc có lời - một ca khúc thì vì nội dung được thể hiện cụ thể, đầy đủ trên câu chữ nên người nghe dễ dàng nắm được nội dung mà nhạc sĩ muốn chuyển tải qua ca khúc. Như vậy, nhờ ca từ, nội dung ca khúc như được cộng thêm tính cụ thể, tính trực tiếp và cả sức truyền cảm. “Ca từ làm nhiệm vụ như người hướng dẫn, mở đường, “phiên dịch”, kể cả dẫn giải cho người thưởng thức”; “ca từ như đôi cánh nâng hình tượng âm nhạc bay cao hơn, xa hơn” [1, 37 - 38]. Chính vì vậy mà nhạc hát dễ tìm được sự chia sẻ hơn nhạc không lời. Ví dụ: Những tác phẩm nhạc không lời như bản Giao hưởng số 1, Giao hưởng số 2; bản Xônát số 1, Xônát số 2 thường có sự tranh cãi về nội dung cụ thể của chúng. Còn những tác phẩm nhạc có lời thì nội dung của chúng không có gì phải bàn cãi, chẳng hạn như ca khúc Năm anh em trên một chiếc xe tăng, nói về năm con người khác nhau nhưng đều dũng cảm, có tinh thần đoàn kết và cùng chung chí hướng. Tuy nhiên, ca từ “ngoài phần đem lại cũng có phần lấy bớt […], ca từ sẽ hạn chế sức gợi mở của âm nhạc” [1, 39]. Như đã nói ở trên, âm nhạc vốn mang tính biểu hiện. Một bản nhạc không lời sẽ gợi lên trong lòng người nghe sự tưởng tượng và rung cảm; nó khác nhau ở mỗi người. Trong khi đó, nhạc có lời, với tính cụ thể, rõ ràng đã xác định và xây dựng sẵn trong đầu óc người nghe những gì cần thấy và cần cảm nhận; trí tưởng tượng của họ đã bị giới hạn, bị thu hẹp. Đó là chưa kể trường hợp ca từ thiếu chất thơ, thiếu tính nghệ thuật hay thậm chí là yếu kém, mắc lỗi về ngôn ngữ, thì không những gây khó khăn cho việc tiếp nhận nội dung ca khúc mà còn không tác động được đến tình cảm của người nghe. “Trong mối quan hệ hữu cơ với âm nhạc, muốn làm tròn chức năng đôi cánh
12 và người bạn đường trung thành, ca từ phải nâng mình lên cho đạt tới mức trở thành một bộ phận không thể tách rời của hình tượng âm nhạc; nói cách khác, ca từ cũng phải xây dựng được hình tượng bằng ngôn ngữ. Tất nhiên đó không thể là ngôn ngữ thông thường, mà phải là ngôn ngữ có tính nghệ thuật, ngôn ngữ thơ ca” [1, 42]. Như vậy, ở mức độ lí tưởng, ngôn ngữ ca từ cũng chính là ngôn ngữ thơ ca. Trên đây là vai trò “hướng nội” của ca từ. Ra ngoài khuôn khổ một ca khúc thì ca từ có vai trò gì? Nếu ca từ đạt đến trình độ “là ngôn ngữ có tính nghệ thuật, ngôn ngữ thơ ca” như đã nói thì nó đã thực hiện được vai trò xã hội của mình. Nghệ thuật là cái đẹp. Nghệ thuật nói chung và thơ ca nói riêng đem cái đẹp đến cho cuộc sống, đem lại những rung động thẩm mĩ, khoái cảm thẩm mĩ, thỏa mãn nhu cầu thẩm mĩ của con người. Ca từ cũng như thơ ca được xây dựng trên cái nền của hiện thực cuộc sống nhưng đến lượt mình, nó lại làm cho cuộc sống trở nên tươi đẹp hơn. Ở đó là cả một thế giới với tất cả sự phong phú, sâu sắc mà cũng nhiều mới mẻ, sáng tạo. Ở đó, con người có thể tìm thấy nhiều khía cạnh khác nhau của cuộc sống, có thể cảm nhận được vô vàn cung bậc cảm xúc. Ca từ Trịnh Công Sơn là một minh chứng. Những hình tượng nghệ thuật trong ca từ Trịnh Công Sơn thật đa dạng, mới lạ và sinh động: quán đợi, bóng xuân, phiến môi, nụ đời, hoa muối, cơn lửa đỏ, v.v… Đến với ca từ Trịnh Công Sơn là đến với những niềm vui và cả nỗi đau, đến với rất nhiều trạng thái, cảm giác, xúc cảm: bơ vơ, hoạn nạn, mong manh, tiều tụy, mộng mị, đam mê, đau thương, sầu, xót xa, tuyệt vọng, ngọt ngào, nồng nàn, v.v… 1.1.3. Tính chất của ca từ 1.1.3.1. Tính khuynh hướng Theo Dương Viết Á, ca từ “luôn hàm chứa một nội dung tư tưởng nhất định; nói cách khác, nó mang tính khuynh hướng” [1, 68]. Tuy nhiên, cũng theo Dương Viết Á, có những ý kiến phủ nhận luận điểm trên. “Có nhạc sĩ cho rằng, ca từ chỉ là “cái cớ” của âm nhạc. Theo họ, việc chọn thơ để phổ nhạc, chẳng hạn, thì bất luận thơ hay hoặc dở, thậm chí là những bài thơ
