Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ Văn hoá và Văn học Việt Nam: Hát xẩm và nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu ở Ninh Bình
lượt xem 10
download
Đề tài này nhằm hướng đến một cái nhìn tổng thể, toàn diện và chân thực nhất về hát Xẩm và nghệ nhân hát Xẩm ở một địa phương cụ thể là khám phá những giá trị sâu sắc về nội dung ý nghĩa và sáng tạo nghệ thuật chứa đựng trong những bài hát Xẩm, tìm ra được nét độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Đồng thời thấy được vai trò của nghệ nhân dân gian trong việc lưu giữ và bảo tồn loại hình hát Xẩm. Mời các bạn tham khảo!
Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!
Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ Văn hoá và Văn học Việt Nam: Hát xẩm và nghệ nhân hát xẩm Hà Thị Cầu ở Ninh Bình
- ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC PHẠM THỊ HÀ HÁT XẨM VÀ NGHỆ NHÂN HÁT XẨM HÀ THỊ CẦU Ở NINH BÌNH LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Thái Nguyên – 2018
- ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC PHẠM THỊ HÀ HÁT XẨM VÀ NGHỆ NHÂN HÁT XẨM HÀ THỊ CẦU Ở NINH BÌNH Chuyênngành: VănhọcViệt Nam Mãsố: 8220121 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGÔN NGỮ, VĂN HÓA VÀ VĂN HỌC VIỆT NAM Ngườihướngdẫnkhoahọc: PGS.TS NGUYỄN HẰNG PHƯƠNG Thái Nguyên – 2018
- LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi dưới sự hướng dẫn khoa học của PGS.TS Nguyễn Hằng Phương. Các nội dung nghiên cứu, kết quả trong đề tài này là trung thực và chưa công bố dưới bất kì hình thức nào. Nếu phát hiện bất kì sự gian lận nào, tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm. Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Tác giả luận văn Phạm Thị Hà
- LỜI CẢM ƠN Được sự phân công của Khoa Văn - Xã hội và sự hướng dẫn trực tiếp của PGS.TS. Nguyễn Hằng Phương, em đã thực hiện đề tài "Hát Xẩm và nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu ở Ninh Bình". Để hoàn thành Luận văn này, ngoài sự cố gắng, nỗ lực của bản thân, em xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành, sâu sắc tới PGS.TSNguyễn Hằng Phương - người đã tận tình hướng dẫn, giúp đỡ em trong suốt quá trình nghiên cứu, xây dựng và hoàn thiện đề tài. Em xin chân thành cảm ơn các Thầy, Cô giáo đã tận tình giảng dạy, hướng dẫn em trong suốt quá trình học tập tại Trường Đại học Khoa học - Đại học Thái Nguyên. Tôi xin chân thành cảm ơn đến các đồng chí Lãnh đạo địa phương, cùng bà con nhân dân Yên Phong và xã Yên Nhân, huyện Yên Mô đã tận tình cung cấp thông tin tư liệu, trả lời phỏng vấn giúp tôi hoàn thành Luận văn này. Mặc dù đã có nhiều cố gắng để triển khai đề tài một cách hoàn chỉnh nhất, song trong quá trình thực hiện không thể tránh khỏi những thiếu sót, khiếm khuyết mà bản thân em chưa nhận thấy được. Em kính mong nhận được sự tham gia ý kiến đóng góp của các Thầy, Cô giáo để Luận văn được hoàn chỉnh hơn. Em xin trân trọng cảm ơn! Thái Nguyên, tháng 4 năm 2018 Học viên Phạm Thị Hà
- MỤC LỤC MỞ ĐẦU.......................................................................................................1 1. Lí do chọn đề tài........................................................................................1 2. Lịch sử vấn đề...........................................................................................2 2.1. Những nghiên cứu chung về hát Xẩm.................................................2 2.2. Những nghiên cứu về hát Xẩm ở Ninh Bình.......................................5 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu................................................................7 3.1. Đối tượng nghiên cứu............................................................................7 3.2. Phạm vi nghiên cứu................................................................................8 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu.............................................................8 4.1. Mục đích nghiên cứu..............................................................................8 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu.............................................................................9 5. Phương pháp nghiên cứu...........................................................................9 6. Những đóng góp của luận văn..................................................................10 7. Bố cục của luận văn..................................................................................10 Chương 1: TỔNG QUAN VỀ NINH BÌNH VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ HÁT XẨM .........................................................................................11 1.1. Khái quát về tự nhiên, lịch sử xã hội, văn hóa ở Ninh Bình..................11 1.1.1. Điều kiện tự nhiên...............................................................................11 1.1.2. Đặc điểm lịch sử- xã hội.....................................................................12 1.1.3. Đời sống văn hóa................................................................................15 1.2. Một số vấn đề lí luận về hát Xẩm..........................................................18 1.2.1. Khái niệm, nguồn gốc hát Xẩm..........................................................18 1.2.1.1. Khái niệm hát Xẩm.........................................................................18 1.2.1.2. Nguồn gốc của hát Xẩm..................................................................19 1.2.2. Đặc điểm của nghệ thuật hát Xẩm......................................................21
