Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục nhìn từ quan điểm giới

Chia sẻ: Lộ Lung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:118

Thêm vào BST

Báo xấu

87
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn nghiên cứu nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục từ góc độ xem xét việc tác giả miêu tả, đánh giá, lý giải các phương diện giới tính nữ của chúng. Qua đó làm nổi bật sự chi phối của quan điểm giới trong thời trung đại như một vấn đề văn hóa quan trọng đến nghệ thuật xây dựng hình tượng người phụ nữ, đến quan niệm nghệ thuật về người phụ nữ.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Ngữ văn: Người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục nhìn từ quan điểm giới

1 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM –––––––––––––––––– TRẦN THỊ NHUNG NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC NHÌN TỪ QUAN ĐIỂM GIỚI LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN THÁI NGUYÊN - 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn
2 ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM –––––––––––––––––– TRẦN THỊ NHUNG NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC NHÌN TỪ QUAN ĐIỂM GIỚI Chuyên ngành: VĂN HỌC VIỆT NAM Mã số: 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ NGỮ VĂN Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. TRẦN NHO THÌN THÁI NGUYÊN - 2010 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn
3 MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................. 1 1. Lí do chọn đề tài .............................................................................................. 1 2. Lịch sử vấn đề .................................................................................................. 3 3. Đối tượng nghiên cứu ...................................................................................... 8 4. Mục đích nghiên cứu........................................................................................ 8 5. Nhiệm vụ nghiên cứu ....................................................................................... 9 6. Nội dung nghiên cứu ........................................................................................ 9 7. Phương pháp nghiên cứu .................................................................................. 9 8. Bố cục luận văn ..............................................................................................10 NỘI DUNG ................................................................................................................... 11 CHƢƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TÌM HIỂU NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC TỪ QUAN ĐIỂM GIỚI .............................................................................. 11 1.1 Khái niệm giới (gender) ................................................................................11 1.2 Quan điểm văn hoá về nữ giới ở Việt Nam thời trung đại ..............................13 1.3 Nữ giới trong văn học viết Việt Nam trước thế kỷ XVI ....................................30 1.4 Thân thế và thời đại Nguyễn Dữ ...................................................................33 CHƢƠNG 2. NGƢỜI PHỤ NỮ CHÍNH DIỆN LÝ TƢỞNG TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC .................................................................... 35 2.1 Ngoại hình ....................................................................................................35 2.2 Ngôn ngữ ......................................................................................................39 2.3 Tâm lý...........................................................................................................45 2.4 Cách ứng xử, hành động................................................................................51 2.5 Số phận .........................................................................................................60 2.6 Những lời bình giá về người phụ nữ ..............................................................65 CHƢƠNG 3. NGƢỜI PHỤ NỮ PHẢN DIỆN TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC ...... 72 3.1 Ngoại hình ....................................................................................................72 3.2 Ngôn ngữ ......................................................................................................78 3.3 Tâm lý...........................................................................................................86 3.4 Cách ứng xử, hành động................................................................................90 3.5 Số phận .........................................................................................................97 3.6 Những lời bình giá về người phụ nữ ............................................................ 101 KẾT LUẬN .................................................................................................................. 