Luận văn Thạc sĩ Văn học: Hình tượng người phụ nữ trong môṭ số tiểu thuyết tiêu biểu về đề tài nông thôn Việt Nam viết sau năm 1986

Chia sẻ: Minh Tú | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:111

Thêm vào BST

Báo xấu

19
lượt xem 3
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục tiêu của đề tài là tìm hiểu các kiểu nhân vật phụ nữ và nghệ thuật xây dựng nhân vật phụ nữ nông thôn trong ba tác phẩm nói riêng, trong tiểu thuyết nông thôn thời kì đổi mới nói chung. Từ đó , chúng tôi sẽ đối chiếu với các kiểu nhân vật phụ nữ trong tiểu thuyết nông thôn viết trước 1986 để thấy được sự tiếp nối và đổi mới của tiểu thuyết nông thôn viết sau 1986 khi xây dựng hình tượng người phụ nữ

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Hình tượng người phụ nữ trong môṭ số tiểu thuyết tiêu biểu về đề tài nông thôn Việt Nam viết sau năm 1986

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRẦN THI ̣HỒNG THÚY HÌNH TƢỢNG NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT TIÊU BIỂU VỀ ĐỀ TÀ I NÔNG THÔN VIỆT NAM VIẾT SAU NĂM 1986 LUẬN VĂN THẠC SĨ Chuyên ngành Văn ho ̣c Viêṭ Nam Hà Nội - 2014 1
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN TRẦN THI ̣HỒNG THÚY HÌNH TƢỢNG NGƢỜI PHỤ NỮ TRONG MỘT SỐ TIỂU THUYẾT TIÊU BIỂU VỀ ĐỀ TÀ I NÔNG THÔN VIỆT NAM VIẾT SAU NĂM 1986 Luâ ̣n văn Tha ̣c si ̃ chuyên ngành Văn ho ̣c Viêṭ Nam Mã số: 60 22 01 21 Ngƣời hƣớng dẫn khoa ho ̣c: PGS.TS HÀ VĂN ĐƢ́C Hà Nội - 2014 2
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luâ ̣n văn tha ̣c si ̃ này là công triǹ h nghiên cứu của riêng tôi, không sao chép của ai . Những nô ̣i dung của luâ ̣n văn có tham khảo và sử dụng các tài liệu được đăng tải trên các sách , báo, các trang web , khóa luâ ̣n tố t nghiê ̣p và luâ ̣n văn đã đươ ̣c chú thić h theo danh mu ̣c tài liê ̣u tham khảo của luận văn. Tác giả luận văn Trầ n Thi ̣Hồ ng Thúy 3
LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiê ̣n nghiên cứu đề tài tôi đã nhận được sự quan tâm, giúp đỡ nhiệt tình từ rất nhiều phía . Trước hế t , tôi xin chân thành cảm ơn PGS. TS Hà Văn Đức - khoa Văn học, trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, Đại học quố c gia Hà Nội đã tận tình hướng dẫn và tạo điề u kiê ̣n thuận lợi nhấ t cho tôi thực hiê ̣n đề tài này. Xin chân thành cảm ơn các thầ y giáo cô giáo đã có những ý kiế n đóng góp chân thành, sâu sắ c cho tôi trong quá trình thực hiê ̣n luận văn. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biế t ơn sâu sắ c nhấ t đế n gia đình , bạn bè - những người đã luôn ủng hộ, động viên tôi nỗ lực để hoàn thành tố t nhấ t luận văn này. Xin chân thành cảm ơn! Hà Nội, tháng 11 / 2014 Tác giả Trầ n Thi ̣ Hồ ng Thúy 4
MỤC LỤC PHẦN MỞ ĐẦU..................................................................................................... 7 1. Lý do chọn đề tài ............................................................................................... 7 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề .................................................................................. 9 2.1 Những ý kiến chung về văn xuôi viết về nông thôn ...................................... 9 2.2 Những ý kiến đánh giá về Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Ma làng (Trịnh Thanh Phong), Dòng sông Mía (Đào Thắng) ............................................................................................................................... 12 2.2.1 Tiểu thuyết Mảnh đất lắm người nhiều ma của nhà văn Nguyễn Khắc Trường ................................................................................................................... 