- 1.2.2.1. Môi trường diễn xướng....................................................................21 1.2.2.2. Các nhạc cụ......................................................................................23 1.2.2.3. Hệ thống làn điệu.............................................................................27 1.2.2.4. Đặc điểm lời ca................................................................................30 1.3. Vài nét về Hát Xẩm ở Ninh Bình...........................................................33 1.3.1. Các “điểm sáng” về hát Xẩm..............................................................33 1.3.2. Hiện trạng sưu tầm lời ca hát Xẩm.....................................................35 Chương 2: NHỮNG KHÚC HÁT XẨM Ở NINH BÌNH.......................40 2.1. Hát Xẩm ở Ninh Bình nhìn từ phương diện nội dung............................40 2.1.1. Xẩm là lời tâm sự về tình mẫu tử, tình vợ chồng................................40 2.1.2. Xẩm là tiếng kêu than thân trách phận.................................................42 2.1.3. Xẩm là tiếng nói đả kích,châm biếm những thói hư tật xấu trong xã hội...................................................................................................................45 2.2. Hát Xẩm ở Ninh Bình nhìn từ phương diện nghệ thuật..........................48 2.2.1. Nhan đề và thể thơ...............................................................................48 2.2.2.Nhân vật trữ tình...................................................................................51 2.2.3. Một số biện pháp tu từ.........................................................................53 2.2.3.1. Biệnpháp so sánhtu từ......................................................................54 2.2.3.2. Biện pháp ẩn dụ tu từ.......................................................................54 2.2.3.3 Biện pháp điệp từ ngữ........................................................................57 2.2.3.4. Biện pháp khoa trương.....................................................................58 2.2.4. Ngôn ngữ.............................................................................................60 Chương 3: NGHỆ NHÂN HÁT XẨM HÀ THỊ CẦU..............................62
- 3.1. Cuộc đời và nghiệp diễn.........................................................................62 3.1.1. Cuộc đời..............................................................................................62 3.1.2. Nghiệp diễn.........................................................................................68 3.2. Phương thức diễn xướng của nghệ nhân Hà Thị Cầu............................70 3.3. Vị trí và những đóng góp của nghệ nhân Hà Thị Cầu với nghệ thuậ thát Xẩm...............................................................................................................77 3.4. Hà Thị Cầu với vấn đề bảo lưu và phát triển nghệ thuật hát Xẩm........80 Chương 4: HÁT XẨM TRONG MÔI TRƯỜNG VĂN HÓA DÂN GIAN...85 4.1. Tổ chức các câu lạc bộ hát Xẩm ở Ninh Bình........................................85 4.2. Biểu diễn hát Xẩm ở Ninh Bình.............................................................89 4.3. Những lời Xẩm mới................................................................................93 4.4. Xẩm Ninh Bình trong cái nhìn đối sánh.................................................99 4.4.1. Xẩm Ninh Bình xưa và nay..................................................................99 4.4.2. Xẩm Ninh Bình và Xẩm Hà thành......................................................101 KẾT LUẬN...................................................................................................106 TÀI LIỆU THAM KHẢO.................................................................................. PHỤ LỤC..........................................................................................................
- 1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Kinh đô Hoa Lư – Ninh Bình xưa là quê hương của hát Chèo, được coi đất tổ của nghệ thuật sân khấu Chèo tiêu biểu nhất ở Việt Nam. Làm phong phú bản sắc văn hóa dân gian nơi đây còn phải kể đến hai loại hình dân ca hát Xẩm và Ca trù. Ninh Bình cũng là cái nôi của loại hình nghệ thuật hát Xẩm cổ truyền bởi nơi đây có những vùng đất và những nghệ nhân tiêu biểu nhất của dân tộc đã lưu giữ loại hình nghệ thuật hát Xẩm. Tìm hiểu về hát Xẩm ở Ninh Bình và nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu là công việc hữu ích góp phần vào việc bảo tồn, giữ gìn truyền thống văn hóa của dân tộc. Từ việc tìm hiểu về hát Xẩm và nghệ nhân hát Xẩm, tác giả luận văn thấy rằngđã có nhiều bài viết và công trình nghiên cứu hát Xẩm về nhiều phương diện: nguồn gốc, ca từ, làn điệu,... Song cho tới nay chưa có một công trìnhnào nghiên cứu một cách chuyên biệt, hệ thống về nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu cũng như nội dung và nghệ thuật của loại hình hát Xẩm ở Ninh Bình. Bên cạnh đó tác giả là một giáo viên dạy Văn, sinh ra và lớn lên từ chính quê hương Ninh Bình. Vì vậy việc nghiên cứuhát Xẩm ở Ninh Bình và nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu từ góc độ văn học ở Ninh Bình còn có ý nghĩa thiết thực là phục vụ trực tiếp cho phần giảng dạy văn học địa phương sau này. Hơn nữa chúng tôi cũng mong muốn được góp một phần công sức rất nhỏ bé cho tỉnh nhà vào việc khẳng định, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa dân gian độc đáo của Ninh Bình. Từ những lí do trên, chúng tôi chọn Hát Xẩm và nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu ở Ninh Bìnhlàm đề tài nghiên cứu cho luận văn của mình.