13 không quá tồi […] là có thể phổ nhạc được; có như vậy, nhạc sĩ mới phô bày được hết tài nghệ và bản lĩnh nghệ thuật của mình”. Hay “người nghe ca khúc, hợp xướng […] chủ yếu là nghe nhạc, chứ không ai chú ý đến lời ca, vì đây là âm nhạc chứ không phải là văn chương!” [1, 68]. Một tác phẩm nghệ thuật là một chỉnh thể thống nhất của các yếu tố. Giá trị và nội dung của nó được tạo nên bởi giá trị và nội dung của từng bộ phận. Nếu ca từ “dở” thì sẽ làm giảm giá trị của ca khúc. Nội dung tư tưởng của một ca khúc là nội dung tư tưởng của phần nhạc và phần lời gộp lại. Bên cạnh đó, việc thưởng thức, tiếp nhận một tác phẩm là một quá trình cảm thụ toàn bộ tác phẩm. Với một ca khúc, người nghe bình thường khi lần đầu tiên tiếp xúc với tác phẩm sẽ đón nhận toàn bộ tác phẩm, cả nhạc lẫn lời. Bởi vậy, không thể phủ nhận nội dung tư tưởng – tính khuynh hướng của ca từ. Như vậy, chúng tôi thống nhất với quan điểm của Dương Viết Á, đó là ca từ có tính khuynh hướng và tính khuynh hướng của ca từ chính là nội dung tư tưởng của ca từ. Ca từ phản ánh hiện thực cuộc sống một cách tích cực, năng động và sáng tạo; nó luôn bao hàm một thái độ, một cách đánh giá chủ quan của người soạn ca từ. Bởi vì người soạn ca từ là một con người cụ thể, sống trong một xã hội cụ thể, với những nỗi niềm riêng, sở thích, quan điểm, tâm lí riêng, v.v…; trong quá trình sáng tạo nghệ thuật, tác giả thể hiện cái chủ quan của mình vào tác phẩm, vào ca từ. Tác phẩm bao giờ cũng in đậm dấu ấn của con người tác giả [1, 73]. Như vậy, tính khuynh hướng - nội dung tư tưởng của ca từ là sự phản ánh hiện thực cuộc sống, là cách đánh giá, thái độ, tình cảm đối với hiện thực của người soạn ca từ; tính khuynh hướng của ca từ có được là nhờ tư tưởng chủ quan của chủ thể sáng tạo, do chủ thể sáng tạo quyết định. Nắm được tính khuynh hướng – nội dung tư tưởng của ca từ, của một tác phẩm là một việc không hề dễ dàng, bởi vì bản thân nội dung tư tưởng “bao gồm nhiều yếu tố phức tạp, đa dạng và chịu sự chi phối của nhiều hiện tượng xã hội, nhưng lại tập trung và hòa hợp với nhau, không thể chia tách trong một chỉnh thể
14 nghệ thuật” [1, 74]. Chẳng hạn, trong một ca khúc, không thể chỉ dừng lại ở tên gọi tác phẩm hoặc một câu trong lời ca được tách khỏi giai điệu để xác định nội dung tư tưởng của tác phẩm. Theo Dương Viết Á, có ba phương thức, thủ pháp thể hiện nội dung tư tưởng trong tác phẩm, đó là: phương thức trực tiếp, phương thức gián tiếp, phương thức dưới hình thức phủ định để khẳng định. Phương thức trực tiếp tức là tác giả trình bày trực tiếp, bộc lộ rõ ràng quan điểm, tư tưởng, thái độ đối với cuộc sống thông qua hình tượng nghệ thuật. Phương thức gián tiếp tức là tác giả để cho bản thân câu chuyện, sự kiện nói hộ tư tưởng, quan điểm của mình. Phương thức dưới hình thức phủ định để khẳng định tức là tác giả biểu hiện quan điểm tư tưởng của mình bằng hình thức phủ định nhưng lại nhằm khẳng định điều tưởng như bị phủ định đó. Việc sử dụng một phương thức nào đó chịu sự chi phối và quyết định của lịch sử xã hội [1, 75 - 84]. Trong những năm tháng đất nước có chiến tranh thì phương thức biểu hiện trực tiếp nội dung tư tưởng là phương thức chủ đạo, để các ca khúc dễ dàng tuyên truyền, cổ động cho cách mạng. Trong thời bình, phương thức gián tiếp được sử dụng nhiều hơn, nội dung tư tưởng trong tác phẩm được biểu hiện kín đáo, tinh tế hơn. Trong thời kì xã hội có áp bức, bóc lột, bất công (chẳng hạn như thời kì phong kiến) hay thời kì chuyển giao chế độ, có sự mâu thuẫn giữa cái cũ và cái mới, nghệ thuật nói chung và âm nhạc nói riêng thường tìm đến phương thức biểu hiện nội dung tư tưởng bằng hình thức phủ định, mượn cái hợp pháp để nói những cái không hợp pháp. 1.1.3.2. Tính dân tộc Các nhà mỹ học tư sản, các nghệ sĩ lãng mạn chủ nghĩa đã đấu tranh cho một nền nghệ thuật dân tộc, nhưng họ vẫn chưa nhận thức được vấn đề tính dân tộc một cách toàn diện và khoa học nên có khi họ rơi vào chủ nghĩa dân tộc hẹp hòi hay có thái độ phục cổ. Với quan điểm mỹ học Mác – Lênin, vấn đề tính dân tộc mới được lí giải một cách thỏa đáng. “Tính dân tộc là một phạm trù mở bao gồm cả nội dung và hình thức, là sự thống nhất biện chứng giữa nội dung và hình thức mà trong đó nội dung đóng vai