13 2.2.2 Tiể u thuyế t Ma làng của nhà văn Trịnh Thanh Phong ........................ 15 2.2.3 Tiểu thuyết Dòng sông Mía của nhà văn Đào Thắng............................ 17 3. Mục đích nghiên cứu ......................................................................................... 18 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu ..................................................................... 19 4.1 Đối tượng nghiên cứu .................................................................................. 19 4.2 Phạm vi nghiên cứu ..................................................................................... 19 5. Phương pháp nghiên cứu ................................................................................... 19 6. Cấu trúc luận văn ............................................................................................... 20 CHƢƠNG 1: SƢ̣ VẬN ĐỘNG PHÁ T TRIỂN CỦ A TIỂU THUYẾT VỀ NÔNG THÔN THỜI KÌ ĐỔI MỚI. SỰ XUẤT HIỆN CỦA TIỂU THUYẾT NGUYẾN KHẮC TRƢỜNG, TRỊNH THANH PHONG, ĐÀO THẮNG ..... 20 1.1 Tiểu thuyết về đề tài nông thôn trong dòng chảy tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới. .................................................................................................................. 21 1.1.1 Tiểu thuyết về nông thôn Việt Nam viết trước năm 1986 ....................... 21 1.1.2 Tiểu thuyết về nông thôn Việt Nam viết sau năm 1986 .......................... 23 1.2 Tiểu thuyết Nguyễn Khắc Trường, Trịnh Thanh Phong, Đào Thắng trong dòng chảy tiểu thuyết Việt Nam thời kì đổi mới ......................................... 30 5
1.2.1 Đôi điề u về tác giả Nguyễn Khắc Trường , Trịnh Thanh Phong, Đào Thắng ....................................................................................................... 30 1.2.2 Hiê ̣n thực nông thôn qua Mảnh đất lắm người nhiều ma, Ma làng, Dòng sông Mía ..................................................................................................... 33 1.2.2.1 Hiê ̣n thực nông thôn nghèo khó ................................................... 33 1.2.2.2 Hiê ̣n thực nông thôn với những hủ tu ̣c ngàn đời. ......................... 35 1.2.2.3 Nông thôn với vấ n đề cải cách ruộng đất...................................... 37 1.2.2.4 Hiê ̣n thực đời số ng tâm linh và con người bản năng tính dục....................................................................................................... 40 CHƢƠNG 2: CÁC KIỂU NHÂN VẬT PHỤ NỮ TRONG MẢNH ĐẤT LẮM NGƯỜI NHIỀU MA, MA LÀNG, DÒNG SÔNG MÍA.............................. 45 2.1 Nhân vật bi kịch................................................................................................. 46 2.2 Nhân vật tha hóa ............................................................................................... 58 2.3 Nhân vật vượt lên trên hoàn cảnh số phận ....................................................... 65 CHƢƠNG 3: NGHỆ THUẬT XÂY DỰNG NHÂN VẬT PHỤ NỮ TRONG MẢNH ĐẤT LẮM NGƯỜI NHIỀU MA, MA LÀNG, DÒNG SÔNG MÍ A ....... 80 3.1 Miêu tả ngoại hình nhân vật ............................................................................ 80 3.2. Nghệ thuật miêu tả thế giới nội tâm nhân vật ................................................. 89 3.3 Nghệ thuật miêu tả hành động nhân vật ........................................................... 96 3.4 Ngôn ngữ nhân vật ........................................................................................... 98 3.4.1 Ngôn ngữ đối thoại tự nhiên, mang đậm tính chất khẩu ngữ, từ địa phương, lối chửi thề, chửi đổng ........................................................... 99 3.4.2 Ngôn ngữ vận dụng chất liệu dân gian: thành ngữ, tục ngữ ............... 101 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 104 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................. 106 6