107 TÀI LIỆU THAM KHẢO 110 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Người phụ nữ chiếm một nửa nhân loại, hiển nhiên họ có vai trò, vị trí to lớn trong đời sống gia đình và xã hội. Nghiên cứu người phụ nữ trong văn học vì thế đã trở thành một hướng nghiên cứu rất phổ biến và phát triển trên thế giới. Mặc dù nam giới và nữ giới có vai trò tương đương và quan trọng như nhau trong cuộc sống nhưng có một thực tế là tương quan giữa người phụ nữ với người đàn ông trong lịch sử văn hóa và văn học lại không phải khi nào cũng bình đẳng. Trong lịch sử, có một thời kỳ lâu dài, xã hội phương Đông nói chung và xã hội Việt Nam nói riêng vận hành theo kiểu xã hội nam quyền, người đàn ông đã thống ngự nữ giới và áp đặt các chuẩn mực của họ về cái đẹp, về hành vi, về đức hạnh cho người phụ nữ, bất công bất lợi cho người phụ nữ và có lợi cho nam giới. Trong văn học, ở những thế kỷ đầu tiên của nền văn học viết Việt Nam, kiểu nhân vật độc chiếm là những người đàn ông, họ có thể là các thiền sư, các nho gia hay có thể là đạo sĩ. Thảng hoặc nếu ở đôi ba trường hợp có sự hiện diện của nhân vật người phụ nữ thì họ thường bị nhìn qua lăng kính của tư tưởng nam quyền, coi người phụ nữ như là nguồn gốc của sự cám dỗ, có thể đe dọa công phu tu trì đạo đức của nhà tu hành, đe dọa lý tưởng “tề gia, trị quốc, bình thiên hạ” của thánh nhân quân tử. Một số công trình nghiên cứu gần đây đã nêu nhận xét về ảnh hưởng của tư tưởng nam quyền đến vấn đề người phụ nữ trong văn học trung đại. Nhưng hiện hãy còn rất ít nghiên cứu phân tích cụ thể những ảnh hưởng của tư tưởng này đến việc xây dựng hình tượng người phụ nữ như một hiện tượng nghệ thuật trong thời kỳ văn học này. Luận văn của chúng tôi với đề tài về Người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục nhìn từ quan điểm giới cố gắng góp phần nhỏ bé để làm đầy khoảng trống đó. Nghiên cứu văn học trung đại Việt Nam có thể thấy một sự thật không thể phủ nhận là dù nhìn nhận theo quan điểm nào đi nữa, nhân vật văn học giai đoạn từ thế kỷ X đến thế kỷ XV chủ yếu là nam giới. Thánh tông di thảo tuy viết khá nhiều về người phụ nữ nhưng vấn đề tác giả của tập tác phẩm này hiện chưa được giải quyết triệt để. Một số thi nhân trong lịch sử văn học từ thế kỷ X đến thế kỷ XV có đề cập đến người phụ nữ song dưới dạng thức thơ và quá ít để có thể từ đó khái quát Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 1 http://www.lrc-tnu.edu.vn
2 lên một nguyên tắc thi pháp có tính hệ thống. Vì vậy, chúng ta có rất ít dữ kiện để tìm hiểu xem xét toàn diện cơ chế chi phối của tư tưởng nam quyền đến việc xây dựng nhân vật người phụ nữ. Trong bối cảnh “văn hóa giới” đặc biệt đó, Truyền kỳ mạn lục có một vị trí đặc biệt. Trong tổng số 20 truyện của toàn tập, có đến 11 truyện xây dựng hình tượng người phụ nữ - một tỉ lệ hiếm thấy trước đó. Chưa bao giờ mà nhân vật người phụ nữ lại xuất hiện dày đặc như thế trong văn học trung đại Việt Nam. Do đó, chọn nghiên cứu tác phẩm này, chúng ta có được những căn cứ tư liệu đa dạng, phong phú để tìm hiểu hai kiểu loại nhân vật phụ nữ dưới cái nhìn của nhà Nho vốn thiên về mối quan tâm đến giá trị đạo đức theo chuẩn mực Nho giáo: nhân vật chính diện và nhân vật phản diện. Là một nhà Nho, Nguyễn Dữ hiển nhiên mang quan điểm mỹ học Nho gia vốn coi cái đẹp là cái đạo đức, cái gì phù hợp với đạo đức theo quan niệm Nho gia là cái đẹp còn những yếu tố thiên về đời sống bản năng tự nhiên là xấu và bị xem thường. Vì thế, những người phụ nữ được ông xây dựng với cảm hứng ca ngợi là điển hình cho kiểu người phụ nữ tuân thủ các chuẩn mực người phụ nữ công dung ngôn hạnh, trinh tiết, trinh liệt, trong trường hợp do đòi hỏi của tình huống ứng xử có thể lấy cái chết để chứng minh hay bảo vệ cho đạo đức này. Trái lại, người phụ nữ phản diện thường là những người có lối sống tự do, nhất là tự do yêu đương, nhiều khi là tình yêu mang yếu tố thân xác đậm nét. Tuy nhiên, một tác giả văn học lớn luôn có tinh thần nhân đạo cao cả. Nguyễn Dữ trong không ít trường hợp, dù là vô thức hay có ý thức, đã không chỉ tái hiện hình tượng người phụ nữ trinh liệt với cảm hứng ngợi ca mà còn cố gắng chỉ ra bi kịch và sự bất công của xã hội nam quyền và sự hy sinh đầy xót xa của những người phụ nữ ấy. Mặt khác, khi miêu tả với tinh thần phê phán những người phụ nữ tự do, buông thả trong tình yêu, vô thức hay hữu thức, nhà văn lại đưa những dòng ngợi ca công khai quyền sống của người phụ nữ về thân xác. Cho nên, chọn nghiên cứu Truyền kỳ mạn lục còn là chọn một trường hợp mà tác giả nhà Nho vừa tuân thủ những nguyên lý đạo đức - thẩm mỹ Nho gia, lại vừa có thể phá vỡ những nguyên lý ấy ở mức độ nhất định để đến với cái nhìn nữ quyền trong phạm vi mà thời đại cho phép. Từ những lí do trên, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài Người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục nhìn từ quan điểm giới. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 2 http://www.lrc-tnu.edu.vn
3 2. Lịch sử vấn đề Nắm được lịch sử vấn đề nghiên cứu để tìm ra lối đi riêng là một việc làm quan trọng không thể thiếu khi thực hiện đề tài Người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục nhìn từ quan điểm giới - đặc biệt, trong tình hình nghiên cứu Truyền kỳ mạn lục qua các giai đoạn ngày càng có bước phát triển cả về lượng và chất, càng ngày càng trở nên bề bộn theo thời gian. Qua tìm hiểu chúng tôi thấy, nghiên cứu về người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục cũng là một đề tài có bề dày lịch sử. Ở đây, chúng tôi chỉ đề cập những công trình tiêu biểu. Bùi Kỷ có thể được coi là một trong những nhà nghiên cứu đầu tiên bàn luận về vấn đề người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục với Lời giới thiệu Truyền kỳ mạn lục (bản dịch của Trúc Khê Ngô Văn Triện xuất bản năm 1940). Trong lời giới thiệu này, khi nêu chủ đề từng truyện, Bùi Kỷ đã có một vài đánh giá sơ lược về người phụ nữ. Tuy nhiên, quan điểm đạo đức thẩm mỹ của Bùi Kỷ trong bài viết này khá phức tạp, khi thì ông phê phán thuyết “Tòng phu” của Nho gia, khi lại đứng trên lập trường nhà Nho để nhìn nhận nhân vật. Nhận xét về chủ đề các truyện có người phụ nữ tiết liệt, Bùi Kỷ thể hiện khá rõ thái độ phê phán thuyết “Tòng phu”. Ông nhận xét: “Truyện 2 (Chuyện người nghĩa phụ ở Khoái Châu) và truyện 16 (Chuyện người con gái Nam Xương): Tả rõ phụ nữ ở xã hội cũ, dù ăn ở thủy chung với chồng thế nào, cũng chịu một thân phận hèn kém: Một đằng vì thua bạc mà gán vợ, một đằng vì ngờ vực hão huyền để vợ phải quyên sinh. Đáng giận thay cái thuyết “Tòng phu” đã làm hại bao nhiêu bạn quần thoa trong bao nhiêu thế kỷ!” [60.234]. Đối với nhân vật nữ vượt ra ngoài lễ giáo phong kiến, Bùi Kỷ tuy không phân tích rõ nhưng lại tỏ thái độ không đồng tình với những hành vi của họ. Ông cho rằng: “Truyện 3 (Chuyện cây gạo), cũng như truyện 5 (Chuyện kỳ ngộ ở Trại Tây), truyện 11 (Chuyện yêu quái ở Xương Giang): có ý bài xích những thói đắm đuối trong vòng tình dục của bọn thiếu niên” [60.234]. Đương nhiên, “bọn thiếu niên” mà nhà nghiên cứu nói đến ở đây gồm cả nhân vật nam và nữ. Ngoài ra, ở các truyện còn lại có nhân vật nữ, Bùi Kỷ chủ yếu nghiêng về vấn đề xã hội. Ông nhận định: Truyện 6 (Chuyện đối tụng ở Long cung) “bài xích quỷ thần”, truyện 7 (Chuyện nghiệp oan của Đào Thị) “vạch trần những hành động bất bình của bọn đội lốt thầy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 3 http://www.lrc-tnu.edu.vn
4 tu”, còn truyện 14, 18 (Chuyện nàng Tuý Tiêu và Chuyện Lệ Nương) “Tả nông nỗi luân lạc của người phụ nữ, một đằng vì tên cường quyền chiếm đoạt làm cho rẽ thuý chia uyên, một đằng vì bọn ngoại xâm lăng loàn áp bức, làm cho bình rơi trâm gẫy…” [60.235]. Điểm qua có thể thấy, trong những lời định giá này, tiêu chí để Bùi Kỷ đánh giá nhân vật nữ về cơ bản vẫn là tiêu chí đức hạnh của nhà Nho. Tuy có đề cập đến thân phận thấp hèn của người phụ nữ trong tương quan với nam giới, nhắc đến bất công trong đạo “Tam tòng” nhưng nhà nghiên cứu không nhấn mạnh những đặc điểm này mà chú ý nhiều hơn đến ngợi khen, thương xót những người phụ nữ tiết hạnh và phê phán những người phụ nữ sống vượt khuôn phép Nho gia. Trường nhìn của Bùi Kỷ ít nhiều đã bao hàm vấn đề giới khi ông đặt người phụ nữ trong tương quan với người đàn ông để phê phán thuyết “Tòng phu”, bảo vệ người phụ nữ, nhưng về cơ bản ông vẫn đứng từ quan điểm đạo đức Nho gia để nhìn nhận họ. Tương đối thống nhất với quan điểm đánh giá của Bùi Kỷ là quan điểm đánh giá của cố Giáo sư Bùi Duy Tân. Trong bài nghiên cứu Truyền kỳ mạn lục, một thành tựu của truyện ký văn học viết bằng chữ Hán, Bùi Duy Tân thể hiện thái độ ngợi khen những người nghĩa phụ tiết liệt, đáp ứng chuẩn mực Nho gia; đồng thời ông phê phán những người phụ nữ dám chủ động đi tìm tình yêu và hạnh phúc ái ân, không sống theo chuẩn mực Nho gia yêu cầu. Nhà nghiên cứu khẳng định: “Trong Truyền kỳ mạn lục, đối lập với những nhân vật phản diện, tiêu cực, đại biểu cho những cái xấu xa, Nguyễn Dữ đã xây dựng những nhân vật có nhiều mặt tích cực… nàng Nhị Khanh thì đảm đang, tiết liệt, Lệ Nương, Dương Thị, Túy Tiêu thì thủy chung với người yêu, với chồng… Và tuy những nhân vật ấy thường thể hiện phẩm chất cao qua khuôn trung, hiếu, tiết, nghĩa, nhưng thực chất thì lại phản ánh những truyền thống đạo đức tốt đẹp của dân tộc, và phần nào thể hiện những yêu cầu của nhân dân về đạo lý làm người và những mối quan hệ cần xây dựng trong gia đình và xã hội…” [21.517]. Ông cho rằng những hành động táo bạo và phóng túng của kiểu người phụ nữ như Nhị Khanh trong Chuyện cây gạo, Đào Hồng Nương, Liễu Nhu Nương trong Chuyện kỳ ngộ ở Trại Tây là “xa lạ với quan niệm lành mạnh về cuộc sống, về tình yêu nam nữ trong truyện Nôm bình dân, trong văn nghệ dân gian” [21.519]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 4 http://www.lrc-tnu.edu.vn
5 Nhận xét về chủ đề của các truyện có người phụ nữ, Bùi Duy Tân chú ý đến vấn đề hiện thực xã hội và luân lý Nho gia. Ông nhận xét: “Truyện người nghĩa phụ ở Khoái Châu, Truyện người con gái Nam Xương phản ánh tình cảnh đáng thương của người phụ nữ trong xã hội cũ: đảm đang, tình nghĩa mà vẫn phải chịu số phận oan nghiệt. Truyện Từ Thức lấy vợ tiên miêu tả một mối tình thơ mộng giữa một nàng tiên mang nặng tình người với một kẻ đã treo ấn từ quan, ở nơi bồng lai tiên cảnh. Truyện Lệ Nương là bi kịch về một mối tình chung thủy trong bối cảnh đất nước ngoại xâm. Các truyện Nghiệp oan của Đào Thị, Nàng Túy Tiêu, Cây gạo, Truyện kỳ ngộ ở trại tây… thì lại miêu tả những mối tình trái với đạo lý Nho gia” [21.518]. Lý giải nguyên nhân gây ra bi kịch của người phụ nữ, Bùi Duy Tân nhấn mạnh sự suy đồi của xã hội, đặc biệt là sự hoành hành của thế lực đồng tiền: “Trong Truyện người nghĩa phụ ở Khoái Châu, Nhị Khanh là nạn nhân của một người người chồng, vì chơi bời và ham tiền mà để vợ rơi vào tay Đỗ Tam, một tên lái buôn giàu có, quỷ quyệt. Trong Truyện cây gạo, Trình Trung Ngộ là một gã phú thương ở đất bắc, si mê tình ái đến nỗi bỏ mạng. Truyện yêu quái ở Xương Giang thì kể về gã phú thương họ Phạm, bỏ tiền ra mua một cô gái nhỏ có nhan sắc để làm việc dâm ô. Những tên lái buôn ấy dựa vào thế lực đồng tiền để tác phúc, tác họa, vung vãi bạc vàng để thỏa mãn khoái lạc vật chất. Lối sống của chúng tiêu biểu cho chất trụy lạc của tầng lớp thị dân hư hỏng và của cả giai cấp phong kiến lúc đương thời. Nguyễn Dữ đã làm đúng khi thẳng tay đả kích lối sống ấy” [21.514]. Có thể thấy, khi nghiên cứu hệ thống nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục, nhà nghiên cứu Bùi Duy Tân cơ bản vẫn đứng từ góc nhìn xã hội học. Ở bài viết của mình, nhà nghiên cứu nghiêng về khảo sát hoàn cảnh xã hội để lý giải các hiện tượng văn học và hầu như chưa đặt ra vấn đề nghiên cứu hệ thống nhân vật nữ trong tập tác phẩm này từ góc nhìn giới. Nguyễn Phạm Hùng cũng là một trong những nhà nghiên cứu quan tâm đến đề tài người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục. Trong bài viết Tìm hiểu khuynh hướng sáng tác trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ, ông đã đưa ra một số nhận định về vấn đề người phụ nữ trong tập truyện này. Nhà nghiên cứu đánh giá: “Tựu chung, lần đầu tiên trong văn học Việt Nam, người phụ nữ đã xuất hiện rầm rộ như thế ở Truyền kỳ mạn lục Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 5 http://www.lrc-tnu.edu.vn