- 2 2. Lịch sử vấn đề 2.1. Những nghiên cứu chung về hát Xẩm Xưa nay đã có nhiều nhà nghiên cứu có các bài viết nghiên cứu về hát Xẩm nói chung, về nguồn gốc, làn điệu, ca từ Xẩm nói riêng. Tuy nhiên, chưa có công trình nào nghiên cứu sâu sắc về hát Xẩm và nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu mà chỉ đề cập sơ qua, còn chủ yếu nghiên cứu về các làn điệu Xẩm. Thời kỳ trước năm 1945 hầu như không có các công trình sưu tầm, nghiên cứu trực tiếp về Xẩm. Sau năm 1945, các công trình nghiên cứu về Xẩm bắt đầu xuất hiện và có xu thế tăng về số lượng. Cuốn “Hát Xẩm”của tác giả Bùi Đình Thảo (1995, Sở văn hóa thông tin Ninh Bình xuất bản) đã cung cấp những thông tin cơ bảnvề nghệ thuật hát xẩm – một nghệ thuật bình dân: nguồn gốc hình thành hát xẩm; nội dung ca từ; cách thức hát; nhạc cụ biểu diễn cũng như các làn điệu chính của nghệ thuật xẩm; sự phát triển của loại hình nghệ thuật độc đáo này trong đời sống văn hóa hiện nay...Bên cạnh đó, tác giả còn giới thiệu về vùng đất Ninh Bình – cái nôi của nghệ thuật hát Xẩm và nghệ nhân Hà Thị Cầu với tiết mụcTheo Đảng trọn đời. Có thể nói đây là một trong công trình tiêu biểu, có tính toàn diện về Xẩm. Công trình đã khái quát, nhìn nhận, đánh giá về Xẩm là một loại hình ca hát dân tộc độc đáo, chúng ta cần học tập, giữ gìn. Tiếp đó là tác giả Khương Văn Cường(2009),“Âm nhạc trong nghệ thuật hát xẩm”– khóa luận tốt nghiệp hệ đại học chính quy – chuyên ngành Lý Luận Âm Nhạc, Học Viện Âm Nhạc Quốc Gia Việt Nam, Hà Nội, tác giả đã cung cấp thông tin về nguồn gốc Xẩm, một số đặc điểm trong hát xẩm về lời ca, hệ thống nhạc đệm... tác giả khẳng định hát Xẩm là một nghệ thuật tổng hợp có hát, có đàn.
- 3 Cuốn Tìm hiểu nghệ thuật hát Xẩm(nghệ thuật âm nhạc Việt Nam) do tác giả nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Trần Việt Ngữ biên soạn, Nhà xuất bản quân đội nhân dân, 2017) cung cấp những thông tin cơ bản về nghệ thuật hát xẩm: Tổ chức phường hội của những người hát xẩm; sự tích về nguồn gốc hình thành hát xẩm; nội dung ca từ, nhạc cụ biểu diễn cũng như các làn điệu chính của nghệ thuật xẩm; sự phát triển của loại hình nghệ thuật độc đáo này trong đời sống văn hóa hiện nay.Bên cạnh đó, tác giả còn giới thiệu một số bài hát xẩm, truyện xẩm tiêu biểu cho các làn điệu còn được lưu giữ. Trong đó đáng chú ý nhất là hai công trình “Hát Xẩm, 1000 năm Âm nhạc Thăng Long - Hà Nội” (Nhà xuất bản Âm nhạc, 2002) của tác giả Bùi Trọng Hiền và tác phẩm “Hát Xẩm” (Nhà xuất bản Âm nhạc, 2002) của tác giả Trần Việt Ngữ.Đâylà những nghệ sĩ, tác giả đã dành nhiều tâm huyết với loại hình nghệ thuật này. Với cuốn “Hát Xẩm, 1000 năm Âm nhạc Thăng Long - Hà Nội” tác giả Bùi Trọng Hiền đã khái quát về lịch sử của hát Xẩm nói chung (từ lịch sử cho đến nội dung nghệ thuật ca từ trong hát Xẩm). Ông cũng có sự tìm tòi nghiên cứu các loại nhạc khí độc đáo được sử dụng trong loại hình nghệ thuật này. Hay trong tác phẩm “Hát Xẩm” của Trần Việt Ngữ, tác giả đã giới thiệu khái quát về hát Xẩm, đi sâu vào nghiên cứu về những làn điệu Xẩm cổ, trong đó có sưu tầm, trích dẫn rất nhiều lời của các bài hát Xẩm thuộc các làn điệu cổ theo các điệu Xẩm Ba bậc, Huê tình, Phồn huê, Thập ân như: “Dạt nước cánh bèo” (trích bài Xẩm theo điệu Hà Liễu - lời cổ), “Công cha nghĩa mẹ sinh thành” (bài hát Xẩm theo điệu Thập ân - lời cổ), “Nước chảy đôi dòng” (bài hát Xẩm theo điệu Huê tình trong Ca trù - lời cổ)…