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài: Đặc thù của văn học là phản ánh nhận thức, khám phá hiện thực đời sống con người. Việt Nam là một nước nông nghiệp. Dân cư đa số là nông dân. Chính vì vậy, hiện thực nông thôn và người nông dân luôn là vấn đề nóng bỏng, mang tính thời sự. Nó trở thành đề tài hấp dẫn nhiều cây bút tài năng và đã thu được những thành tựu đầy ấn tượng. Tuy nhiên, do bối cảnh lịch sử, văn hóa, xã hội, do tài năng, tâm huyết, cách nhìn nhận vấn đề của người cầm bút, hình ảnh nông thôn và người nông dân hiện lên mang những diện mạo riêng biệt. Văn học Việt Nam từ năm 1975, nhất là từ năm 1986, từng bước chuyển sang giai đoạn đổi mới. Đại hội Đảng lần thứ VI với công cuộc đổi mới do Đảng đề xướng và lãnh đạo đã thổi một luồng gió lớn vào đời sống văn học nghệ thuật, mở ra thời kì đổi mới của văn học Việt Nam trong tinh thần đổi mới tư duy và nhìn thẳng vào sự thật. Văn học đã vận động theo khuynh hướng dân chủ hóa, mang tính nhân bản và nhân văn sâu sắc. Văn học phát triển đa dạng hơn về đề tài, chủ đề ; phong phú mới mẻ hơn về thủ pháp nghệ thuật. Văn học giai đoạn này đã đề cao cá tính sáng tạo của nhà văn, đổi mới cách nhìn nhận, cách tiếp cận con người và hiện thực đời sống, đã khám phá con người trong những mối quan hệ đa dạng và phức tạp, thể hiện con người ở nhiều phương diện của đời sống, kể cả đời sống tâm linh. Cái mới của văn học giai đoạn này là tính chất hướng nội, quan tâm nhiều hơn tới số phận cá nhân trong những hoàn cảnh phức tạp đời thường. Hòa vào dòng chảy của văn học, thể loại tiểu thuyết nói chung, tiểu thuyết về nông thôn nói riêng đã có những đổi mới tư duy và nghệ thuật biểu hiện. Bên cạnh những vấn đề của cộng đồng, một chủ đề mới mà tiểu thuyết viết về nông thôn sau 1986 quan tâm là số phận người nông dân. Và đề cập 7
đến số phận người nông dân, điều mà các nhà văn quan tâm nhiều là số phận của người phụ nữ nông thôn. Hình ảnh người phụ nữ xuất hiện khá sớm trong những sáng tác dân gian, trong văn chương trung đại. Giai đoạn đầu thế kỉ XX đến tháng 8 – 1945, 8 – 1945 đến 1975 hình tượng người phụ nữ được tiếp tục khám phá. Song, có thể nói, đến văn học thời kì đổi mới, đặc biệt qua tiểu thuyết, hình tượng người phụ nữ được khắc họa một cách toàn diện: dáng nét ngoại hình, đời sống nội tâm, nỗi đau thân phận, khát vọng sống, khát vọng về hạnh phúc cá nhân, về tình yêu đôi lứa, … Con người tự nhiên trước nhu cầu của hạnh phúc đời thường, của cuộc sống riêng tư, hơn thế, tình yêu nhục thể là một lĩnh vực rất riêng của mỗi cá nhân cũng đã được các nhà tiểu thuyết khai thác. Trong hàng loạt những tác phẩm văn xuôi Việt Nam viết sau năm 1986 về đề tài nông thôn, Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Dòng sông Mía (Đào Thắng), Ma làng (Trịnh Thanh Phong) là ba tác phẩm tiêu biểu, đặc sắc, được dư luận quan tâm. Mảnh đất lắm người nhiều ma, Dòng sông Mía nhận giải thưởng của Hội nhà văn. Ma làng, Mảnh đất lắm người nhiều ma được chuyển thể thành phim làm lay động bao trái tim khán giả. Ba tác phẩm đã gieo vào lòng người đọc, người xem những băn khoăn, trăn trở về số phận người nông dân, nhất là người phụ nữ trước sự biến chuyển của thực tiễn đời sống. Xuất phát từ lòng yêu mến ba tác phẩm , từ ý muố n tim ̀ hiể u về cuô ̣c số ng con người , đă ̣c biê ̣t là người phu ̣ nữ nông thôn trong tiể u thuyế t những năm sau đổ i mới , đồ ng thời với mong muố n bổ sung thêm kiế n thức , giúp ích cho viê ̣c ho ̣c tâ ̣p , nghiên cứu sau này của bản thân , chúng tôi quyế t đinh ̣ lựa chọn đề tài: Hình tượng người phụ nữ trong một số tiểu thuyết tiêu biểu về đề tài nông thôn Việt Nam viế t sau năm 1986 (Khảo sát q ua ba tiểu thuyết “Mảnh đất lắm người nhiều ma” của Nguyễn Khắc Trường, “Ma làng” của 8
