Luận văn Thạc sĩ Văn học: Đặc điểm truyện ngắn Tạ Duy Anh

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:106

Thêm vào BST

Báo xấu

226
lượt xem 38
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Văn học: Đặc điểm truyện ngắn Tạ Duy Anh gồm có 3 chương trình bày về truyện ngắn và khái quát về truyện ngắn Tạ Duy Anh, thế giới nhân vật trong truyện ngắn Tạ Duy Anh, thủ pháp nghệ thuật trong truyện ngắn Tạ Duy Anh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Đặc điểm truyện ngắn Tạ Duy Anh

BOÄ GIAÙO DUÏC VAØ ÑAØO TAÏO TRÖÔØNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH Trần Văn Viễn ĐẶC ĐIỂM TRUYỆN NGẮN TẠ DUY ANH Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số : 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. HOÀNG THỊ VĂN Thành phố Hồ Chí Minh – 2009
LỜI CẢM ƠN Với tình cảm chân thành nhất của mình, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới TS.Hoaøng Thò Vaên, người đã trực tiếp, tận tình hướng dẫn, giúp đỡ tôi trong quá trình nghiên cứu, thực hiện và hoàn thành bản luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến các thầy cô giáo trong tổ Văn học Việt Nam, ban chủ nhiệm khoa Ngữ văn, phòng Quản lí sau đại học – trường Đại học Sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi học tập và nghiên cứu. Đồng thời, tôi cũng xin được gửi lời cám ơn töø đáy lòng tới Ban giám hiệu, tổ Văn, các đồng nghiệp trường Trung học phổ thông Daân laäp Hoàng Ñöùc thaønh phoá Hoà Chí Minh đã quan tâm, động viên và tạo điều tốt nhất cho tôi trong thời gian vừa qua. Sau cùng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn tới những người thân trong gia đình bạn bè đã động viên, giúp đỡ tận tình để tôi hoàn thành luận văn này. Thành phố Hồ Chí Minh, tháng 10 năm 2009 Traàn Vaên Vieãn
MÔÛ ÑAÀU 1. Lí do choïn ñeà taøi Töø khi ra ñôøi cho ñeán nay, truyeän ngaén ñaõ coù nhöõng böôùc phaùt trieån ñaùng keå, gaët haùi ñöôïc nhieàu thaønh töïu quan troïng vaø taïo döïng ñöôïc moät vò trí vöõng chaéc beân caïnh caùc theå loaïi vaên hoïc khaùc. Goïn, cô ñoäng, deã daøng coâng boá treân baùo chí; khôûi ñi töø moät tình huoáng, moät khoaûnh khaéc maø coù theå heù loä caû moät soá phaän, moät tính caùch cuûa con ngöôøi cuøng moät traïng thaùi nhaân sinh. Truyeän ngaén quaû thaät laø moät moùn aên tinh thaàn haáp daãn vaø coù taàm phoå bieán roäng raõi. Noùi ñeán truyeän ngaén Vieät Nam ñöông ñaïi, khoâng theå khoâng nhaéc ñeán Tạ Duy Anh - ngöôøi ñaõ goùp phaàn laøm cho ñôøi soáng vaên hoïc thôøi kì ñoåi môùi soâi noåi vaø khôûi saéc. Traøn ñaày tinh thaàn caùch taân, Tạ Duy Anh ñaõ söû duïng moät caùch toái ña khaû naêng cuûa ngoân ngöõ vaø cuûa theå loaïi ñeå bieåu ñaït moät caùch cao nhaát yù töôûng, tình caûm cuûa mình. Tạ Duy Anh là tác giả của những tác phẩm luôn làm bạn đọc giật mình và suy ngẫm bởi những vấn đề gai góc của xã hội hiện đại. Ông cũng là tác giả tâm huyết, trăn trở với số phận con người, nhất là khi họ rơi vào tình trạng khủng hoảng nhân cách. Trong lăng kính đa chiều, Tạ Duy Anh đã nhìn hiện thực một cách lý trí, lạnh lùng nhưng đầy thương xót con người. Để đạt được thành công trên con đường văn chương hôm nay, Tạ Duy Anh đã vượt lên số phận, vượt qua bệnh tật, những đau đớn thể xác và chinh phục được những kiến thức cần thiết cho nghề nghiệp của mình. Thành quả đó có được là do sự nỗ lực không mệt mỏi của ông. Cho đến hôm nay Tạ Duy Anh đã trở thành một nhà văn có tên tuổi trên văn đàn Văn học Việt Nam, đã nhận được nhieàu giải thưởng quan trọng: Giải thưởng truyện ngắn viết về đề tài nông thôn (do báo Văn nghệ, Nông nghiệp và Đài Tiếng nói Việt Nam tổ chức năm 1989). Chính vì söï môùi meû aáy maø töø khi xuaát hieän ñeán nay, Tạ Duy Anh ñaõ taïo neân dö luaän. Các ý kieán veà truyeän ngaén cuûa oâng, khen hay cheâ, taát thaûy ñeàu maïnh meõ quyeát lieät vaø thaäm chí traùi ngöôïc nhau. Tên tuổi của Tạ Duy Anh càng được nhiều người biết đến khi Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến mượn tên truyện của ông để khái quát “Có một dòng văn học bước qua lời nguyền”. Từ thực tế trên Tạ Duy Anh đã trở thành nhà văn được nhiều người yêu mến. Ông có tác phẩm “Bức tranh của em gái tôi” là truyện ngắn đoạt giải nhì trong cuộc thi viết “Tương lai vẫy gọi” của báo Thiếu niên Tiền Phong, in trong tập “Con dế ma” – Nhà xuất bản Kim Đồng, Hà Nội, năm 1999, được đưa vào chương trình (Sách giáo khoa Ngữ Văn lớp 6, tập 2, tr
30). Ngoài ra, ông còn có đoạn trích “Caùnh dieàu tuoåi thô” trong sách giáo khoa (Tieáng Vieät 4, taäp 1, tr 146). Thời gian trôi qua, những cảm xúc nóng bỏng về những gì ông viết ở người đọc chuyển dần sang sự nghiền ngẫm kĩ lưỡng. Nhiều người bắt đầu đi sâu vào tìm hiểu, phân tích, đánh giá tài năng văn chương của ông một cách khách quan hơn qua những trang viết thận trọng. Như vậy, khi lựa chọn đề tài “Đặc điểm truyện ngắn Tạ Duy Anh” chúng tôi đã tiếp cận với một số bài viết về truyện ngắn của ông, trong đó ý kiến của giới nghiên cứu – phê bình văn học nói chung đã thống nhất. Bên cạnh đó, việc tìm hieåu truyeän ngaén Tạ Duy Anh giúp chúng tôi coù theâm caùi nhìn toång thể, và có ý nghĩa thiết thực về mặt nghiệp vụ, trong lĩnh vực nghiên cứu, giảng dạy trong nhà trường tốt hơn. Một điều càng thú vị hơn nữa càng tiếp xúc với tác phẩm của Tạ Duy Anh càng phát hiện ra những điều mới mẻ, lôi cuốn người đọc. Ở đây, người viết muốn nhờ vào quá trình tìm tòi, nghiên cứu, thực hiện công trình nhỏ bé này mà học hỏi thêm đôi điều về truyện ngắn Tạ Duy Anh. Đó là những lí do thôi thúc chúng tôi chọn truyện ngắn Tạ Duy Anh làm đề tài nghiên cứu cho luận văn này. 2. Lòch söû vaán ñeà Xuất hiện vào những năm đầu của công cuộc đổi mới đất nước. Tạ Duy Anh đã khuấy động cả một bầu không khí sinh hoạt văn hoá, văn nghệ nước nhà. Tác phẩm của ông, với những hiệu ứng mà nó gây nên, đã góp phần phá vỡ bình ổn của văn học dân tộc trong suốt hai cuộc kháng chiến, đồng thời tạo nên sự chuyển nhịp, tăng tốc cho những bước đi vốn bình thường, chậm rãi của lí luận và phê bình văn học đương đại Việt Nam. Trong những năm gần đây, đời sống văn học nước ta rộ lên sự xuất hiện của hàng loạt cây bút trẻ như Nguyễn Huy Thiệp, Phạm Thị Hoài, Võ Thị Hảo, Hồ Anh Thái, Nguyễn Bình Phương, Nguyễn Ngọc Tư… Trong những tên tuổi đó, Tạ Duy Anh hiện đang được xem là một hiện tượng nổi bật, một cây bút sung sức với nhiều thể nghiệm văn chương táo bạo. “Là tác giả của những tác phẩm luôn làm bạn đọc giật mình và suy ngẫm” Tạ Duy Anh là nhà văn trẻ được dư luận quan tâm. Tác phẩm của nhà văn họ Tạ này ẩn chứa những giá trị nghệ thuật nào mà gây xôn xao dư luận, tạo ra nhiều tranh cãi, khen – chê? Thực chất Tạ Duy Anh là ai? Những bàn luận về Tạ Duy Anh và sáng tác của ông đúng sai ra sao? Quả là, Tạ Duy Anh đã tạo ra một “từ trường” riêng hấp dẫn và lôi cuốn độc giả. Caùc yù kieán xung quanh về tác phẩm của Tạ Duy Anh trong voøng gần 20 naêm qua đã coù khoâng döôùi 100 baøi.