6 với cả diện mạo, tâm hồn, tình cảm, nhu cầu và khát vọng, với số phận của mình… Nếu như trước đây, hình ảnh người phụ nữ quý tộc có đi vào sáng tác của Nguyễn Trãi, Nguyễn Húc v.v.. thì thường cũng mới chỉ dừng lại ở sự nhận thức trên bình độ tâm lý, còn ở đây, nó là một đối tượng nhận thức, đối tượng thẩm mỹ trọn vẹn, thành vấn đề người phụ nữ trong văn học…” [14.499]. Ông nhấn mạnh bi kịch của nhân vật nữ, nêu ra những nguyên nhân phá hủy khát vọng hạnh phúc chân chính của người phụ nữ để khẳng định lòng nhân đạo của Nguyễn Dữ: “… Người phụ nữ, hoặc vì chiến tranh phong kiến tàn khốc mà phải chịu thiệt thòi, khổ sở (Truyện Lệ Nương), hoặc vì kẻ quyền thế độc ác xảo trá mà phải chịu cảnh “rẽ thúy chia uyên” (Truyện nàng Túy Tiêu); hoặc vì nam quyền phong kiến mà phải chịu chia lìa (Truyện người thiếu phụ Nam Xương)… Những khao khát hạnh phúc chân chính của người phụ nữ thường dẫn họ đến chỗ chết, và thường tự tận… Cái chết đeo đuổi hầu hết các số phận phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục. Dường như đó là giải pháp phổ biến, và cũng là giải pháp cuối cùng của tác giả khi giải quyết vấn đề này - đó là cái bế tắc đến cùng cực của Nguyễn Dữ trước những vấn đề con người trong xã hội đó. Rất ít số phận phụ nữ trong tác phẩm của ông được sống sót, và sự sống sót đó hầu như cũng không đem lại một hứa hẹn tươi sáng nào!” [14.498-499]. Nói chung, những phát hiện của Nguyễn Phạm Hùng về nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục trình bày trong bài viết Tìm hiểu khuynh hướng sáng tác trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ đã đóng góp thêm tiếng nói trong lịch sử nghiên cứu vấn đề này. Qua bài viết, nhà nghiên cứu đã khẳng định vị trí đặc biệt của Truyền kỳ mạn lục trong tiến trình văn học ở đề tài người phụ nữ và chỉ ra tinh thần nhân đạo của Nguyễn Dữ khi viết về họ. Tuy nhiên, những nhận xét của Nguyễn Phạm Hùng còn khá sơ lược, chưa mang tính chất chuyên khảo. Hơn nữa, một số nhận định của ông thiên về ca ngợi mà không thấy hạn chế nhất định trong những hình tượng này cũng như trong tư tưởng Nguyễn Dữ. Chẳng hạn, ông đánh giá: “… Một quan niệm mới về việc phản ánh con người đã xuất hiện. Truyền kỳ mạn lục là như vậy. Nó ca ngợi vẻ đẹp của con người, cả về vật chất và tinh thần. Những hình ảnh da thịt hồng hào, tươi tốt, hở hang rất dễ gặp trong tác phẩm này. Những dục vọng, ước muốn thoát ra ngoài sự tỏa chiết của tư tưởng Nho gia về “tu, tề, trị, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 6 http://www.lrc-tnu.edu.vn
7 bình” với người quân tử, “công, dung, ngôn, hạnh” đối với người phụ nữ phong kiến cũng rất dễ gặp ở đây. Con người, đó không phải là những tấm gương chói lòa về các anh hùng, liệt nữ lưu danh sử sách mà là những con người của đời sống thực tế sôi động, cay nghiệt” [14.501]. Nhận định này có phần cực đoan, bởi lẽ, tuy Nguyễn Dữ đã có nhiều điểm nhân văn tiến bộ hơn so với nhà Nho đương thời nhưng những nhân vật của ông ở một chừng mực nhất định vẫn được khen, chê theo tiêu chí Nho gia, những khát vọng mang hơi hướng vật chất trong truyện không được Nguyễn Dữ công khai ca ngợi, thậm chí ít nhiều còn bị ông phê phán. Nguyễn Đăng Na cũng là một người dành nhiều tâm huyết với vấn đề người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục. Ở bài viết Truyện ngắn trong sự phát triển của văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung đại, nhà nghiên cứu chia nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục thành ba kiểu là nhân vật nữ “có thể gọi là hạnh phúc” (Tuý Tiêu trong Chuyện nàng Tuý Tiêu, Dương Thị trong Chuyện đối tụng ở Long cung), nhân vật nữ “sống hiếu hạnh nết na, chuẩn mực mọi điều” (Lệ Nương trong Chuyện Lệ Nương, Nhị Khanh trong Chuyện người nghĩa phụ ở Khoái Châu, Vũ Nương trong Chuyện người con gái Nam Xương…) và nhân vật nữ “sống tự do phá phách” (Nhị Khanh trong Chuyện cây gạo, Đào Hàn Than trong Chuyện nghiệp oan của Đào Thị, Đào Hồng Nương, Liễu Nhu Nương trong Chuyện kỳ ngộ ở Trại Tây…). Để đưa ra những phân tích và nhận định về người phụ nữ, nhà nghiên cứu đã tiếp cận nhân vật từ hai góc độ chính là thi pháp học và xã hội học. Ngoài ra, ông đã ít nhiều đứng từ góc độ nữ giới để nhìn nhận số phận người phụ nữ, phê phán Trương Sinh là “chồng ngu”, “chồng ghen tuông”, “chồng phũ phàng”, phê phán Trọng Quỳ là “chồng chó lợn”... Tuy nhiên, ở công trình này, nhà nghiên cứu cũng chưa đặt ra vấn đề nghiên cứu hệ thống nhân vật nữ từ góc độ giới một cách có chủ định. Tác giả Toàn Huệ Khanh trong công trình Nghiên cứu so sánh tiểu thuyết truyền kỳ Hàn Quốc - Trung Quốc - Việt Nam cũng đề cập đến một số nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục, phân loại họ vào nhân vật của hai kiểu truyện là truyện kỳ quái và truyện diễm tình. Công trình này đã giúp người đọc có cái nhìn đầy đủ hơn về sự giao thoa giữa tác phẩm truyền kỳ của các quốc gia vùng văn hóa Hán. Tuy Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 7 http://www.lrc-tnu.edu.vn