- 4 Bên cạnh đó là sự ra mắt của album hát Xẩm mang phong cách Hà Nội chào đón đại lễ kỷ niệm 1000 năm Thăng Long - Hà Nội của 3 NSƯT Thanh Ngoan, Mai Tuyết Hoa và nhạc sĩ Nguyễn Quang Long. Album này giới thiệunhững điệu xẩm đầy hóm hỉnh nhưng hàm ý giáo dục rất cao. Ngoài ra còn một số nhạc sĩ rất nổi tiếng với nhiều lời nhận xét, đánh giá có giá trị về hát Xẩm như nhạc sĩ Thao Giang, nhạc sĩ Quang Long… Trong đó, nghệ sĩ Quang Long được biết đến với cái tên “Người của “thế giới” Xẩm Hà Nội”. Mặc dù mới ngoài 30 tuổi nhưng nhạc sĩ Nguyễn Quang Long đã là một trong những nhà nghiên cứuâm nhạc trẻ được nhiều người biết đến. Nhiều bài viết về âm nhạc truyền thống của anh mang thiên hướng lý luận, đã được đăng tải trên tạp chí và được độc giả đón nhận. Những năm gần đây, anh còn được biết tới là một trong những nghệ sĩ góp công phục hồi nghệ thuật Xẩm và dòng Xẩm Hà Nội. Một sự kiện đáng chú ý nữa là sự ra mắt công chúng bộ phim “Xẩm đỏ” hoàn thành năm 2012 - một bộ phim tài liệu tái dựng lại chân dung nghệ nhân Hà Thị Cầu cùng những thăng trầm của nghệ thuật hát Xẩm trong dòng chảy cuộc sống đương đại của Đạo diễn Lương Đình Dũng. Tuy nhiên, đến tháng 9/2016, đạo diễn Lương Đình Dũng mới hoàn thiện sản phẩm và giới thiệu (theo báo Dân trí, Số ra ngày 10/09/2016). Phim lấy bối cảnh quay tại Yên Mô (Ninh Bình) với nhân vật chính là nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu cùng cây đàn nhị truân chuyên đã gắn bó với bà hơn sáu mươi năm. Câu chuyện kể về cuộc đời long đong, lận đận của lão nghệ nhân được ví là người hát Xẩm cuối cùng của thế kỷXX, là “báu vật sống” của loại hình di sản văn hoá dân gian này, được kể lại bằng những câu hát Xẩm ngân lên theo từng nhịp Sênh, tiếng Phách, xen lẫn đó là nỗi niềm trăn trở và luyến tiếc của người trong cuộc về một loại hình nghệ thuật truyền thống đang dần bị mai một.
- 5 Hay một số các bài báo viết đăng trên các báo và tạp chí như: Hát Xẩm - “Nghệ thuật của cội nguồn dân gian” (Phương Lan, baomoi.com), “Nghệ thuật hát Xẩm” (Thanh Ngoan, 2009, 12/3/2013), “Nghệ thuật hát Xẩm - di sản văn hoá Ninh Bình” (Trần Hữu Bình, ninhbinh.gov.vn, 12/6/2012)… và bài viết“Một số tương đồng và dị biệt giữa hát Xẩm và âm nhạc nhân thanh truyền thống Huế” (tạp chí sáng tác phê bình nghiên cứu văn học nghệ thuật - 8 văn hoá, 27/08/2012). Nhìn chung các công trình nghiên cứu trên đã chỉ ra được bản chất của Xẩm.Tính chuyên nghiệp của hát Xẩm được quy định chặt chẽ ở bốn yếu tố: tính chất văn học, làn điệu (cấu trúc âm nhạc), nhạc khí và môi trường diễn xướng. Các yếu tố này hòa quyện vào nhau tạo nên nét đặc sắc riêng của loại hình nghệ thuật này. Có thể thấy các công trình nghiên cứu trên đã có những đóng góp đáng kể trong việc sưu tầm, giới thiệu, nghiên cứu về Xẩm và nghệ nhân Hà Thị Cầu. 2.2. Những nghiên cứu vềhát Xẩm ởNinh Bình Đối với bất kì một loại hình nghệ thuật, sự phát triển thịnh hay suy phụ thuộc vào ba yếu tố: Sự phát triển đông đảo của tầng lớp nghệ sĩ, sức lan tỏa trong cộng đồng và nhận được sự yêu thích của đông đảo công chúng. Hát Xẩm cũng nằm trong quy luật đó. Vào những năm 40 của thế kỷ XX, Hát Xẩm phát triển thịnh đạt gắn liền với sự ra đời và phát triển rầm rộ của các gánh Xẩm. Khoảng thời gian đó, Xẩm là công cụ để thể hiện tâm tư cũng như các vấn đề cấp bách của xã hội đương thời nên được nhiều người yêu thích. Điều quan trọng nhất là số lượng người khiếm thị sống bằng nghề hát Xẩm đông đảo, bằng hình thức hát rong, hát dạo, nghệ nhân Xẩm hầu như đặt chân đến mọi vùng miền của tổ quốc, do vậy vùng lan tỏa của Xẩm tương đối rộng không chỉ ở miền Bắc mà còn du nhập vào miền Trung và miền Nam với mục đích tuyên truyền vận động nhân dân kháng chiến chống