Đến với văn Tạ Duy Anh, bạn đọc cũng sẽ bắt gặp ít nhiều sự ảnh hưởng của chủ nghĩa hiện thực huyền ảo. Nói về điểm này Tạ Duy Anh từng tâm sự: “Tôi rất mê “Trăm năm cô đơn” của Marquez, nhưng cái tên chủ nghĩa hiện thực huyền ảo có lẽ quá mới mẻ với thế hệ những người cầm bút như tôi. Chuyện học tập hay ảnh hưởng nó, tôi không hề nghĩ tới. Căn cốt của tôi vẫn bị ảnh hưởng của hiện thực nhưng tôi muốn đấy nó ở mức sâu hơn, đa diện đa chiều hơn. Nhiều người thắc mắc về việc tôi khai thác đời sống hiện thực phi lý, nhưng một bằng chứng cho thấy trong cuộc sống, khi có quá nhiều cái dị thường và người ta đương nhiên phải chấp nhận nó”, “khi viết, tôi luôn tâm niệm mình đang tạo ra một tác phẩm thật sâu sắc, mọi cái phi lý cuối cùng chỉ để phản ánh hiện thực hữu ý mà thôi”. Hòa vào guồng máy của lao động nghệ thuật, Tạ Duy Anh luôn tìm tòi cách viết mới nhưng bản thân vẫn chưa “Bước qua lời nguyền” của chính mình. Truyện ngắn “Bước qua lời nguyền” của Tạ Duy Anh đã từng làm “cháy” báo Văn Nghệ trên tất cả các sạp báo cả nước. Vẫn là motip Romeo & Juliet với mối thù của hai dòng họ trên vai và tình yêu trong tim, nhưng truyện của Tạ Duy Anh là sự tái hiện bức tranh toàn cảnh nông thôn Việt Nam những năm 1950 – 1970 đầy máu và nước mắt, nhưng càng hấp dẫn và thuyết phục bạn đọc hơn bởi bóng dáng chuyện đời tác giả thấp thoáng đằng sau những trang chuyện tình thật say đắm và bay bổng mà truyệt Việt Nam ít khi đạt đến. Bên cạnh đó caùc yù kieán về Tạ Duy Anh ña soá ñeàu coù nhöõng laäp luaän xaùc ñaùng döïa treân cô sôû phaân tích thaáu ñaùo nhöõng ñoùng goùp cuûa nhaø vaên treân caû hai phöông dieän tö töôûng vaø ngheä thuaät. Ñaëc bieät, nhieàu nhaø nghieân cöùu chæ ra ñöôïc trong nhöõng saùng taùc cuûa Tạ Duy Anh nhöõng caùch taân ngheä thuaät raát caàn thieát cho moät khuynh höôùng vaên hoïc môùi. Trong bản tổng kết “cuộc thi truyện ngắn đề tài nông thôn” đăng trên báo Văn nghệ số 4 – 5 năm 1990 có đoạn viết: “Truyện ngắn Bước qua lời nguyền của Tạ Duy Anh báo hiệu một tấm lòng lớn, một tầm nhìn xa và một tài năng trẻ viết về số phận con người…”. Và trên báo Văn Nghệ số 50 (12/1989), Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến nhận định: “… đọc truyện ngắn của Tạ Duy Anh, một câu hỏi đặt ra; Giã từ thế kỷ XX bão táp và máu lửa này và chuẩn bị bước vào thế kỷ XXI “lý trí và nhân bản” những lời nguyền nào là đáng nguyền rủa, những lời nguyền nào nhân loại trước sau cũng phải bước qua? Phải đặt ra cho mỗi người, mỗi quốc gia? Phải chăng truyện của Tạ Duy Anh là tín hiệu của một dòng văn học mới, dòng văn học bước qua lời nguyền”… Trên Tạp chí văn học số 4/1995, Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến còn cho rằng: “Nhiều truyện trong tập truyện Bước qua lời nguyền của Tạ Duy Anh mang cảm hứng trút bỏ những thành kiến nặng nề của quá khứ, xóa bỏ những nếp sống gắn liền với bạo lực, sự cùng khốn và tối tăm… Những định kiến hận thù có thể trở thành lời nguyền – có khi ngoài ý muốn của con người, con
người yêu thương bị trói bởi những lời nguyền của chính mình, để thực hiện và thỏa mãn khát vọng yêu thương – nhu cầu nhân tính cao nhất của con người – chẳng có con đường nào khác là “Bước qua lời nguyền” – đó là chủ đề tư tưởng của truyện ngắn mà nhan đề được sử dụng để gọi tên cả tập truyện. Trong hiện tại chủ đề này được cảm nhận với nhiều sự mắc mớ nhưng nó có tương lai, nó là chủ đề tư tưởng của tương lai”. Tạ Duy Anh là một cây bút viết truyện ngắn nhưng sau thành công đầu tiên và sau tiểu thuyết Khúc dạo đầu không gây được tiếng vang, nhà văn lại nổi lên với bộ ba tiểu thuyết: Lão khổ, Đi tìm nhân vật, Thiên thần sám hối và mới gần đây là tiểu thuyết Giã biệt bóng tối Giáo sư Hoàng Ngọc Hiến tiếp tục khẳng định: “Tạ Duy Anh Bước qua lời nguyền để đi đến Lão khổ. Thêm một giả thiết văn học về bản chất và thân phận người nông dân Việt Nam. Đây là một cuốn tiểu thuyết rất quan trọng” [5, tr 140]. Báo Thể thao văn hoá số 47 năm 2004 đã đưa ra nhận định: “Có thể coi ông là nhà văn đạo đức, văn chương của ông có lúc hiện lên bằng một gương mặt thế sự, đớn đau, riết róng chuyện thánh thiện, tàn ác, liêm sỉ và vô lương nhưng không phải như những khái niệm truyền bản chết khô, mà thông qua sự cảm nhận đau đớn về số phận”… “mối quan tâm lớn nhất của Tạ Duy Anh là cái vong bản, đánh mất mình của con người dưới sự giằng giật xiêu dạt của lịch sử. Trên con đường truy tìm lại mặt mình, cũng như khả dĩ gương mặt thực của quá khứ, con người vấp phải và bị phong toả bởi thói gian trá, đớn hèn, vật dụng, tàn ác, kể cả trong mỗi cá nhân. Phúc âm duy nhất là tình yêu, tình cảm trong sáng bản thể của hiện tại và cái nhìn trung thực, nhân đạo đối với những vết thương, lỗi lầm của quá khứ” [22]. Báo Pháp luật số 140 năm 2004 đưa ra nhận định “hầu hết những tác phẩm của ông (trừ truyện viết cho thiết nhi và tản văn) đều rất gai về nội dung thể hiện [21] dưới cái nhìn hiện thực ở góc khuất”. Đi tìm nhân vật là “Bức tranh hiện thực ngọt ngào của quyền lực, cái chết, sự đồi bại… còn Thiên thần sám hối là một cuốn tiểu thuyết rất hay gần đây viết về nỗi đau làm người và chưa được làm người qua câu chuyện của một hài nhi đang lựa chọn có nên làm người hay không” [5, tr 405]. Nhà văn đã cho bạn đọc cái nhìn thẳng vào sự thật chát chúa “ông là một tác giả tâm huyết, trăn trở với số phận con người, nhất là khi họ bị rơi vào tình trạng khủng hoảng nhân cách. Tạ Duy Anh đã nhìn hiện thực một cách lý trí, lạnh lùng nhưng cũng đầy thương xót con người”. Báo Giáo dục và thời đại số 80 năm 2004 cũng đặt câu hỏi: “Số phận con người phải chăng luôn là sự trăn trở, dằn vặt trong ông?” và tác giả bài báo cũng đưa ra câu trả lời: “Nhân vật nào của ông cũng thấp thoáng bóng dáng của một người sinh ngày 9 tháng 9 tại làng Đồng.