8 nhiên vì chỉ xác định mục tiêu là phân tích nhân vật theo mô-típ nên nhà nghiên cứu này chưa quan tâm đến phương diện giới tính nữ của các nhân vật nữ. Những tri thức về văn hóa giới ở Việt Nam thời trung đại cũng chưa được Toàn Huệ Khanh vận dụng để lý giải hình tượng người phụ nữ. Tóm lại, hầu hết các công trình nghiên cứu đã có về Truyền kỳ mạn lục chưa đặt vấn đề nghiên cứu hệ thống nhân vật nữ từ góc nhìn giới tính của họ. Trường quan sát của những nhà nghiên cứu này không hoặc ít bao hàm vấn đề giới. Điều này khiến cho nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục đôi khi bị nhìn nhận thiên lệch về vấn đề giai cấp hoặc đạo đức mà mờ nhạt về đặc điểm giới. Chính vì thế mà luận văn hy vọng góp phần nhỏ xới lên hướng nghiên cứu giới của nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục, góp phần giúp người đọc thấy thêm những phương diện khác của nhân vật nữ trong tập truyền kỳ này. 3. Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của chúng tôi là người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục của Nguyễn Dữ. Để có cái nhìn đầy đủ, khách quan hơn chúng tôi chọn nghiên cứu thêm người phụ nữ trong một vài tác phẩm văn học Việt Nam trung đại và tư liệu lịch sử, tư liệu văn hoá để so sánh khi cần thiết. Một số tư liệu tiêu biểu là: Truyện Kiều - Nguyễn Du, Cung oán ngâm khúc - Nguyễn Gia Thiều, Chinh phụ ngâm khúc - Đặng Trần Côn, Gia huấn ca - Nguyễn Trãi, Đại Việt sử ký toàn thư, Lê triều hình luật, Đại Nam thực lục. 4. Mục đích nghiên cứu Luận văn nghiên cứu nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục từ góc độ xem xét việc tác giả miêu tả, đánh giá, lý giải các phương diện giới tính nữ của chúng. Qua đó làm nổi bật sự chi phối của quan điểm giới trong thời trung đại như một vấn đề văn hóa quan trọng đến nghệ thuật xây dựng hình tượng người phụ nữ, đến quan niệm nghệ thuật về người phụ nữ. Luận văn cũng quan tâm chỉ ra một số biểu hiện có thể có của tư tưởng nữ quyền, biểu hiện rõ rệt của tư tưởng nhân đạo chủ nghĩa của nhà Nho Nguyễn Dữ khi viết về phụ nữ, tất nhiên là tư tưởng nữ quyền ở mức độ ban đầu mà thế kỷ XVI cho phép, gợi ý. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 8 http://www.lrc-tnu.edu.vn
9 5. Nhiệm vụ nghiên cứu - Luận giải các vấn đề lý luận và thực tiễn có liên quan đến đề tài như: khái niệm giới; quan điểm văn hóa về nữ giới ở Việt Nam thời trung đại; nữ giới trong văn học viết Việt Nam trước thế kỷ XVI; thân thế và thời đại Nguyễn Dữ. - Phân loại, phân tích, cắt nghĩa hai kiểu phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục từ góc nhìn giới: Người phụ nữ chính diện lý tưởng và người phụ nữ phản diện. Tìm hiểu sự chi phối của quan điểm giới thời trung đại đến nghệ thuật xây dựng hai kiểu phụ nữ này qua ngoại hình, ngôn ngữ, tâm lý, cách ứng xử hành động, số phận của họ và cách bình giá của người trần thuật, của tác giả lời bình về họ. Như một số nghiên cứu đã chỉ rõ, Truyền kỳ mạn lục chịu ảnh hưởng khá sâu sắc của Tiễn đăng tân thoại. Tuy nhiên trong khuôn khổ một luận văn Thạc sĩ, chúng tôi chưa có điều kiện so sánh hình tượng người phụ nữ trong hai tác phẩm này. Hy vọng đây sẽ là đề tài của một công trình nghiên cứu khác. 6. Nội dung nghiên cứu Luận văn nghiên cứu người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục qua ngoại hình, ngôn ngữ, tâm lý, cách ứng xử hành động và số phận của họ; đồng thời tìm hiểu và lý giải cách miêu tả, cách nhìn nhận, bình giá của tác giả về những yếu tố đó ở hai kiểu người phụ nữ: người phụ nữ chính diện lý tưởng và người phụ nữ phản diện. 7. Phƣơng pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài này, chúng tôi sử dụng một số phương pháp nghiên cứu chính là: Phương pháp tiếp cận văn hóa học, Phương pháp thống kê, Phương pháp hệ thống và Phương pháp so sánh. 7.1 Phương pháp tiếp cận văn hóa học Chúng tôi vận dụng phương pháp tiếp cận văn hoá học để giải mã hình tượng người phụ nữ, tìm ra nền tảng văn hóa lịch sử của chúng. Bởi lẽ, xã hội Việt Nam truyền thống (chúng tôi nói đến xã hội người Kinh chịu ảnh hưởng Nho giáo chứ không bàn đến xã hội của các tộc người ít hay không chịu ảnh hưởng Nho giáo) nếu xét từ quan điểm giới là xã hội nam quyền, một kiểu xã hội trong đó, các chuẩn mực đạo đức của người nữ do người nam áp đặt (ví dụ chỉ có người phụ nữ phải giữ gìn trinh tiết, chỉ được phép lấy một chồng còn Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 9 http://www.lrc-tnu.edu.vn