- 6 thực dân Pháp. Như vậy, trong hoàn cảnh đất nước chiến tranh, loạn lạc hát Xẩm được đề cao và ưa chuộng, len lỏi vào từng góc phố, làng quê. Cho đến thời điểm hiện tại gánh Xẩm của ông trùm Chánh Trương Mậu đã tan rã hơn nửa thế kỉ, các nghệ nhân Xẩm cũng không còn nữa. Người vợ út của ông trùm đất Ninh Bình là cố nghệ nhân Hà Thị Cầu - người được coi là nghệ nhân Hát Xẩm cuối cùng của thế kỉ XX cũng đã mất năm 2013. Hơn nữa hát Xẩm là một loại hình nghệ thuật rất khó hát, không phải ai cũng có được chất Xẩm theo đúng nghĩa. Trong rất nhiều học trò của bà Cầu lúc sinh thời bà chỉ tâm đắc duy nhất người học trò Vũ Thị Thu Sợi, người học trò được coi là có tư chất hơn cả và có thể hát được Xẩm. Tuy nhiên, một học trò dù có tư chất, có khả năng hát được Xẩm nhưng nghệ nhân truyền dạy không còn nữa thì cũng rất khó trong việc đạt tới trình độ của một nghệ nhân Hát Xẩm. Hơn thế nữa, hát Xẩm được coi như một loại diễn xướng dân gian đặc trưng của Yên Mô, Ninh Bình. Hiện nay, hát Xẩmđang trong thời gian đệ đơn đểUNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Tuy nhiên hiện nay các công trình khoa học nghiên cứu vềhát Xẩm ởNinh Bình còn rất ít ỏi. Năm 2012, trong khóa luận tốt nghiệp cử nhân văn hóa của trường Đại học Văn Hóa Hà Nội, tác giả Ngô Thị Minh Trangcó nghiên cứu“Tìm hiểu hình thức hát Xẩm ở xã Yên Phong huyện Yên Mô tỉnh Ninh Bình”. Trong khóa luận này, tác giả đã chỉ ra được vai trò của Xẩm trong đời sống xã hội của một địa phương là xã Yên Phong, Ninh Bình. Ngoài ra công trình khoa học này cũng đã đề cập đếnhình thức nghệ thuật hát xẩm và hướng giữ gìn, bảo tồn và phát huy hình thức nghệ thuật này. Đây cũng là tác phẩm có nhiều đóng góp trong việc giữ gìn và bảo tồn hát Xẩm nói riêng và bản sắc văn hóa dân tộc ở địa phương nói chung. Riêng về hát Xẩm ở Ninh Bình, người có công sưu tầm, biên soạn là tác giả Mai Đức Thiện, một chàng trai 8x trẻ tuổi, tuy không sinh ra và lớn lên ở Ninh
- 7 Bình nhưng xuất phát từ niềm say mê Xẩm và mong muốn gìn giữ nền văn hóa, văn học dân gian của dân tộc nên tác giả Mai Đức Thiện đã có nhiều công trình biên soạn, nghiên cứu về Xẩm có giá trị. Trong đó có cuốn Hát Xẩm “xưa & nay”,cuốn sách này đã trình bày một số vấn đề lý luận về hát xẩm như nguồn gốc, môi trường diễn xướng, ca từ, nội dung... và một số bài hát Xẩm tiêu biểu.Bên cạnh đó còn có tuyển tập những bài hát Xẩm của huyện Yên Mô do Phòng Văn hóa huyện Yên Mô sưu tầm và của Sở văn hóa thông tin Ninh Bình cung cấp.Ngoài ra ở những tài liệu trên, các tác giả còn sưu tầm được một số lượng đáng kể các bài Xẩm vốn được lưu truyền trong dân gian. Tuy rằng đây là những công trình rất có giá trị trong việc sưu tầm và giữ gìn các văn bản Xẩm nhưng nhìn từ góc độ văn học, các tác giả chưa chú ý giới thiệu giá trị về nội dung và nghệ thuật của lời hát Xẩm cũng như chưa quan tâm tìm hiểu về nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu. Qua việc tìm hiểu, chúng tôi thấy thực tế đã nhiều công trình nghiên cứu về Xẩm. Các công trình nghiên cứu ấy chủ yếu khám phá giá trị của Xẩm dưới góc độ văn hóa nghệ thuật. Tuy đã có những tác giả khoa học bàn cụ thể về Xẩm nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu toàn diện về loại hình dân ca này ở góc độ văn học, nhất là đối với hát Xẩmvà nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu ởNinh Bình. Đó là những gợi ý và cũng là cơ sở để chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chủ yếu của luận văn là những bài hát Xẩm được sưu tầm ở Ninh Bình và nghệ nhân Hà Thị Cầu. 3.2. Phạm vi nghiên cứu *Phạm vi tư liệu nghiên cứu:
- 8 - Mai Đức Thiện, sưu tầmHát Xẩm “xưa & nay” cùng với những văn bản Xẩm, các thông tin về nghệ nhân Hà Thị Cầu do Sở văn hóa thông tin Ninh Bình và Phòng Văn hóa huyện Yên Mô, tỉnh Ninh Bình cung cấp. - Văn bản Xẩmvà các tư liệu về nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu do chính tác giả sưu tầm qua các nghệ nhân ở các xã của các huyệnvà một số địa phương lân cận trong tỉnh Ninh Bình. *Phạm vi vấn đề nghiên cứu: Trong điều kiện và khuôn khổ cho phép, chúng tôi chủ yếu đi sâu tìm hiểu những giá trị tiêu biểu về nội dung và nghệ thuật trong lời hát Xẩm ở Ninh Bình và nghiên cứu về nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu. 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích nghiên cứu -Đề tài này nhằm hướng đến một cái nhìn tổng thể, toàn diện và chân thực nhất về hát Xẩmvà nghệ nhân hát Xẩm ở một địa phương cụ thể. - Khám phá những giá trị sâu sắc về nội dung ý nghĩa và sáng tạo nghệ thuật chứa đựng trong những bài hát Xẩm, tìm ra được nét độc đáo, mang đậm bản sắc văn hóa dân tộc. Đồng thời thấy được vai trò của nghệ nhân dân gian trong việc lưu giữ và bảo tồn loại hình hát Xẩm. - Có được một số tài liệu cơ bản về hát Xẩm và nghệ nhân Hà Thị Cầu để phục vụ trực tiếp cho quá trình dạy học chương trình văn học địa phương. - Góp phần gìn giữ, bảo tồn một hình thức sinh hoạt văn hóa, nghệ thuật dân gian tốt đẹp của dân tộc trong đời sống dân gian. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu - Tìm hiểu một số vấn đề lý luận và thực tế liên quan đến đề tài. - Sưu tầm, tìm hiểu về nghệ nhân Hà Thị Cầu và các lời hát Xẩm với một số loại hình văn hóa nghệ thuật có liên quan đến đề tài đang lưu truyền trong đời sống dân gian.
- 9 - Khảo sát, thống kê, phân tích, lý giải lời hát Xẩm và một số vấn đề có liên quan đến giá trị nội dung, nghệ thuật đặc trưng của nó. Đồng thời nghiên cứu về nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu. 5. Phương pháp nghiên cứu - Phương pháp Điền dã: tiến hành nghiên cứu bằng quan sát trực tiếp, tham gia vào chính đời sống sinh hoạt của con người Ninh Bình để tìm hiểu từ sự tồn tại của hát Xẩm trong đời sống dân gian cũng như vai trò to lớn của nghệ nhân dân gian Hà Thị Cầu. - Phương pháp Khảo sát, thống kê: tác giả đề tài tìm hiểu các văn bản Xẩm ở Ninh Bình cũng như tìm thêm các văn bản mới hoặc dị bản hát Xẩm ở Ninh Bình do các câu lạc bộ tự sáng tác và biểu diễn. Đồng thời thống kê các bài hát Xẩm do bà Hà Thị Cầu tự sáng tác và biểu diễn. - Phương pháp Phân tích tổng hợp: phân tích nội dung, nghệ thuật của các bài hát Xẩm ở Ninh Bình. Trên cơ sở đó thấy được sự đa dạng, phong phú của Xẩm Ninh Bình và thấy được tài năng của bà Cầu. - Phương pháp So sánh đối chiếu: so sánh sự khác biệt giữa Xẩm Ninh Bình xưa và nay, Xẩm Ninh Bình với xẩm Hà thành. - Phương pháp nghiên cứu liên ngành: sử dụng phương pháp của các ngành khoa học có liên quan để thấy được sự vận động của hát Xẩm ở Ninh Bình từ truyền thống đến hiện đại. 6. Những đóng góp của luận văn - Đây là công trình nghiên cứu một cách có hệ thống về nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu và những giá trị cơ bản về nội dung và nghệ thuật trong lời hátXẩm ởNinh Bình.