Các truyện Đêm hóa thạch, Nửa đêm về sáng, Phía sau chân trời và cả một số sáng tác sau này đều có một môtíp nhang nhác giống nhau” [8, tr 175 – 176]. Bài Tạ Duy Anh giữa lằn ranh thiện ác [38] gọi tác giả là “là nhà văn của thời điểm” đã đưa ra một số cái nhìn cơ bản về quan niệm của tác giả và con người: “Nhân vật của Tạ Duy Anh không có sự trung gian, nhờ nhờ, xam xám về ngoại hình. Người xấu thì cựu xấu như lão Phụng… người đẹp thì như hoa như ngọc như Qúy Anh, chị Túc, bà Ba, như sản phụ chờ sinh. Nhưng bản chất con người thì luôn ở ranh giới thiện – ác. Nhân vật nào cũng luôn luôn bị đặt trong trạng thái đấu tranh với xã hội với môi trường, với kẻ thù, với người thân, với chính bản thân mình. Đã thế nhà văn lại có cái giọng rất quyết liệt, nhiều hình dung từ và động từ mạnh, chõi nhau…” nhà văn lắm lúc quằn quại rên rỉ vì không ngăn nổi một hành động ác, cũng có khi “lạnh lùng cố ý trước sự trả thù” [47]. Nói về thế giới nhân vật trong sáng tác Tạ Duy Anh, nhà văn Nguyên Ngọc trong bài viết Văn xuôi Việt Nam hiện nay, lôgíc quanh co của các thể loại, những vấn đề đặt ra và triển vọng đã nêu nhận định: “Bước qua lời nguyền của Tạ Duy Anh gói gọn trong nửa trang cả một cuộc đời, một kiếp sống, mấy kiếp người vừa là tác giả vừa là nạn nhân của những bi kịch đằng đẵng một thời” (evan.com.vn) Tạ Duy Anh luôn theo đuổi nhân vật “vừa là tác giả, vừa là nạn nhân của những bi kịch xã hội” là một trong những chiều hướng tư tưởng mà Tạ Duy Anh theo đuổi. Điều này thể hiện rõ ở tiểu thuyết Lão Khổ khi “nhân vật lão Khổ trở đi trở lại trong tác phẩm, một người nông dân chất phát, vô tội, yếu đuối, bị ám ảnh bởi lời nguyền thâm thù hoàn toàn riêng tư giữa hai dòng họ, đã tự biến mình và đồng loại thành vừa là thủ phạm vừa là nạn nhân của cuộc giết chóc tàn phá trả thù” [8, tr 180 – 181]. Trong bài viết Tạ Duy Anh - người đi tìm nhân vật tác giả Thụy Khuê đã nhận thức về nhân vật Tạ Duy Anh với cái nhìn lịch sử: “Những nhân vật của Tạ Duy Anh qua bao tác phẩm từ hơn muời năm nay vẫn gắn bó mật thiết với nhau trong một tương quan chặt chẽ, họ hàng, làng nước. Họ xuất thân cùng ở làng Đồng, họ cùng tiềm ẩn thù hận dòng họ, hận thù giai cấp…” [29]. Treân ñaây, chuùng toâi ñaõ ñieåm qua moät soá yù kieán coù theå ñöôïc coi laø khaù tieâu bieåu veà văn chương Tạ Duy Anh. Maëc duø moãi baøi coù nhöõng phaùt hieän vaø caùch lí giaûi rieâng nhöng töïu trung laïi, ña soá caùc yù kieán ñoù ñeàu gaëp nhau ôû choã thöøa nhaän: Tạ Duy Anh laø moät taøi naêng vaên chöông lôùn, ñaùng ñeå chuùng ta quan taâm. Tuy chöa phaûi laø nhöõng coâng trình nghieân cöùu toaøn dieän veà Tạ Duy Anh nhöng nhöõng yù kieán treân coù tính chaát ñònh höôùng, gôïi môû, giuùp cho chuùng toâi coù ñieàu kieän ñeå hieåu hôn veà vaên chöông cuõng nhö con ngöôøi Tạ Duy Anh.
Trong phạm vi nghiên cứu nhà trường, tác phẩm Tạ Duy Anh đã được tìm hiểu trong một số luận văn thạc sĩ sau: + Nông thôn trong sáng tác của Tạ Duy Anh (Nguyễn Thị Mai Loan) + Cảm thức về cái Phi Lý trong sáng tác của Tạ Duy Anh (Cao Tố Uyên) + Nghệ thuật kết cấu trong tiểu thuyết “Đi tìm nhân vật” của Tạ Duy Anh (Bùi Thanh Tùng) + Tạ Duy Anh - từ quan niệm Nghệ thuật đến những đổi mới trong sáng tác truyện ngắn (Phạm Thị Hương) + Thế giới nghệ thuật tiểu thuyết Tạ Duy Anh (Nguyễn Thị Ninh) + Thế giới nhân vật trong sáng tác của Tạ Duy Anh (Phạm Quỳnh Dương) + Nghệ thuật kết cấu trong một số tiểu thuyết huyền ảo triết luận của Tạ Duy Anh, Châu Diên, Hồ Anh Thái (Nguyễn Thị Kim Lan) + Thế giới nghệ thuật trong sáng tác của Tạ Duy Anh (Lê Vũ Lan Hương) + Tạ Duy Anh và việc làm mới nghệ thuật (Nguyễn Thị Hồng Giang) Với góc độ khám phá riêng biệt, luận văn này muốn tổng hợp từ những nhận định trên để có cái nhìn toàn diện, sâu sắc về Đặc điểm truyện ngắn Tạ Duy Anh đồng thời muốn ghi nhận đóng góp của nhà văn đối với văn xuôi thời kì đổi mới. 3. Ñoái töôïng nghieân cöùu Tạ Duy Anh saùng taùc nhieàu theå loaïi: Truyeän ngaén, truyện dài, truyện vừa, tieåu thuyeát, tản văn, kịch, tieåu luaän pheâ bình... Theå loaïi laøm neân teân tuoåi cuûa Tạ Duy Anh laø truyeän ngaén. ÔÛ theå loaïi naøy oâng coù taát caû hơn 50 truyeän. Trong ñoù, coù nhieàu tập truyeän: “Bước qua lời nguyền” (1989), “Quả trứng vàng” (1989), “Hiệp sĩ áo cỏ” (1993),“Luân hồi” (1994), “Con dế ma” (1999), “Ánh sáng nàng” (2000), “Vó ngựa trở về” (2000), “Ngày hội cuối cùng” (2000), “Những truyện không phải trong mơ” (2003), “Truyện ngắn chọn lọc Tạ Duy Anh” (2003), “Ba đào ký” (2004), “Bố cục hoàn hảo” (2004)… Vôùi khuoân khoå ñeà taøi naøy, chuùng toâi tieán haønh khaûo saùt toàn bộ truyện ngắn Tạ Duy Anh, trong töông quan so saùnh vôùi truyeän ngaén cuûa moät soá nhaø vaên khaùc, ñeå ruùt ra ñaëc ñieåm cô baûn cuûa truyeän ngaén Taï Duy Anh. Đây là saùng taùc ñöôïc coi laø thaønh coâng trong vaên nghieäp Tạ Duy Anh. 4. Phöông phaùp nghieân cöùu Ñeå trieån khai ñeà taøi “Đặc điểm truyện ngắn Tạ Duy Anh” chuùng toâi ñaõ vaän duïng nhöõng phöông phaùp nghieân cöùu chuû yeáu sau:
Phöông phaùp phaân tích – toång hôïp: Phöông phaùp naøy giuùp chuùng toâi tieáp caän vaø khaûo saùt tröïc tieáp vaên baûn. Treân cô sôû toång hôïp laïi nhöõng gì ñaõ tieáp caän vaø khaûo saùt aáy phuïc vuï moät caùch hieäu quaû nhaát cho luaän ñieåm chính cuûa luaän vaên. Phöông phaùp so saùnh – ñoái chieáu: Nhaèm laøm noåi baät söï khaùc bieät cuûa truyeän ngaén Tạ Duy Anh vôùi caùc nhaø vaên khaùc ôû nhieàu phöông dieän: phöông phaùp saùng taùc, ngheä thuaät bieåu hieän… Phương pháp hệ thống: Đề tài được đặt trong hệ thống tác phẩm của Tạ Duy Anh để xem xét, đánh giá và phát hiện cách nhìn nhận, thể hiện con người trong quá trình sáng tác của nhà văn. Nhöõng phöông phaùp naøy seõ ñöôïc chuùng toâi vaän duïng moät caùch linh hoaït trong quaù trình nghieân cöùu. 5. YÙ nghóa khoa hoïc vaø thöïc tieãn - Vôùi ñeà taøi naøy, chuùng toâi mong muoán seõ tieáp caän ñöôïc nhöõng khía caïnh cô baûn nhaát ñaõ laøm neân ñaëc tröng phong caùch ngheä thuaät Tạ Duy Anh ôû theå loaïi truyeän ngaén. Ñeå töø ñoù coù theå xaùc ñònh nhöõng ñoùng goùp cuûa nhaø vaên trong lòch söû truyeän ngaén noùi rieâng, trong ñôøi soáng vaên hoïc Việt Nam noùi chung cuõng nhö chæ ra ñöôïc sự thoáng nhaát trong quan ñieåm ngheä thuaät vaø thöïc tieãn saùng taùc cuûa oâng. Giúp hiểu rõ hơn về Tạ Duy Anh để giảng dạy tốt hơn những tác phẩm đang được đưa vào chương trình phổ thông. 6. Caáu trúc cuûa luaän vaên Luaän vaên goàm coù 148 trang, ngoài phần Mở đầu (10 trang), Kết luận (3 trang), Tài liệu tham khảo (10 trang) – Phaàn noäi dung chính cuûa luận văn (gồm có 125 trang), chia laøm 3 chöông: - Chöông 1: Truyeän ngaén và khaùi quaùt veà truyeän ngaén Tạ Duy Anh - Chöông 2: Thế giới nhân vật trong truyeän ngaén Tạ Duy Anh - Chöông 3: Thủ pháp ngheä thuaät trong truyeän ngaén Tạ Duy Anh
Chöông 1 TRUYEÄN NGAÉN VÀ KHAÙI QUAÙT VEÀ TRUYEÄN NGAÉN TAÏ DUY ANH 1.1. Truyeän ngaén 1.1.1. Khái niệm truyện ngắn Bước vào những thập niên đầu của thế kỉ XX, cùng với tiểu thuyết và thơ ca, truyện ngắn cũng nhanh chóng tiếp nhận được những ưu thế mới của thời đại, cũng như chịu sự chi phối của quy luật phát triển chung của một nền văn hoá, văn nghệ đang không ngừng đổi mới. Mặc dù thuật ngữ “truyện ngắn” xuất hiện chính thức vào khoảng cuối thế kỉ XIX cuøng vôùi baùo chí, bản thân nó cũng đã từng có một lịch sử phát triển riêng, nhưng cho đến nay trên thế giới cũng như ở Việt Nam, người ta vẫn chưa xây dựng được một hệ thống lí luận hoàn chỉnh về truyện ngắn. Được quan niệm là “một bộ phận của tiểu thuyết” (Bùi Việt Thắng) hay là “một dạng tiểu thuyết đặc biệt” (Vương Trí Nhàn), truyện ngắn đã có nhiều cách định nghĩa khác nhau. Với kinh nghiệm từ nhiều năm cầm bút, Pautopxki đã phát biểu: “Truyện ngắn là truyện viết ngắn gọn, trong đó cái không bình thường hiện ra như một cái bình thường và cái gì bình thường hiện ra như một cái không bình thường” [44, tr 105]. Từ những trải nghiệm trong thực tế sáng tác của mình, Aimatôp lại nói: “Truyện ngắn giống như một thứ tranh khắc gỗ, lao động nghệ thuật ở đây đòi hỏi chặt chẽ, cô đúc, các phương tiện phải được tính toán một cách kinh tế, nét vẽ phải chính xác. Đây là một việc vô cùng tinh tế. Xoay xoả trên một mảnh đất chật hẹp, đó chính là chỗ để cho truyện ngắn phân biệt với các thể tài khác”. [44, tr 146]. Từng trăn trở rất nhiều trong mỗi trang viết, nhà văn Nguyễn Công Hoan lại cho rằng “Truyện ngắn không phải là truyện mà là một vấn đề được xây dựng bằng chi tiết”. [71, tr 186]. Moät trong nhöõng xaùc ñònh suùc tích vaø khaù chuaån veà truyeän ngaén laø ñònh nghóa cuûa Laïi Nguyeân AÂn: “Moät theå loaïi töï söï côõ nhoû, thöôøng ñöôïc vieát baèng vaên xuoâi, ñeà caäp haàu heát caùc phöông dieän cuûa ñôøi soáng con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Neùt noåi baät cuûa truyeän ngaén laø dung löôïng, taùc phaåm truyeän ngaén thích hôïp vôùi vieäc ngöôøi tieáp nhaän (ñoäc giaû) ñoïc noù lieàn maïch khoâng nghæ”. [53, tr 1846 – 1847]. Xuaát phaùt töø nhöõng quan nieäm töông ñoái thoáng nhaát veà truyeän ngaén đã cung cấp cho chúng ta những nền tảng cơ bản để hiểu rõ hơn về khái niệm vaø coù theå neâu ra moät soá ñaëc ñieåm cô baûn cuûa theå loaïi naøy.
1.1.2. Đặc điểm truyện ngắn 1.1.2.1. Đặc ñieåm đầu tiên, dễ thấy nhất của truyện ngắn là dung lượng nhỏ. Thế nào là nhỏ? Có thể nói, dung lượng thông thường của một truyện ngắn co dãn khoảng từ 3 đến 50 trang. Dưới con số 3 trang, người ta gọi là “truyện ngắn mini”, hoặc “truyện ngắn trong lòng bàn tay”; trên con số 50 trang, người ta gọi là truyện vừa, trên 100 trang là tiểu thuyết. Những cách gọi này tương ứng với các khái niệm đoản thiên tiểu thuyết (truyện ngắn) trung thiên tiểu thuyết (truyện vừa) trường thiên tiểu thuyết (truyện dài) vốn phổ biến ở Việt Nam vào thời kỳ đầu của văn xuôi tự sự hiện đại. Tuy nhiên tính chất nhỏ của truyện ngắn không chỉ nằm ở dung lượng, mà quan trọng hơn là những quy luật cấu tạo đặc thù của truyện ngắn. Do tính chất ngắn gọn, truyện ngắn được tổ chức bằng các phương thức và chất liệu đặc biệt. Về “cách nắm bắt cuộc sống của thể loại”, truyện ngắn không có tham vọng ôm vào mình một hiện thực rộng lớn, hoành tráng. “Ngắn ở đây đồng nghĩa với hàm súc, tinh lọc và hay” (Bùi Việt Thắng). Nguyên tắc chưng cất của truyện ngắn không cho phép“dồn ép” hoặc “nhồi nhét” rút gọn nội dung của một truyện dài, hoặc một hình thức tương đương như thế, thành truyện ngắn. Nếu ta đem cắt tỉa, gọt đẽo một tiểu thuyết vài ba trăm trang xuống chỉ còn vài chục trang thì cái thành phẩm đặc biệt này cũng không phải và không thể trở thành một truyện ngắn. Như vậy, ngắn gọn trong truyện ngắn là cái ngắn gọn tinh lọc và chặt chẽ. Sekhov, một bậc thầy truyện ngắn thế giới đã ví: Truyện ngắn cũng y như trên boong tàu quân sự, ở đó tất cả phải đâu vào đấy, không có cái gì được thừa. Khác với truyện dài và truyện vừa, truyện ngắn phải là “một lát cắt gọn ghẽ”, “toàn truyện là một cái vòng khép kín không dài quá, không ngắn quá, không xô đẩy xộc xệch, thậm chí không thừa một chi tiết nào”. [64] Để đạt tới tầm cao và chiều sâu của ý tưởng mà vẫn sống động tự nhiên, truyện ngắn “phải lựa chọn được một cách nhìn và một điểm nhìn tập trung, giống như cái tiêu điểm của thấu kính, tập trung ánh sáng mặt trời để có thể đốt cháy đám bùi nhùi” [2, tr 42]. Các tác giả truyện ngắn thường hướng tới việc khắc hoạ một hiện tượng, phát hiện một nét bản chất trong quan hệ nhân sinh hay trong đời sống tâm hồn con người. Ám ảnh và đầy ấn tượng cũng là một trong những cách thức chiếm lĩnh hiện thực và hấp dẫn người đọc của truyện ngắn. Về tác động của truyện ngắn, do tính chất cô đúc, truyện ngắn có sức nén và sức công phá cao. Chỉ cần một ít trang văn xuôi, người viết có thể làm “nổ tung trong tình cảm và ý nghĩ của người đọc những điều rất sâu xa và da diết của con người, khiến người đọc phải nhớ mãi, suy nghĩ mãi, đọc đi đọc lại mãi không chán” [8]. Đỗ Chu cũng có cùng ý kiến như vậy, ông cho rằng: “một truyện ngắn hay có thể làm cho người ta cười lớn hoặc ứa nước mắt” bởi vì