10 người nam lại không bị hạn chế, không bị ràng buộc bởi phạm trù này, người nam có quyền chủ động hơn người nữ trong tình yêu, hôn nhân trong khi người nữ phải đóng vai trò bị động). Quan điểm văn hoá này đã chi phối đến cách xây dựng người phụ nữ chính diện lý tưởng và người phụ nữ phản diện trong Truyền kỳ mạn lục, đến cách tả, cách kể về họ. 7.2 Phương pháp thống kê Ở đề tài này, chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê để khảo sát, thống kê nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục, từ đó phân loại nhân vật, tìm hiểu tính cách, số phận người phụ nữ cũng như nghệ thuật xây dựng hình tượng nhân vật nữ trong tác phẩm này. Ngoài ra, chúng tôi còn sử dụng phương pháp thống kê để xử lý thông tin trong các tư liệu lịch sử, tư liệu văn học được sử dụng để chứng minh các luận điểm đã đưa ra. 7.3 Phương pháp hệ thống Là một trong những yếu tố cấu thành chỉnh thể tác phẩm, nhân vật người phụ nữ được xem xét trong mối tương quan với toàn bộ hệ thống nhân vật, với cốt truyện, giọng điệu, kết cấu… Chúng tôi sử dụng phương pháp hệ thống nhằm mục đích giúp cho việc tìm hiểu người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục đạt cái nhìn sâu sắc, đầy đủ hơn. 7.4 Phương pháp so sánh Để thấy được các mối liên hệ đa dạng, đa chiều cũng như nét chung, nét riêng độc đáo của nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục, luận văn sử dụng phương pháp so sánh. Chúng tôi dự kiến sẽ so sánh người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục với người phụ nữ trong một số truyện Nôm và khúc ngâm tiêu biểu của Văn học Việt Nam trung đại thế kỷ XVIII, người phụ nữ trong một vài tác phẩm văn học đương đại và trong các tư liệu lịch sử đã chọn làm đối tượng nghiên cứu. 8. Bố cục luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Tài liệu tham khảo, luận văn được triển khai trong ba chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc tìm hiểu người phụ nữ trong Truyền kỳ mạn lục từ quan điểm giới Chương 2: Người phụ nữ chính diện lý tưởng trong Truyền kỳ mạn lục Chương 3: Người phụ nữ phản diện trong Truyền kỳ mạn lục Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 10 http://www.lrc-tnu.edu.vn
11 NỘI DUNG CHƢƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC TÌM HIỂU NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG TRUYỀN KỲ MẠN LỤC TỪ QUAN ĐIỂM GIỚI Để nghiên cứu nhân vật nữ trong Truyền kỳ mạn lục với tư cách là “người nữ” trong bối cảnh văn hoá giới thời trung đại, luận văn triển khai một số vấn đề lý luận về giới, phần nào tái hiện những quan điểm văn hóa về nữ giới trong xã hội nam quyền ở Việt Nam, đồng thời phác thảo diện mạo văn học Việt Nam trước thế kỷ XVI xét về phương diện giới. Đây chính là cơ sở lý luận và thực tiễn giúp chúng tôi có nền tảng cơ bản để nghiên cứu đề tài. 1.1 Khái niệm giới (gender) Giới là một thuật ngữ khoa học được sử dụng trong nhiều lĩnh vực. Những hướng tiếp cận không giống nhau với vấn đề giới đã cho ra đời số lượng định nghĩa khá phong phú về thuật ngữ này. Tuy nhiên, chúng tôi không đi sâu phân tích từng định nghĩa mà chỉ hướng tới đưa ra một quan niệm đáng tin cậy nhằm làm chỗ dựa trong tiến trình nghiên cứu. M.L. Andersen - một giáo sư xã hội học định nghĩa giới như sau: “Giới liên quan đến sự học hỏi hành vi xã hội và những trông đợi được tạo nên với hai giới tính. Trong khi con trai và con gái là những yếu tố sinh học thì việc trở thành một phụ nữ hay một nam giới là một quá trình văn hóa” [54.40]. Nếu như định nghĩa của M.L. Andersen nhấn mạnh giới như một cấu trúc văn hóa - xã hội thì định nghĩa sau đây lại chú ý đến mối quan hệ giữa phụ nữ và nam giới: “Giới là những khác biệt giữa nữ giới và nam giới trong cùng hộ gia đình, trong và giữa các nền văn hóa, là cấu trúc xã hội - văn hóa có thể biến đổi theo thời gian. Những khác biệt này được phản ánh trong các vai trò, trách nhiệm, khả năng tiếp cận các nguồn lực, những sức ép, những ưu tiên, các nhu cầu, nhận thức và quan điểm… được thấy trong cả hai giới. Do vậy, giới không đồng nhất với phụ nữ mà được xem là cả nữ giới và nam giới cùng những mối quan hệ tương tác của họ” [54.41]. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 11 http://www.lrc-tnu.edu.vn
12 Hội Liên Hiệp phụ nữ Việt Nam định nghĩa: “Giới là phạm trù chỉ quan niệm, vai trò và mối quan hệ xã hội giữa nam giới và phụ nữ. Xã hội tạo ra gán cho trẻ em gái và trẻ em trai, cho phụ nữ và nam giới các đặc điểm giới khác nhau. Bởi vậy, các đặc điểm giới rất đa dạng và có thể thay đổi được” [33]. Một số định nghĩa trên đây về giới cho phép ta hình dung cách tiếp cận đa dạng về thuật ngữ này. Tuy nhiên, chúng tôi nhất trí với quan điểm cho rằng: “Khái niệm giới không chỉ đề cập đến nam và nữ mà cả mối quan hệ giữa nam và nữ. Trong mối quan hệ ấy có sự phân biệt về vai trò, trách nhiệm, hành vi hoặc sự mong đợi mà xã hội đã quy định cho mỗi giới. Những quy định/mong đợi xã hội này phù hợp với các đặc điểm văn hóa, chính trị, kinh tế, xã hội và tôn giáo; vì thế nó luôn biến đổi theo các giai đoạn lịch sử và có khác biệt giữa các cộng đồng, xã hội” [54.42]. Giới do vậy là một thuật ngữ để chỉ vai trò xã hội, hành vi ứng xử xã hội và những đòi hỏi, yêu cầu đối với nam và nữ. Nó là sản phẩm của xã hội - văn hóa. Trong đời sống hằng ngày, thuật ngữ giới (gender) thường bị dùng lẫn lộn với giới tính (sex). Thực chất đây là hai phạm trù tương hỗ nhưng không đồng nhất. Nếu giới tính chỉ nhấn mạnh đến tính (nam/nữ) (Trung văn dịch là tính biệt) thì giới nhấn mạnh đến sự phân biệt nam/nữ trên cả phương diện xã hội (dịch sang Trung văn có nghĩa là xã hội tính biệt - giới tính nam/nữ xét trên phương diện xã hội). Sự khác biệt này đã được Robert Stoller chỉ rõ: “Trong khi giống gắn liền với đặc điểm sinh lý, giới là yếu tố do văn hoá quy định, gồm toàn bộ những phản hồi được điều kiện hoá đối với cái nhìn của xã hội về tính cách của nam và nữ” [43]. Như vậy, khái niệm giới mà chúng tôi sử dụng không những chỉ phương diện giới tính và giải thích người đàn ông và phụ nữ ở khía cạnh sinh lý mà còn quan tâm đến cả phương diện văn hóa - xã hội của họ như trong mối quan hệ gia đình, quan hệ nam nữ. Nghiên cứu về giới không phải xu hướng mới trong lịch sử nhân loại học. Nó có thể đã được nói đến từ thời cổ đại cả ở phương Đông lẫn phương Tây. Paul Rakita Goldin, tác giả cuốn Văn hóa giới ở Trung Hoa thời cổ đại khẳng định “Các học giả Trung Hoa cổ đại đã bàn luận tới giới tính công khai và nghiêm túc như một Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 12 http://www.lrc-tnu.edu.vn