- 10 - Trong quá trình điền dã,khảo sát, nghiên cứu, tác giả luận văn đã thu thập được một số lượng đáng kể những thông tin về nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu và những bài hát Xẩmcòn được lưu truyền trong đời sống dân gian ởNinh Bình. - Khảo sát thực tế trên là cơ sở khoa học để tác giả luận văn bước đầu đề xuất hướng bảo tồn và phát huy giữ gìn nét đẹp, bản sắc văn hóa dân tộc. 7. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo, phụ lục, nội dung của luận văn được trình bày trong bốn chương: Chương 1: Tổng quan về Ninh Bình và một số vấn đề lí luận về hát Xẩm Chương 2: Những khúc hát Xẩm ở Ninh Bình Chương 3: Nghệ nhân hát Xẩm Hà Thị Cầu Chương 4: Hát Xẩm trong môi trường văn hóa dân gian
- 11 Chương 1 TỔNG QUAN VỀ NINH BÌNH VÀ MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÍ LUẬN VỀ HÁT XẨM 1.1. Khái quát về tự nhiên, lịch sử xã hội, văn hóa ở Ninh Bình 1.1.1. Điều kiện tự nhiên Ninh Bình là tỉnh nằm ở cực Nam của đồng bằng sông Hồng. Phía Bắc giáp các tỉnh Hà Nam và Hòa Bình, phía Tây giáp tỉnh Thanh Hóa, phía Đông giáp Nam Định, phía Nam giáp biển Đông. Tọa độ địa lý của Ninh Bình là 19º55’39” – 20º26’25” B, 105º32’27” – 106º10’15” Đ. Đây là một tỉnh giàu tiềm năng tài nguyên thiên nhiên, dân cư đông đúc, nguồn lao động dồi dào. Ninh Bình có vị trí chiến lược quan trọng, là nơi tiếp nối giao lưu kinh tế, văn hóa giữa lưu vực sông Hồng với lưu vực sông Mã, hai cái nôi văn hóa – văn minh của người Việt, là nơi “yết hầu” của Bắc-Nam, là địa bàn chiến lược quan trọng của mọi thời đại, nhà nước trong lịch sử Việt Nam. Ninh Bình nằm trên con đường giao thông huyết mạch (quốc lộ 1A), tuyến đường sắt Thống Nhất Bắc – Nam, quốc lộ 10... nối liền vùng kinh tế trọng điểm phía Bắc với các tỉnh Duyên Hải miền Trung, Tây Nguyên và các tỉnh phía Nam. Đây còn là cửa ngõ giao lưu của các tỉnh phía Nam với vùng Tây Bắc giàu tiềm năng về tài nguyên. Vị trí điạ lý đó đã tạo cho Ninh Bình một diện mạo văn hóa độc đáo và một điều kiện thuận lợi để phát triển kinh tế xã hội. Tuy là một tỉnh có diện tích và mật độ dân cư không lớn nhưng Ninh Bình là một vùng đất có địa hình rất đa dạng: có núi, đồng bằng, vùng ven biển, mang đầy đủ sắc thái địa hình Việt Nam thu nhỏ.
- 12 Tất cả những điều đó vừa là điều kiện thuận lợi cho sự phát triển kinh tế vừa là bức tranh thu nhỏ trong các bài hát Xẩm, là nguồn cảm hứng bất tận cho các nghệ nhân sáng tác thơ ca. 1.1.2. Đặc điểm lịch sử - xã hội Ninh Bình là một vùng đất đã trải qua quá trình lịch sử xây dựng và bảo vệ quê hương lâu dài. Khoa học đã chứng minh Ninh Bình là một vùng đất cổ, có con người cư trú từ rất sớm. Các di tích khảo cổ học Thung Lang (Tam Điệp), chợ Ghềnh (Tam Điệp), Đồng Vườn (Yên Mô)... đã chứng minh điều đó. Ninh Bình là nơi chuyển tải các ảnh hưởng văn hóa từ lưu vực sông Mã ra phía Bắc, từ lưu vực sông Hồng vào phía Nam, từ miền núi xuống miền ven biển. Chính vì vậy, chắc hẳn “bộ mặt văn hóa Ninh Bình thời tiền sử văn hóa khá phong phú, đa dạng” (Trương Đình Tưởng, Sdd), góp phần tạo dựng nền văn minh Văn Lang – Âu Lạc. Bước vào thời kỳ Bắc thuộc trải qua hơn 1000 năm, Ninh Bình lúc thuộc về quân Giao Chỉ (Bắc Bộ), lúc thuộc về quận Cửu Chân (Thanh Hóa), mãi đến thời Đường mới thành một đơn vị hành chính độc lập là Trường Châu[1] Thời kỳ phong kiến độc lập, Ninh Bình là vùng đất có kinh đô đầu tiên của đất nước Đại Cồ Việt – nhà nước phong kiến tập quyền đầu tiên trong lịch sử Việt Nam. Kinh đô này tồn tại được 41 năm với sự chuyển tiếp ba thời đại Đinh – Tiền Lê – Lý. Sau khi Lý Công Uẩn dời đô về Đại La (Thăng Long), năm 1010, Hoa Lư không còn giữ vai trò là trung tâm đất nước nữa, nhưng vẫn là địa bàn chiến lược quan trọng trong các cuộc chiến tranh giải phóng dân tộc. Đến thế kỉ XV, Ninh Bình lại là nơi Trần Ngỗi – Giản Thịnh Đế dấy quân khởi nghĩa đánh đổ quân đô hộ nhà Minh, rồi là điạ bàn giao tranh ác liệt của các tập đoàn phong kiến Lê Trịnh – Mạc... vào thế kỷ XVI. Từ thế kỉ XVIII, nhà Lê – Trịnh suy yếu, khởi nghĩa nông dân Tây Sơn nổi lên, quân Mãn Thanh với 29