“sức chứa trong truyện có thể rất nhiều, sức nổ rất lớn”. Lỗ Tấn thì lại cho rằng: truyện ngắn có thể và cần phải trở thành “tòa đại lầu” để chứa đựng cả tinh thần của thời đại nhờ phương thức biểu hiện qua một con mắt mà truyền đạt được cả tinh thần con người vốn có của nó. Bằng sự trải nghiệm trong cuộc đời cầm bút của mình, Thomas Mann khẳng định: Truyện ngắn tuy bé nhỏ, nhưng “những cái bé nhỏ đó cũng có sức chứa nội tại lớn lao, cũng có thể bao quát được toàn bộ đời sống, có thể đạt được kích thước anh hùng ca và có được tác dụng nghệ thuật chẳng khác gì một sáng tác đồ sộ khác” [59]. Về tính chất thưởng thức, truyện ngắn khác tiểu thuyết ở chỗ, độc giả có thể đọc nó trong một hơi không nghỉ: “Truyện ngắn là một tác phẩm tuỳ dài tuỳ ngắn, người ta có thể đọc trong mười phút hoặc một giờ”. [44] Tính nhanh nhạy, cập nhật cũng là một đặc điểm của truyện ngắn. Là một thể loại dân chủ, truyện ngắn gần gũi với đời sống hằng ngày. Với đặc thù ngắn gọn, súc tích, dễ đọc, truyện ngắn thường gắn liền với hoạt động báo chí, có tác động mạnh mẽ, kịp thời tới cuộc sống. Ở truyện ngắn, người viết không được dông dài, độ căng của tác phẩm phải “như mũi tên mà dây cung đã bật, phải bay vụt về tới đích không thể có một phần nghìn dây trù trừ” [71, tr 162]. Để đạt được điều này, điều cốt yếu của truyện ngắn là phải “nhạy bén trước những đổi thay của cuộc sống” [44], truyện ngắn cần bắt nhịp nhanh với cuộc sống thời hiện tại. Truyện ngắn là thể loại thích hợp giúp nhà văn tìm hiểu về những vấn đề mới đang được đặt ra trong cuộc sống. Người ta có thể cho phép tiểu thuyết trở về khái quát một giai đoạn đã qua, nhưng truyện ngắn thì không thể làm thế. Truyện ngắn phải trực tiếp đả động đến điều mọi người đang suy nghĩ trong cuộc sống ngày hôm nay, cho dù chất liệu sử dụng trong tác phẩm là những điều xưa cũ. 1.1.2.2. Truyện ngắn là thể loại văn xuôi tự sự. Trên phương diện này, truyện ngắn gần với tiểu thuyết và các thể loại truyện kể dân gian như: truyện cổ tích, thần thoại, truyện cười… và khác với tùy bút, thơ ca. Từ đặc trưng lớn có tính bao trùm này, có thể rút ra những nét riêng của truyện ngắn như sau: Cốt truyện là yếu tố hết sức quan trọng của thể tự sự nói chung và truyện ngắn nói riêng. Song, khác với tiểu thuyết, cốt truyện của truyện ngắn “thường tự giới hạn về thời gian, không gian” (Lại Nguyên Ân). Nếu tiểu thuyết dõi theo cả một hay nhiều số phận nhân vật, và tái hiện một bức tranh xã hội rộng lớn rậm rạp với những mâu thuẫn, xung đột và diễn biến thì truyện ngắn, tập trung vào một khoảnh khắc, trong đó xây dựng một tình huống truyện. Trong những bài giảng của mình về Mỹ học Hégel nói: “Tình huống là một trạng thái có tính chất
riêng biệt và trở thành được quy định. Ở trong thuộc tính này của nó, tình huống góp phần biểu lộ nội dung, là cái phần có được một sự tồn tại bên ngoài bằng sự hiểu biết nghệ thuật…” [71, tr 202]. Liên hệ với truyện ngắn, chúng ta thấy tình huống là điểm giao cắt của nhiều yếu tố cùng một lúc, qua đó tính cách của nhân vật tức thì hiện ra và vấn đề đột nhiên được phơi mở. Các nhà văn, nhà nghiên cứu ở Việt Nam đôi khi đồng nhất khái niệm tình huống với tình thế. Nhà văn Nguyễn Minh Châu cho rằng: “Với truyện ngắn và với một tác giả có kinh nghiệm viết… đôi khi người ta nghĩ ra được một cái tình thế xảy ra chuyện, thế là coi như xong một nửa… tình thế truyện không cần đến những mâu thuẫn gay gắt như kịch, nhưng nó là cái cớ hết sức chắc chắn, hết sức cụ thể và mang tính riêng, ở đó cốt truyện và nhân vật nương tựa vào nhau để thực hiện đắc lực tất cả ý định của tác giả, ví như một cây cọc vững chắc để cho cây bí leo lên mà ra hoa trái…” [8]. Nếu tiểu thuyết là cuộc đời trong sự trọn vẹn của nó thì truyện ngắn lại là một “mặt cắt của dòng đời”. Nếu tiểu thuyết “diễn tả một quá trình vận động của cuộc sống” thì truyện ngắn lại “tập trung vào một tình thế thể hiện một bước ngoặt, một trường hợp hay một tâm trạng nhân vật”, nếu tiểu thuyết “mở ra một diện” thì truyện ngắn “tập trung xoáy vào một điểm”[71]. Về cách thức tiếp cận cuộc sống, truyện ngắn cũng có những khác biệt, nó “khái quát cuộc sống theo chiều sâu, lấy điểm nối diện, lấy cái khoảnh khắc để nối cái vĩnh cửu” [69]. Ý kiến trên được triển khai kỹ và sinh động hơn: “Tiểu thuyết thường vươn tới cái toàn thể, truyện ngắn lại hay hướng về cái đơn nhất. Nếu ví tiểu thuyết như một căn phòng ấm áp thì truyện ngắn có lẽ chỉ nên là một ngọn lửa nhiệt lượng tập trung thật mạnh ở nhiệt độ cao. Nếu tiểu thuyết là một con người với đầy đủ phục sức, đường nét… thì truyện ngắn chỉ nên là một đôi mắt nhưng đây là cửa sổ tâm hồn - hoặc thậm chí là một cái ngước mắt, một ánh mắt vừa có sức cuốn hút mà độ sâu thẳm lại không thể lường được” [71, tr 378]. Nhiều nhà văn đã ra sức tìm một khoảnh khắc đích đáng cho truyện ngắn của mình. Nó có giá trị như một một điểm xoáy, một phút giao cắt, trong đó nhân vật có thể phơi mở, bộc lộ trọn vẹn tính cách. Truyện ngắn Lặng lẽ Sapa của Nguyễn Thành Long, Kịch câm của Phan Thị Vàng Anh, Sang sông của Nguyễn Huy Thiệp là những truyện ngắn có chứa đựng những khoảnh khắc như vậy. Về tính chất, điều đặc biệt ở truyện ngắn là cốt truyện của nó nhiều khi rất rõ nét, rất li kì, hấp dẫn nhưng cũng có khi không có, hoặc mờ nhạt. Thạch Lam là một nhà văn có nhiều tác phẩm có cốt truyện mơ hồ, “truyện mà không có chuyện” như thế.