13 trong những đề tài quan trọng nhất của sự nghiên cứu con người” [81.1]. Quả thực, cho đến nay, khoa học về giới đã được ứng dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực: Người ta nghiên cứu giới theo quan điểm sinh lý, chỉ ra sự khác biệt về cấu tạo cơ thể, về sức khoẻ, về tính dục giữa nam và nữ để ứng dụng vào y học, sinh học… Người ta cũng có thể nghiên cứu giới theo quan điểm xã hội để ứng dụng trong phân công lao động xã hội giữa nam và nữ, giải quyết vấn đề ngành nghề cho nam và nữ, so sánh và cân đối thu nhập giữa nam và nữ, đo lường độ tuổi nghỉ hưu phù hợp cho nam và nữ… Giới cũng có thể được nghiên cứu trong tâm lý học để chỉ ra được đặc trưng dị biệt trong tâm lý giữa phái nam và phái nữ…. Giới cũng có thể được nghiên cứu theo quan điểm văn hoá để chỉ ra cái nhìn về giới của nam và nữ đối với nhau, chỉ ra địa vị gia đình và xã hội của nam giới và nữ giới v.v.. Trong nghiên cứu văn học, người ta có thể vận dụng phương pháp nghiên cứu giới của nhân vật văn học để tìm hiểu các kiểu hình tượng nam/nữ. Chẳng hạn, nhân vật người anh hùng Võ Tòng trong bộ tiểu thuyết chương hồi Thủy hử nổi tiếng khi được quan sát từ góc nhìn giới sẽ bộc lộ đặc điểm và cũng là hạn chế của quan niệm anh hùng cổ trung đại: người anh hùng nghĩa hiệp, tài năng nhưng lại thiếu tình yêu người đẹp, thậm chí lạnh lùng đến tàn bạo đối với người phụ nữ có tình yêu phóng túng. Hay nghiên cứu nhân vật phụ nữ như nàng Kiều trong Truyện Kiều từ quan điểm giới, người ta có thể thấy quan niệm trinh tiết nghiệt ngã của Nho giáo đã trói buộc nàng Kiều, khiến nàng mang mặc cảm tội lỗi vì mình không còn trong trắng, và từ chối sống tình vợ chồng với Kim Trọng sau mười lăm năm ly biệt, chờ đợi. Qua đó, hiểu được một cách toàn diện những nguyên nhân dẫn đến bất hạnh của Kiều, từ nguyên nhân xã hội đến nguyên nhân thuộc về quan niệm giới. Nói khác đi, vấn đề giới giúp cho việc nhận thức nhân vật toàn diện hơn. Trước đây, nhân vật nam/nữ thường chỉ được nhìn theo quan điểm giai cấp, áp bức hay bị áp bức, theo quan điểm đạo đức, đáng khen hay đáng chê thì với điểm nhìn giới, chúng ta thấy thêm những phương diện khác của nhân vật. 1.2 Quan điểm văn hoá về nữ giới ở Việt Nam thời trung đại 1.2.1 Quan điểm đề cao “Tam tòng”, “Tứ đức” Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 13 http://www.lrc-tnu.edu.vn
14 Có nguồn gốc từ Trung Hoa cổ đại, kể từ khi du nhập vào Việt Nam, tư tưởng “Tam tòng” đã thực sự trở thành nghiêm lệnh gây ra nhiều bất lợi cho nữ giới. Trong Gia ngữ, tư tưởng này được giải thích như sau: “Người phụ nữ là những người nghe theo sự dạy bảo của người đàn ông. Bởi vậy, đối với họ, không có sự tự chủ vốn có mà chỉ có đạo “Tam tòng”. Khi còn nhỏ theo cha và những người anh trai trong gia đình, khi đã kết hôn họ đi theo chồng và khi chồng chết họ đi theo con trai của mình mà không tái giá” [79.90]. Trong Lễ ký, “Tam tòng” được nói đến với nội dung tương tự: “Người phụ nữ là những người đi theo người đàn ông suốt cuộc đời của mình: Khi còn nhỏ theo cha và những người anh trong gia đình, khi đã kết hôn họ theo chồng, và khi chồng chết họ theo con trai của mình. Người chồng ở đây có nghĩa là người chu cấp. Anh ta sử dụng sự hiểu biết của mình để chỉ đạo dẫn dắt những người khác” [79.90]. Như vậy, tư tưởng “Tam tòng” thực chất là luật lệ nhằm bó buộc người phụ nữ, đòi hỏi sự phục tùng của người phụ nữ đối với đàn ông trong suốt ba giai đoạn của cuộc đời. Nó là tư tưởng thể hiện đậm đặc địa vị thấp hèn và thân phận phụ thuộc của người phụ nữ trong xã hội nam quyền. Ở Việt Nam thời trung đại, tư tưởng “Tam tòng” đã ăn sâu vào tiềm thức của toàn xã hội. Ngoài phần tích cực là giúp người phụ nữ tự rèn mình theo tiêu chuẩn để hướng tới cái đẹp thì “Tam tòng” đã tạo ra áp lực buộc chặt người phụ nữ vào những khuôn phép khắc nghiệt, khiến họ phải chịu nhiều khổ đau, bất hạnh. Trước lúc theo chồng, người phụ nữ phải phục tùng uy quyền tuyệt đối của người cha, nghe theo lời giáo huấn của cha mà không có quyền nêu chính kiến hay sống theo sở nguyện và khát vọng cá nhân. Điều người cha yêu cầu chủ yếu ở người con gái không phải là tài năng, sắc đẹp hay khát vọng riêng tư của cô ta mà là những phẩm hạnh đã được tổng kết trong những cuốn sách huấn đạo giới nữ. Người cha cũng là người quyết định toàn bộ việc hôn nhân của con gái, người phụ nữ “không có quyền tự do đối với việc hôn nhân của mình mà hoàn toàn do cha mẹ sắp đặt” [66]. Khi về nhà chồng, người phụ nữ bị bó buộc bởi quan niệm “xuất giá tòng phu”. Quan niệm này buộc người phụ nữ khi lấy chồng phải hoàn toàn phục tùng chồng, tuân theo mệnh lệnh của chồng mà không có yêu cầu ngược lại. Luật pháp phong kiến chỉ cho phép người vợ được bỏ chồng trong ba trường hợp hãn hữu quy định trong Lê triều hình Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 14 http://www.lrc-tnu.edu.vn