- 13 vạn quân xâm lược nước ta. Mảnh đất Ninh Bình lại một lần nữa là lá chăn vững chắc cho cuộc kháng chiến của dân tộc. Là nơi Ngô Thì Nhậm dựng phòng tuyến Tam Điệp – Biện Sơn, nơi vua Quang Trung hội quân, tổ chức cho lính ăn tết sớm rồi thần tốc tiến về giải phóng Thăng Long mùa xuân năm Kỷ Dậu (1789). Thế kỷ XIX, Ninh Bình có tên làThanh Hoa ngoại trấn, năm Gia Long thứ 5 (1806) đổi thành đạo Thanh Bình. Năm 1822, đổi thành trấn Ninh Bình, cái tên Ninh Bình có từ đây. Năm 1829, đổi thành tỉnh Ninh Bình, thành lập thêm huyện Kim Sơn. Tháng 12 năm 1873, thực dân Pháp đánh chiếm Ninh Bình nhưng chúng phải rút lui do gặp phải sự chiến đấu anh dũng của nhân dân. Mười năm sau, năm 1883, thực dân Pháp chiếm được Ninh Bình, ách đô hộ của chúng mãi đến năm 1945 mới bị cuộc Cách mạng Tháng Tám của nhân dân ta lật đổ. Trong cuộc kháng chiến chống Pháp (1946-1954), các chiến dịch Lê Lợi (1950), Tây Nam Ninh Bình, Quang Trung (1951) đã một lần nữa chứng tỏ khí thế hiên ngang, anh dũng chống giặc của nhân dân Ninh Bình, góp phần cùng nhân dân cả nước đi đến thắng lợi cuối cùng, giải phóng quê hương vào năm 1954. Cuộc kháng chiên chống Mỹ và công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội của nhân dân Ninh Bình đã được cả nước công nhận với nhiều danh hiệu cao quý dành cho các cá nhân và tập thể. Từ năm 1986 đến nay, Ninh Bình đang cùng cả nước thực hiện đường lối đổi mới, công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Trong suốt một cuộc hành trình gần hai thiên niên kỉ, người dân Ninh Bình đã sinh sống và tồn tại từ xa xưa trên mảnh đất cổ này. Qua quá trình phát triển ấy, Ninh Bình tự hào đã từng là kinh đô nước Đại Cồ Việt của ba vương triều Đinh – Lê – Lý từ cuối thế kỷ Xđến đầu thế kỉ XVI và là mảnh đất đã từng sản sinh ra những nhân vật lịch sử anh hùng, làm rạng danh quê hương đất nước.
CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Đặc trưng ngôn ngữ - văn hoá của các từ ngữ chỉ bộ phận cơ thể người trong thành ngữ tiếng Việt (so sánh với tiếng Anh)
147 p | 670 | 92
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngôn ngữ chat - Tiếng Việt và tiếng Anh
141 p | 667 | 73
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Từ ngữ Hán Việt trong ca dao Nam bộ
240 p | 303 | 65
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Từ ngữ chỉ thực vật trong tiếng Việt (đối chiếu giữa các phương ngữ)
116 p | 230 | 62
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Đặc điểm của tiêu đề văn bản trong thể loại tin tức
192 p | 248 | 60
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Tình thái giảm nhẹ trong diễn ngôn tiếng Việt
146 p | 152 | 52
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Tiếp xúc ngôn ngữ Ê Đê - Việt ở tỉnh Đak Lăk trên bình diện từ vựng - ngữ nghĩa
155 p | 201 | 48
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Đặc điểm ngôn ngữ văn bản hành chính tiêng Việt trong lĩnh vực thương mại
152 p | 241 | 44
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ẩn dụ trong ca từ Trịnh Công Sơn dưới góc nhìn ngôn ngữ học tri luận
92 p | 170 | 42
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Quán ngữ tình thái tiếng Việt
94 p | 168 | 41
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngữ nghĩa – Ngữ dụng của vị từ ngôn hành tiếng Việt
98 p | 163 | 38
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Những vấn đề cơ bản của ngôn ngữ cử chỉ
165 p | 166 | 37
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Cấu tạo hình thức và ngữ nghĩa của thuật ngữ thể thao tiếng Việt (so sánh với tiếng Anh)
249 p | 205 | 36
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Lịch sự trong hành động cầu khiến tiếng Việt
148 p | 155 | 31
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Đặc điểm ngữ nghĩa của phần phụ chú trong câu tiếng Việt
211 p | 156 | 27
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Ngôn ngữ án văn tiếng Việt
203 p | 119 | 23
-
Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Màu sắc Nam bộ trong ngôn ngữ truyện ký Sơn Nam
113 p | 155 | 19
-
Tóm tắt Luận văn Thạc sĩ Ngôn ngữ học: Một số tín hiệu thẩm mĩ trong thơ Tố Hữu
25 p | 122 | 17
Chịu trách nhiệm nội dung:
Nguyễn Công Hà - Giám đốc Công ty TNHH TÀI LIỆU TRỰC TUYẾN VI NA
LIÊN HỆ
Địa chỉ: P402, 54A Nơ Trang Long, Phường 14, Q.Bình Thạnh, TP.HCM
Hotline: 093 303 0098
Email: support@tailieu.vn