Vậy có yếu tố nào khác khiến cho truyện ngắn vẫn được chấp nhận khi thiếu vắng cốt truyện? Có lẽ, yếu tố đó chính là chi tiết. Ở truyện ngắn, chi tiết đóng vai trò rất quan trọng. Nó góp phần tạo dựng cảnh trí, không khí, tình huống và khắc họa tính cách, hành động, tâm tư, nhân vật. Nhận xét về điều này, nhà văn Nguyên Ngọc khẳng định: “Truyện ngắn có thể có cốt truyện, thậm chí cốt truyện li kì, gay cấn, kể được. Truyện ngắn cũng có thể chẳng có cốt truyện gì cả, không kể được nhưng truyện ngắn không thể nghèo chi tiết. Nó sẽ như nước lã” [49, tr 33]. Cũng nhấn mạnh chi tiết, nhà văn Vũ Thị Thường cho rằng: “viết truyện dài như làm một căn nhà đồ sộ, còn bắt tay viết truyện ngắn là nhận lấy việc chạm trổ một cái khay, một tấm tranh khắc gỗ” [44, tr 128]. Như vậy, vai trò của chi tiết trong truyện ngắn là hết sức quan trọng. Không chỉ vậy, nhiều chi tiết đắt giá có thể nâng tác phẩm lên đến “cấp độ tượng trưng, tạo sức ám ảnh” [71, tr 84]. Văn học của chúng ta, có nhiều tác giả, nhiều tác phẩm đã lựa chọn được những chi tiết như thế: chi tiết Hoàng và vợ đọc Tam Quốc vào mỗi đêm trước khi ngủ, trang trọng như một thứ lễ nghi, chi tiết Hoàng vỗ đùi khen Tào Tháo “Tài thật! Tài thật! Tài đến thế là cùng! Tiên sư anh Tào Tháo…” trong truyện ngắn Đôi mắt của Nam Cao. Chi tiết kết thúc truyện ngắn Oẳn tà roằn của Nguyễn Công Hoan cũng thật độc đáo, ấn tượng: “Bắc nhìn kĩ cái tóc cái mặt, cái mũi con… Rồi giở bọc ra ngắm thằng bé… Ngắm xong, bọc cẩn thận trả lại, chàng từ từ lui ra, thở dài một cái rõ dài, nét mặt thất vọng. Té ra thằng bé con chàng nước da lại đen như cái cột nhà cháy. Vậy nó không phải con Rồng cháu Tiên. Nó giống Oẳn tà roằn, không biết chống gậy”… Bên cạnh việc sử dụng các chi tiết đắt giá, cách kết thúc tác phẩm cũng có một vai trò rất lớn trong việc tạo nên sự hấp dẫn của cốt truyện. Nhà văn Nga, D. Phuốcmanôp đã nói: “sức mạnh của cú đấm (nghệ thuật) là thuộc về đoạn cuối”. Và như vậy, ta có thể hiểu rằng: với truyện ngắn, tư tưởng tác phẩm thường thể hiện đột ngột và có thể chỉ thể hiện trong mấy dòng cuối cùng của văn bản. O Henri là một nhà văn được nhiều độc giả trên thế giới yêu thích một phần cũng là vì nghệ thuật kết thúc tác phẩm của ông rất độc đáo, ấn tượng. Theo dòng lịch sử, đã có sự thay đổi đáng kể trong cách kết thúc tác phẩm của truyện ngắn Việt Nam, từ kết thúc đóng, chuyển sang kết thúc mở. Hơn thế nữa, để nới rộng biên độ cho độ mở của đoạn kết và kéo người đọc vào quá trình đồng sáng tạo, một số cây viết truyện ngắn hiện đại lão luyện còn tạo ra một khoảng trống tự do ở cuối truyện. Lối kết thúc mở có giá
trị tạo nên dư ba, tạo nên sức ám ảnh cho người đọc, cũng là cách làm cho tác phẩm có sức sống lâu bền với thời gian. Là thể loại tự sự đòi hỏi một kết cấu chặt chẽ, kết cấu truyện ngắn cũng có những nét đặc thù riêng. Theo Nguyễn Minh Châu, “Nếu tiểu thuyết là một đoạn của dòng đời thì truyện ngắn là cái mặt cắt của dòng đời. Vì thế mà cũng như kịch ngắn, truyện ngắn đòi hỏi người viết một công việc tổ chức và cấu trúc truyện hết sức nghiêm ngặt. Quả thực có một thứ kĩ thuật tinh xảo – kỹ thuật viết truyện ngắn. Nó cũng giống như kĩ thuật của người làm pháo, dồn nén tư tưởng vào trong một cốt truyện thật ngắn gọn, tự nhiên” [8, tr 251]. Nhiệm vụ của kết cấu là phải tổ chức tác phẩm sao cho chủ đề tập trung, tư tưởng thống nhất và thấm sâu vào toàn bộ các bộ phận của tác phẩm, kể cả những chi tiết nhỏ nhất. Gọn, cơ động, kết cấu trong truyện ngắn thường đa dạng: kết cấu theo trình tự thời gian, kết cấu bằng cách đi thẳng vào giữa truyện, kết cấu theo hai tuyến nhân vật, kết cấu tâm lí… Nam Cao là một trong số các nhà văn hiện đại tìm ra được những cách kết cấu tác phẩm rất đặc trưng, ấn tượng: kết cấu tâm lí. Hiện nay, trong thực tế sáng tác truyện ngắn, nhiều nhà văn tự tìm ra cho mình những kiểu kết cấu phá cách độc đáo, không trùng lặp và cũng rất khó gọi tên như Phạm Thị Hoài, Hồ Anh Thái, Taï Duy Anh, Lê Minh Khuê, Nguyễn Huy Thiệp… Nhân vật là một phương diện rất quan trọng của truyện ngắn. Ở các truyện ngắn đặc sắc, bao giờ các tác giả cũng xây dựng được những nhân vật điển hình: AQ (AQ chính truyện – Lỗ Tấn), Chí Phèo (Chí Phèo – Nam Cao), tướng Thuấn (Tướng về hưu – Nguyễn Huy Thiệp), Quỳ (Người đàn bà trên chuyến tàu tốc hành – Nguyễn Minh Châu…). Nếu tiểu thuyết theo dõi, mô tả tỉ mỉ sự thăng trầm của số phận con người thì truyện ngắn chỉ tập trung ống kính vào một vài khoảnh khắc của đời người. Do ngắn, gọn, truyện ngắn thường “không có mấy nhân vật” [44, tr 125], “một hoặc hai nhân vật chính, kèm theo đôi ba nhân vật phụ lướt đậm nhạt mà diện xuất hiện chỉ cần có mặt với đôi đường nét mờ chìm như cảnh núi, cảnh sông” [44, tr 26]. Là một hình thức tự sự cỡ nhỏ, truyện ngắn thường hướng tới việc “thể hiện một bước ngoặt, một trường hợp, một trạng thái nhân vật” [71, tr 73]. Bởi “phân tích một nỗi lòng, một cảnh ngộ, một sự việc, phân tích một hiện tượng, một lời nói, một bức ảnh thì rất có thể viết từ đầu đến cuối bằng một thái độ, bằng tâm tình của mình và viết ngắn được. Và cũng chỉ có thể viết ngắn thôi. Điểm này cũng là điểm mà truyện ngắn khác với truyện dài. Khi viết truyện dài tác giả chỉ có thể gửi tâm tình của mình vào từng nhân vật, trong từng sự kiện” [44, tr 121]. Nếu tiểu thuyết ngày càng có xu hướng là đa thanh, mỗi nhân vật được nhà văn phú cho một giọng tương ứng, thì với truyện ngắn, tính chất này không phải là một yêu cầu tiên quyết.