15 luật - Bộ luật tiến bộ nhất thời phong kiến và “ít nhiều đề cập đến một số quyền lợi của người phụ nữ trong xã hội và trong gia đình” [5]. Ba trường hợp đó là: “Phàm chồng đã bỏ lửng vợ năm tháng không đi lại (vợ được trình với quan sở tại và quan xã làm chứng) thì mất vợ. Nếu vợ đã có con thì hạn một năm. Vì việc quan đi xa thì không theo luật này. Nếu đã bỏ vợ mà lại ngăn cản người khác lấy vợ của mình thì phải tội biếm (Điều 308)”; “Con gái thấy chồng chưa cưới có ác tật có thể kêu quan mà trả đồ sính lễ” và “con rể lăng mạ cha mẹ vợ, đem thưa quan, cho ly dị (Điều 322)” [5]. Tuy nhiên, ngay trong bộ luật được coi là có nhiều biểu hiện nhân đạo và bênh vực cho quyền lợi phụ nữ này, những quy định mang tính nam quyền, bất lợi cho người phụ nữ vẫn thể hiện rõ nét. Bộ luật qui định về “thất xuất” (bảy trường hợp người chồng được phép bỏ vợ), nhưng đây lại là những điều mà người vợ dễ mắc phải. Khắt khe hơn Lê triều hình luật là Luật Gia Long. Bộ luật này cho phép người chồng và gia đình nhà chồng tự tiện bỏ người vợ, không cần ra trước công môn, chỉ cần giấy bỏ vợ, nếu người vợ có tội “thất xuất”: vô tự (không có con trai), dâm dật (lẳng lơ), bất sự công cô (không thờ phụng cha mẹ chồng), khẩu thiệt (lắm điều), đạo thiết (ăn trộm), đố kỵ (ghen tuông), ác tật (có bệnh đặc biệt) (Điều 108). Nhưng cũng chính trong bộ luật này, không hề có một điều lệ nào cho phép người vợ được bỏ chồng. Những quy định bất công này khiến cho người phụ nữ trong xã hội phong kiến nam quyền dẫu lấy phải người chồng không ra gì vẫn phải nhẫn nhục chịu đựng, phải “cắn răng chịu khổ” mà không được lên tiếng kêu than, không được ly hôn. Gia huấn ca có những câu thể hiện rõ quan niệm một chiều này: Chữ "tùy" là phận đàn bà, Nhu mì để dạ, chua ngoa gác ngoài. Dù lỗi phận gặp người tửu sắc, Hay gặp người cờ bạc lưu niên, Nhỏ to tiếng dịu lời êm, Dần dà uốn mãi may mềm được chăng! Phải chồng ngược, cắn răng chịu khổ, Chớ nghiêng đầu, ngảnh cổ thiệt thân. (Gia huấn ca) Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 15 http://www.lrc-tnu.edu.vn
16 Quan niệm “Tòng phu” là quan niệm một chiều, vì thế người phụ nữ nếu có chút biểu hiện lẳng lơ thì bị kỳ thị, bị dè bỉu còn người đàn ông lại có quyền lấy năm thê bảy thiếp một cách ngang nhiên hợp pháp mà không bị chê trách, không bị đánh giá về đạo đức, thậm chí còn được khuyến khích: Dây bìm cho tựa cành vàng, Trước chàng đẹp mặt, sau nàng đỡ tay. Câu "đường cái" xưa nay cũng vậy, Trai làm nên lấy bảy lấy ba, Lấy về hầu hạ nhà ta, Thêm hòe, nẩy quế có là con ai? (Gia huấn ca) Lợi dụng thuyết “Tòng phu”, giai cấp phong kiến thống trị ở một số triều đại còn đề ra luật lệ bức người phụ nữ chết theo chồng để thỏa mãn lòng ích kỷ nam giới. Đại việt sử ký toàn thư có một số đoạn ghi chép lại hiện tượng này. Ở triều Lý Nhân Tông có hiện tượng Hoàng thái hậu họ Dương và bảy mươi sáu người thị nữ bị bức tử chết theo vua Lý Thánh Tông: “Hoàng thái hậu họ Dương, tôn Hoàng thái phi làm Linh Nhân hoàng thái hậu. Linh Nhân có tính ghen, cho mình là mẹ đẻ mà không được dự chính sự, mới kêu với vua... Vua bèn sai đem giam Dương thái hậu và 76 người thị nữ vào cung Thượng Dương, rồi bức phải chết chôn theo lăng Thánh Tông” [19.436]. Hiện tượng tương tự là việc các cung nữ buộc phải lên giàn hỏa thiêu để chết theo vua Lê Nhân Tông: “Ngày Ất Dậu (tháng 12 năm 1127), vua bắt đầu ngự điện Thiên An coi chầu, xuống chiếu cho các quan bỏ áo trở. Ngày hôm ấy vua ngự giá đi Na Ngạn xem các cung nữ lên dàn thiêu để chết theo Đại Hành Hoàng Đế” [19.482]. Và một trường hợp khác là việc các phi tần bị bắt tự tử theo Thành Vương: “Đinh Sửu [1457]... Tháng 2, ngày mồng 1, nhà Minh phế vua Cảnh Thái là Thành Vương như cũ, cho về ở Tây cung. Tháng ấy, ngày 19, Thành Vương mất. Ban lụa hồng cho các phi tần, bắt phải tự tử để chôn theo Thành Vương” [19.1425]… Một số sự việc trên đây chính là minh chứng tiêu biểu cho sự bất công, vô nhân đạo của luật “Tòng phu” nếu nó bị lợi dụng đến mức cực đoan. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 16 http://www.lrc-tnu.edu.vn
17 Tư tưởng “Tam tòng” không chỉ yêu cầu người phụ nữ “tòng phụ”, “tòng phu” mà còn đòi hỏi họ phải “tòng tử” khi người chồng qua đời. Đây là luật lệ thể hiện thái độ không tán đồng việc người phụ nữ tái giá. Vì vậy, khi tái giá, người phụ nữ không chỉ bị phê phán về phẩm hạnh mà còn bị tước đi những quyền lợi chính đáng: “Một người đàn bà chết chồng thì luật bắt phải ra tay không, giao gia tài cho bên chồng, dầu của ấy là của vợ chồng đồng công mà tạo lập ra cũng mặc. Chồng chết, có con trai mà đi lấy chồng để kiếm phương kế nuôi con, sau lại về ở với con trong nhà chồng trước, luật cũng không nhìn người đàn bà ấy là vợ người chồng trước nữa, chết đi, không được thờ chung với chồng vào từ đường” [24] . Quan niệm yêu cầu người phụ nữ “tòng tử” chính là nguyên nhân dẫn đến hiện tượng sùng bái người đàn bà thủ tiết mà chúng tôi sẽ nói rõ hơn khi phân tích quan niệm của xã hội nam quyền về trinh tiết người phụ nữ. Bên cạnh quan niệm về “Tam tòng”, xã hội nam quyền còn áp đặt cho người phụ nữ chuẩn mực về “Tứ đức”: công, dung, ngôn, hạnh. Công được hiểu là sự khéo léo của người phụ nữ trong những công việc gia đình như thêu thùa, khâu vá, nội trợ, nuôi dạy và chăm sóc con cái; dung là vẻ đẹp hình thức đoan trang; ngôn tức là lời nói dịu dàng, khiêm nhường còn hạnh tức là những phẩm chất như yêu thương chồng con, giàu lòng nhân ái, đức hy sinh, son sắt thuỷ chung… Trong xã hội nam quyền “Tứ đức” đã trở thành tiêu chí quan trọng không thể thiếu ở người phụ nữ đức hạnh: Phận làm gái này lời giáo huấn, Lắng tai nghe cổ truyện mới nên, Hãy xem xưa những bậc dâu hiền, Kiêm tứ đức: dung, công, ngôn, hạnh. Công là đủ mùi xôi, thức bánh, Nhiệm nhặt thay đường chỉ mũi kim. Dung là mặt ngọc trang nghiêm, Không tha thiết, không chiều lả tả. Ngôn là dạy trình thưa vâng dạ, Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên 17 http://www.lrc-tnu.edu.vn