Tuy vậy, vẫn có những truyện ngắn dung nạp nhiều giọng điệu. Lúc bấy giờ, người ta nói nhà văn ấy viết truyện ngắn bằng tư duy tiểu thuyết, hay nói khác đi, đó là hiện tượng giao thoa về thể loại, rất dễ thấy trong kỷ nguyên hiện đại và hậu hiện đại. 1.2. Khaùi quaùt veà truyeän ngaén Tạ Duy Anh 1.2.1. Vài nét về tác giả vaø hoaøn caûnh ra ñôøi cuûa truyeän ngaén Taï Duy Anh Vài nét về tác giả: Nhà văn Tạ Duy Anh với các bút danh khác Lão Tạ, Chu Quý, Bình Tâm... Tên khai sinh Tạ Viết Dũng, sinh 9 tháng 9 năm 1959, quê ở thôn Cổ Hiền, xã Hoàng Diệu, huyện Chương Mỹ, tỉnh Hà Tây. Cử nhân Văn học, Tạ Duy Anh nhập ngũ ngày 7 tháng 2 năm 1985, cấp bậc Trung sĩ nhân viên quân lực của tiểu đoàn. Tháng 10 năm 1987, Tạ Duy Anh xuất ngũ về làm việc tại công ty thủy điện Sông Đà. Tốt nghiệp trường viết văn Nguyễn Du khóa IV, từng công tác ở trường. Trở thành thaønh vieân Hội nhà văn Việt Nam (1993). Hiện là biên tập viên Nhà xuất bản Hội Nhà văn. Raát nhieàu laàn trong taùc phaåm, trong caùc baøi phoûng vaán, Taï Duy Anh ñeàu neâu caâu hoûi: Toâi laø ai? Vaø oâng luoân tìm caùch traû lôøi caâu hoûi ñoù töø goùc ñoä khaùc nhau, khi laø nhöõng lôøi töï baïch, khi laø lôøi nhaân vaät maø oâng muoán göûi gaém suy tö cuûa mình: “Toâi sinh ra vaøo nhöõng côn möa. Vaøo moät ñeâm saâu thaúm naøo ñoù, trong noãi coâ ñôn khuûng khieáp, cha toâi lang thang ñi tìm Mieàn khoâ raùo. OÂng ñaõ naèm mô thaáy tröôùc taát caû nhöõng gì seõ dieãn ra. Trong côn vuøi daäp cuûa trôøi ñaát, oâng thaáy toâi mang hình quaû caàu löûa. Meï toâi khi aáy gioáng nhöng coïng coû uùa vaøng vì aåm öôùt ñaõ giô tay caàu nguyeän. Chieác giöôøng tre naác leân bôûi cuoäc baùo thuø soá phaän, bôûi noãi ñau ñôùn trieàn mieân khoâng theå giaûi thoaùt. Baø tieân caûm tôùi moät cuoäc sinh nôû seõ raát quaèn quaïi vaø ñieàu ñoù baét ñaàu laøm neân soá phaän toâi” [10, tr 193]. Như lời tự bạch: “Toâi sinh ra ở vùng quê hẻo lánh, thấm đẫm không khí thù hận, cơ thể còi cọc mặt mũi đen đủi, xấu xí, sống với một người cha rắn như thép” [9, tr 171]. “Toâi biến thân xác cuûa toâi thành cái vỏ ốc ñeå bao bọc tòa lâu đài mà toâi xây bằng trí tưởng tượng. Vaø chæ khi loït thoûm trong theá giôùi cuûa toâi, toâi môùi khoâng caûm thaáy sôï ñuû thöù, khoâng bò ai choøng gheïo, nhạo báng những mơ mộng, voâ hieäu hoaù moïi ngaên caám cuûa cha toâi. Toâi hoaøn toaøn töï do trong vöông quoác do toâi taïo ra” [9, tr 3]. “Bi kòch lôùn nhaát cuûa ñôøi toâi laø söï choái boû, töø trong yù thöùc saâu thaúm vuøng ñaát mình sinh ra vaø lôùn leân. Toâi chaïy troán noù nhö chaïy troán caùi cheát, thöôøng khieán toâi coâ ñôn ngay töø
buoåi chöa ñi hoïc, khi buoåi chieàu aûm ñaïm naøo ñoù, moät ai ñoù ñöôïc caû laøng ñöa ra ñoàng, vuøi xuoáng ba thöôùc ñaát vaø theá laø döôøng nhö hoï chöa heà coù maët treân coõi ñôøi naøy”. “Toâi khoâng ñöôïc chuaån bò maûy may ñeå trôû thaønh nhaø vaên. Tröø cuï noäi boán ñôøi cuûa toâi ít chöõ nghóa nhöng laùnh tuïc, coøn laïi toâi khoâng thöøa höôûng truyeàn thoáng vaên chöông nhö moïi ngöôøi thöôøng hoûi toâi veà ñieàu ñoù. Thaäm chí, toâi thöøa höôûng caùi khoâng ai muoán: aáy laø söï thaát hoïc” [9, tr 171]. “… Tröôùc ñoù caû laøng toâi ngöôøi ta khoâng tin vaøo baát cöù ai ôû laøng coù theå laøm neân troø troáng gì baèng hoïc haønh. Chuùng toâi lôùn leân vôùi noãi aùm aûnh veà moät lôøi nguyeàn theo ñoù “Khi naøo ñaù coù theå noåi treân maët nöôùc” thì laøng môùi coù ngöôøi ñoã ñaït. Toâi chaúng hieåu sao soá phaän laïi choïn toâi, moät keû coøi coïc, nhuùt nhaùt, ñaày beänh taät töø khi ra ñôøi ñeå ñöông ñaàu vôùi lôøi nguyeàn khuûng khieáp vaø voâ lí ñoù” [9, tr 159]. Böùc chaân dung töï hoaï, nhöõng trang töï thuaät treân ñaõ cho thaáy nhieàu khía caïnh trong con ngöôøi Taï Duy Anh maø neùt noåi baät laø moät “caùi toâi” coâ ñôn, coâ ñoäc. “Caùi toâi” aáy thöôøng xuyeân ñoái thoaïi vôùi chính mình vaø ñoái ñaàu vôùi caûm giaùc baát oån cuûa thöïc taïi. Con ngöôøi “chaïy troán” trong Taï Duy Anh laø bieåu hieän cuûa noãi baát an, coâ ñôn tröôùc thöïc taïi. Töôûng töôïng ra moät theá giôùi khaùc ñeå ñöôïc bình yeân ôû ñoù, vieát vaên baèng nhöõng traûi nghieäm cuûa mình, Taï Duy Anh ñeán vôùi vaên chöông ngheä thuaät moät caùch töï nhieân. OÂng vieát: “Nhaø vaên naøo cuõng taän duïng trieät ñeå tieåu söû cuûa mình khi saùng taùc nhöõng cuoán saùch maùu thòt. Thaäm chí toâi coøn tin raèng moãi nhaø vaên thöïc ra chæ vieát cuoán saùch veà chính anh ta” [9, tr 182]. Phaûi chaêng moãi taùc phaåm taâm huyeát cuûa Taï Duy Anh khoâng chæ laø söï thaêng hoa cuûa maëc caûm, nhöõng chaán thöông töø taâm hoàn yeáu ñuoái, beänh taät maø coøn laø khuùc xaï traïng thaùi hoaøi nghi vaø lo aâu veà thaân phaän vaø traïng thaùi tha hoaù cuûa con ngöôøi hieän ñaïi? Hoàn cảnh ra đời của truyện ngắn Tạ Duy Anh: Taï Duy Anh coù naêng khieáu vaên chöông raát sôùm. Ngay töø khi hoïc lôùp 8 oâng ñaõ vieát truyeän ngaén ñaàu tay cuûa mình vôùi ñeà taäp laøm vaên coâ giaùo cho: “Em haõy keå laïi moät kæ nieäm ñaùng nhôù”. Baøi vaên ñaït ñieåm cao vaø con ñöôøng ñeán vôùi vaên chöông ngheä thuaät cuûa Taï Duy Anh ñöôïc manh nha töø bòa truyeän ñaàu tieân aáy. OÂng taâm söï, vôùi baøi vaên aáy, “toâi caûm thaáy mình bòa ñöôïc truyeän”. Laø caäu tuù taøi cuûa laøng Ñoàng, Taï Duy Anh leân Soâng Ñaø hoïc lôùp chuyeân nghieäp giaùm saùt beâ toâng. Thôøi gian naøy oâng coù vieát nhöng nhö ngöôøi laøm vöôøn môùi taäp gieo haït, ñeán
muøa thu hoaïch oâng chaúng gaët haùi ñöôïc gì. Cho ñeán naêm 1980, khi ñi thöïc taäp, trong caên leàu heo huùt ngoïn ñeøn daàu, moät ñeâm oâng thaáy trong mình “cöù cöïa quaäy moät caùi gì ñoù”, ngaøy caøng maõnh lieät, caøng roõ neùt thoâi thuùc oâng phaûi caàm buùt. Vaø truyeän ngaén Ñeå hieåu moät con ngöôøi ra ñôøi. Caùi teân Taï Duy Anh chôït naûy ra, roài ñöôïc ñeà ngay döôùi truyeän ngaén. Truyeän ñöôïc ñaêng ôû baùo Lao ñoäng – moät tôø baùo danh giaù cuûa thôøi baáy giôø. Taï Duy Anh trôû thaønh buùt danh, thaønh teân goïi quen thuoäc ñoái vôùi coâng chuùng vaên hoïc. Hai naêm 1982, 1983 oâng vieát moät loaït truyeän ngaén veà coâng tröôøng thuûy ñieän Soâng Ñaø nhöng chính ngöôøi saùng taùc laïi khoâng muoán ai tìm ñoïc vì caûm thaáy khoâng töï tin. Baøi hoïc sáng taùc ñaàu tieân maø oâng caûm nhaän ñöôïc laø khoâng theå vieát nhöõng ñieàu khoâng phaûi laø maùu thòt cuûa mình. Naêm naêm sau (1988), trôû veà laøng Ñoàng sau ngaøy ra quaân, trong buoåi chieàu aâm u, caùi caûm xuùc cuûa taùm naêm veà tröôùc laïi raïo röïc trong taâm trí nhaø vaên. Nhö ngöôøi ñang khao khaùt kieám tìm boãng ñöôïc gia aân, Taï Duy Anh caûm thaáy coù moät voán soáng, voán kí öùc voâ cuøng phong phuù, quí baùu veà laøng queâ maø xöa nay mình khoâng nhaän ra, cöù lang thang ñi tìm nhöõng ñaâu. OÂng vieát Luõ vòt trôøi (môùi ñaàu ñaët teân laø Möa ñaù), vieát lieân tieáp, lieàn moät maïch vaøo nhöõng voû bao thuoác laù, chöõ beù li ti, daøy ri rít. Haønh trình ñeán vôùi vaên chöông ngheä thuaät cuûa Taï Duy Anh tuy ñöôïc manh nha töø sôùm nhöng chæ ñeán khi vieát Luõ vòt trôøi, oâng môùi coù caûm giaùc mình hoaøn toaøn töï tin. OÂng baét ñaàu nghó nghieâm tuùc veà queâ höông mình, hoaù ra toaøn boä theá giôùi naøy coù heát döôùi daïng thu nhoû ôû laøng mình. Quaù trình “böøng ngoä” ñoù giuùp oâng vieát Böôùc qua lôøi nguyeàn (1989) meâ maûi saùng taùc ñeán toái, möôøi baûy trang baûn thaûo chöõ nhoû li ti. Vieát xong, nhö con taèm nhaû tô, taùc giaû “caûm thaáy khoâng coøn gì ñeå soáng nöõa, moät caûm giaùc roãng heát ôû trong con ngöôøi”. Naêm 1989, söï xuaát hieän truyeän ngaén Böôùc qua lôøi nguyeàn ñaùnh daáu böôùc ngoaët thöïc söï treân haønh trình saùng taïo cuûa Taï Duy Anh. ÔÛ moät loaït truyeän tieáp theo ñöôïc taäp hôïp trong caùc taäp truyeän Luaân hoài (1994), Truyeän ngaén Taï Duy Anh (2003), Boá cuïc hoaøn haûo (2004)…, nhaø vaên tieáp tuïc doøng maïch caûm höùng maø Böôùc qua lôøi nguyeàn ñaõ khôi môû. Chính truyeän ngaén naøy ñaõ mang laïi vinh quang röïc rôõ cho Taï Duy Anh. Taùc phaåm cuûa oâng trôû thaønh “hieän töôïng”, “söï kieän vaên hoïc” ôû maûng truyeän ngaén. Nhaø thô Hoaøng Minh Chaâu coi
Böôùc qua lôøi nguyeàn laø moät truyeän ngaén ñaõ “baùo hieäu moät taám loøng lôùn, moät taàm nhìn xa vaø moät taøi naêng treû vieát veà soá phaän con ngöôøi”. Coøn Hoaøng Ngoïc Hieán daønh haún moät baøi vieát veà taùc phaåm naøy treân baùo Vaên ngheä soá 50, thaùng 12 – 1989. Nhaø pheâ bình khaúng ñònh: “Ñoïc truyeän cuûa Taï Duy Anh, moät caâu hoûi ñaët ra: Giaõ töø theá kæ XX baõo taùp vaø maùu löûa naøy vaø chuaån bò böôùc vaøo theá kæ XXI “lí trí nhaân baûn”, nhöõng lôøi nguyeàn naøo ñaùng nguyeàn ruûa, nhöõng lôøi nguyeàn naøo nhaân loaïi tröôùc sau phaûi böôùc qua? Phaûi chaêng caâu hoûi böùc thieát naøy cuõng ñöôïc ñaït ra cho moãi ngöôøi, moãi quoác gia? Phong caùch truyeän ngaén Taï Duy Anh laø tín hieäu cuûa moät doøng vaên hoïc môùi, doøng vaên hoïc Böôùc qua lôøi nguyeàn”. Nhö vaäy, coù theå thaáy Böôùc qua lôøi nguyeàn khoâng chæ coù giaù trò nhaân vaên maø coøn laø moät tö töôûng coù taàm thôøi ñaïi: nhu caàu töï vaán ñeå phaùt trieån cuûa moãi con ngöôøi, cuûa moãi daân toäc. Taùc phaåm khoâng chæ laø khôûi ñaàu toát ñeïp ñoái vôùi caù nhaân nhaø vaên maø coøn ñoùng goùp to lôùn vaøo coâng cuoäc ñoåi môùi neàn vaên hoïc nöôùc nhaø. Vôùi khaùt voïng Böôùc qua lôøi nguyeàn, truyeän ngaén cuûa Taï Duy Anh tieâu bieåu cho tinh thaàn daân chuû cuûa thôøi ñaïi cuûa vaên hoïc. Böôùc qua lôøi nguyeàn laø lôøi tuyeân chieán vôùi nhöõng ñònh kieán chaät heïp troùi buoäc con ngöôøi, laø lôøi keâu goïi töï do saùng taïo ñoái vôùi vaên ngheä só. Song vaên hoïc Vieät Nam thôøi kyø ñoåi môùi ñaõ coù böôùc chuyeån mình so vôùi vaên hoïc giai ñoaïn tröôùc ñoù, ñaõ goùp phaàn vaøo ñôøi soáng vaên hoïc moät luoàng sinh khí môùi, coù theå keå ñeán Nguyeãn Maïnh Tuaán vôùi Ñöùng tröôùc bieån, Cuø lao Traøm, Leâ Löïu vôùi Thôøi xa vaéng, Döông Thu Höông vôùi Beân kia bôø aûo voïng, Ma Vaên Khaùng vôùi Mùa laù ruïng trong vöôøn, Nguyeãn Minh Chaâu vôùi Chieác thuyeàn ngoaøi xa, Nguyeãn Khaûi vôùi Gaëp gôõ cuoái naêm, Thôøi gian cuûa ngöôøi, Nguyeãn Huy Thieäp vôùi Töôùng veà höu... Söï xuaát hieän cuûa caùc taùc giaû vaø caùc taùc phaåm treân ñaõ ghi daáu nhöõng chuyeån bieán heát söùc tích cöïc trong ñôøi soáng vaên hoïc nöôùc nhaø. Qua caùc taùc phaåm, ta thaáy caùi nhìn cuûa nhaø vaên veà theá giôùi vaø con ngöôøi trôû neân phong phuù ña daïng phöùc taïp hôn raát nhieàu. Đồng thời, các nhà văn đã bước đầu có ý thức tìm tòi thể nghiệm những cách nhìn mới, cách đánh giá mới, những đổi mới trong thủ pháp nghệ thuật. Xuất hiện trên văn đàn Việt Nam đúng vào lúc Đảng và nhà nước chủ trương “Cởi trói cho văn học nghệ thuật”, Taï Duy Anh có điều kiện để thể nghiệm một lối đi riêng cùng với những cách tân hiện đại trong mỗi trang viết của mình. Những tác phẩm của ông đã lập tức gây được tiếng vang lớn và ông nhanh chóng trở thành một hiện tượng độc đáo trong đời sống văn
học đang từng bước khởi sắc của nước nhà. Người ta chờ đón tác phẩm của ông trong sự háo hức, và ông từng bước khẳng định tài năng cũng như phong cách văn xuôi đặc biệt của mình trong sự tiếp nhận đa dạng: khen, chê, khẳng định, phủ định. Tác phẩm của ông đem đến cho độc giả những cách lí giải mới về cuộc sống, khiến họ có thể chạm sâu vào đời sống thực tế, hiểu hơn về bản chất của nó cũng như những trạng thái nhân sinh trong buổi đầu của thời kì đổi mới. Với caùc taùc phaåm ñaõ coâng boá: Böôùc qua lôøi nguyeàn (taäp truyeän), Luaân hoài (taäp truyeän), Gaõ vaø naøng (taäp truyeän), Boá cuïc hoaøn haûo (taäp truyeän), Truyeän ngaén choïn loïc Taï Duy Anh (tập truyện), Những truyện không phải trong mơ (tập truyện), Ba ñaøo kyù, Ngaãu höùng saùng tröa chieàu toái (taäp taûn vaên), Laõo Khoå, Nhaân vaät ñi tìm, Thieân thaàn saùm hoái, Sinh ra ñeå cheát, Giaõ bieät boùng toái (tieåu thuyeát)… cuøng gaàn 10 taäp saùch (goàm truyeän ngaén, truyeän vöøa, taûn vaên) daønh cho thieáu nhi… Taï Duy Anh quả đã đóng góp nhiều cho văn học Việt Nam. Song, thể loại làm nên tên tuổi và mang lại cho ông một phong cách nghệ thuật độc đáo chính là truyện ngắn. 1.2.2. Quan niệm văn chương nghệ thuật của Tạ Duy Anh Trong các bài phê bình đã được công bố hoặc trong các bài phỏng vấn, Taï Duy Anh có nhiều dịp bày tỏ những quan niệm của mình về văn chương. Xuaát hieän khi nhöõng ñoät phaù veà nhaän thöùc xaõ hoäi, quan nieäm vaên chöông, söï ñoåi môùi loái vieát, caùch theå nghieäm hình thöùc traàn thuaät khoâng coøn quaù laï laãm sau moät loaït nhöõng tieáng vang cuûa theá heä “laøn soùng thứ nhaát” Nguyễn Minh Châu, Leâ Löïu, Nguyeãn Huy Thieäp, Baûo Ninh, Döông Thu Höông, Phaïm Thò Hoaøi… döôøng nhö laø moät ñieàu thuaän lôïi nhöng ñoàng thôøi cuõng laø moät söï thöû thaùch lôùn, noù ñoøi hoûi Taï Duy Anh phaûi coù nhöõng böôùc ñi môùi, khoâng laëp laïi nhöõng ngöôøi ñi tröôùc vaø khoâng laëp laïi chính mình. Taï Duy Anh ñaõ laøm ñöôïc ñieàu ñoù baèng vieäc lieân tieáp cho ra ñôøi nhöõng taùc phaåm gaây chaán ñoäng dö luaän keå töø khi xuaát hieän cho tôùi nhöõng naêm gaàn ñaây. Vaø thöïc söï khi noùi ñeán vaên chöông sau ñoåi môùi, ngöôøi ta khoâng theå khoâng nhaéc ñeán Taï Duy Anh nhö laø moät hieän töôïng vaên hoïc treû nhöng ñaõ coù nhöõng theå nghieäm tìm toøi ñaûo loän caùc kinh nghieäm cuõ, thay ñoåi loái nhìn ñôn giaûn, xuoâi chieàu quen thuoäc, laøm thöùc dậy nhu caàu nhaän thöùc vaø töï nhaän thöùc nhöõng vaán ñeà cuûa hieän taïi vaø quaù khöù. Taï Duy Anh laø nhaø vaên coù moät thaùi ñoä nghieâm tuùc vaø ñam meâ vôùi con ñöôøng choâng gai nhieàu ruûi ro vaø thaát baïi ñaõ choïn. Tröïc tieáp trong caùc baøi phoûng vaán hoaëc giaùn tieáp trong taùc phaåm, oâng ñaõ baøy toû quan nieäm veà ngheä thuaät vaø lao ñoäng cuûa nhaø vaên. Ñieàu ñoù thaáy