Trịnh Thanh Phong, "Dòng sông Mía” của Đào Thắng) cho luận văn Cao học của mình. Với đề tài này, chúng tôi mong muốn góp thêm ý kiến trong hành trình khám phá một trong những nhân vật trung tâm của văn học thời kì đổi mới – hình tượng người phụ nữ nông thôn. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề Nhìn lại lịch sử nghiên cứu vấn đề , chúng tôi nhận thấy : sự nở rộ của tiểu thuyết thời kì đổi mới, đặc biệt là các tiểu thuyết về đề tài nông thôn được coi như một thành tựu của văn học thời kì này đã thu hút các nhà nghiên cứu quan tâm, chú ý. Số lươ ̣ng những bài viế t , những công trình nghiên cứu về tiể u thuyế t thời kì đổi mới nói chung , về tiể u thuyế t nông thôn nói riêng không hề nhỏ . Mỗi công trình nghiên cứu, mỗi bài viết về tiểu thuyết nông thôn và ba tác phẩm Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Ma làng (Trịnh Thanh Phong), Dòng sông Mía (Đào Thắng), ít nhiều đã đề cập đến thế giới nhân vật trong đó có nhân vật nữ. Chúng tôi tạm chia các công trin ̀ h, bài viết đó thành một số tiểu mục như sau: 2.1 Những ý kiến chung về sƣ ̣ chuyể n biế n của văn xuôi viết về nông thôn: Tác giả Trần Cương trong bài nghiên cứu Văn xuôi viết về nông thôn nửa sau những năm 80 đã chỉ ra có hai sự chuyể n biế n của văn xuôi viế t về nông thôn nửa sau những năm 80 so với những năm trước đó , đó là : sự chuyể n biế n trong chủ đề và sự chuyể n biế n trong pha ̣m vi bao quát hiê ̣n thực . Về sự chuyể n biế n trong chủ đề , Trầ n Cương đánh giá : "Dường như lầ n đầ u tiên xuấ t hiê ̣n hai chủ đề thuộc về con người mà trước kia chưa có . Đó là chủ đề về số phận con người và hạnh phúc cá nhân" [12; 35]. Ở phạm vi bao quát hiê ̣n thực , tác giả cũng đưa ra nhận xét rằng "các nhà văn như đã nhìn nhận và phản ánh hiện thực nông thôn kĩ càng . Họ thấy những gì ở tầng sâu, mạch ngầ m của đời số ng nông thôn" [12; 36]. Tác giả Lã Duy Lan, trong cuố n Văn 9
xuôi viết về nông thôn – tiến trình và đổi mới [37] cũng đã có mô ̣t cái nhiǹ khái quát về văn xuôi viết về nông thôn trước và sau năm 1986 về cả mă ̣t nô ̣i dung và nghê ̣ thuâ ̣t . Nế u ở giai đoa ̣n trước năm 1986, tác giả đi vào những thành tựu và hạn chế trong việc phản ánh hiện thực thì ở giai đoạn sau năm 1986, ngoài việc giới thiệu diện mạo chung , tác giả còn tập trung đánh giá những đă ̣c trưng sáng tạo về nội dung của văn xuôi viết về nông thôn thời kì đổ i mới qua sự chuyể n biế n về chủ đề , phạm vi bao quát hiện thực và cách thể hiê ̣n nhân vâ ̣t . Đồng thời tác giả cũng đánh giá những thành tựu bước đầu về phương diêṇ nghê ̣ thuâ ̣t: ngôn ngữ, thể loa ̣i, phong cách chung và gio ̣ng điê ̣u. Văn ho ̣c luôn là câu chuyê ̣n về con người , về những dâu bể thăng trầ m của lịch sử. Bởi vâ ̣y sự thay đổ i của thời đa ̣i văn ho ̣c này so với thời đa ̣i văn học khác ngẫm ra luôn gắ n với sự thay đổ i quan niê ̣m về con người. Trong bài Vài suy nghĩ về con người trong văn xuôi thời kì đổi mới [41], tác giả Tôn Phương Lan nhâ ̣n xét : đây là thời kì mà trong văn ho ̣c con người đươ ̣c soi chiế u từ rấ t nhiề u phiá . Chính quan niệm nghệ thuật về con người mới khiến nhà văn phải mở rộng chân trời tìm kiếm của mình đến những góc khuất , những vùng cấ m điạ trước đây và nhiǹ thấ y ngoài cái con người kinh điể n còn có một loạt những con người trong cùng xã hội và ngay trong cùng một con người. Mở rô ̣ng góc đô ̣ soi chiế u về con người , trong bài viết Về một hướng thử nghiê ̣m của tiểu thuyế t Viê ̣t Nam từ cuố i thập kỉ 80 đến nay [48], tác giả Nguyễn Thi ̣Bin ̀ h đã đề câ ̣p đế n khiá ca ̣nh "tính trò chơi" của tiểu thuyết, đến sự xuấ t hiê ̣n của nhân vâ ̣t dị biệt hoă ̣c kì ảo. Trong Ý thức cách tân trong tiểu thuyế t Viê ̣t Nam sau 1975, tác giả Nguyễn Bić h Thu đề câ ̣p đế n nhâ n vâ ̣t với những bi kich ̣ của nó . "Nhiề u cuố n tiểu thuyế t đã hướng tới miêu tả số phận những con người bình thường với những bi ki ̣ch của đời họ . Bi ki ̣ch giữa khát vọng và thực trạng , giữa cái muố n vươn lên và cái kìm hã m, giữa cái nhân 10
bản và phi nhân bản " [48; 230]. Ý kiến cung cấp cho chúng tôi một số phương diê ̣n biể u hiê ̣n của bi kich ̣ cá nhân . Tiểu thuyế t đương đại Viê ̣t Nam [60] là tập hợp các bài viết riêng lẻ của Bùi Việt Thắng đã từ ng đươ ̣c đăng tải trên nhiề u phương tiê ̣n ở nhiề u thời điể m khác nhau . Nô ̣i dung của tâ ̣p tiể u luâ ̣n gồ m hai phầ n . Trong phầ n mô ̣t, ở bài viết Hiê ̣n trạng tiểu thuyế t , tác giả xác định có một sự thật : con người tha hóa . Sự tha hóa diễn ra dưới nhiều dạng thức khác nhau. Tuy nhiên, tác giả mới đề cập vấn đề con người tha hóa mà khẳng định đó là kiểu nhân vật tha hóa , nhưng chưa đi vào phân tích , lí giải hiện tượng đó . Ở bài viết Phía trước củ a tiểu thuyế t , quan sát sự phát triể n của tiể u thuyế t từ năm 1980 đến nay, về cơ bản tác giả thấy xuất hiện các kiểu nhân vật : nhân vâ ̣t bi kich ̣ , nhân vâ ̣t anh hùng , nhân vâ ̣t kì di ̣, nhân vâ ̣t lâ ̣p thân. Trong quá trình nhận thức, khám phá, phản ánh về con người, nhân vâ ̣t người phụ nữ là nguồ n cảm hứng sáng tác của văn xuôi Viê ̣t Nam thời kì đổ i mới. Chưa bao giờ người phu ̣ nữ la ̣i giành đươ ̣c sự quan tâm lớn của đông đảo người cầ m bút như hôm nay. Các nhà văn đã đem đến cho văn học những trải nghiê ̣m mới, những hiể u biế t mới về người phu ̣ nữ . Tác giả Trần Ngọc Dung trong bài Chủ đề phụ nữ từ văn học dân gian đến văn học hiện đại Việt nam [16] đã có sự hê ̣ thố ng hóa theo tiến trình lịch sử văn học : nhân vâ ̣t phu ̣ nữ xuấ t hiê ̣n trong văn ho ̣c ngay từ thời kì văn ho ̣c dân gian bởi cuô ̣c hành triǹ h đi tim ̀ vẻ đe ̣p đić h thực của người phu ̣ nữ vẫn luôn là miề n đấ t hứa cho các công trin ̀ h nghiên cứu không chỉ của văn ho ̣c mà của nhiề u ngành nghê ̣ thuâ ̣t nữa. Bài viết nhấn mạnh tới việc không phải đến thời kì đổi mới người phụ nữ mới đươ ̣c nhắ c đế n trong văn ho ̣c mà ngay từ thời xa xưa ho ̣ vẫn là tâm điể m trong sáng tác của nhân dân , văn ho ̣c ngày nay vẫn kế thừa đươ ̣c những quan niê ̣m tiế n bô ̣ của cha ông ta về ng ười phụ nữ, và khẳng định: từ xưa đế n nay tuy người phu ̣ nữ phầ n lớn gánh chiụ nỗi đau khôn cùng , sự hi sinh mấ t 11
mát lớn lao nhưng dù trong hoàn cảnh nào tâm hồ n ho ̣ vẫn ánh lên vẻ đe ̣p diụ dàng và nhân hậu , vị tha, bao dung. Tác giả nhận xét : dù những khủng hoảng tinh thầ n, những mă ̣t trái của cơ chế thi ̣trường, những bi kich ̣ của tình yêu, sự rạn nứt của gia đình truyề n thố ng ... thì trong văn học ngày nay người phụ nữ hiê ̣n đa ̣i vẫn bô c̣ lô ̣ những vẻ đe ̣p mới : tự khẳ ng đinh ̣ mình , thể hiê ̣n mình và dám sống thực với mình . Đế n đây, tác giả bài viết cũng nhấn m ạnh vào một nét mới trong sáng tác về người phụ nữ đó là : sự bí ẩ n của thế giới nô ̣i tâm của người phụ nữ là một đề tài luôn hấp dẫn đối với văn học mọi thời đại. Bạn đo ̣c hôm nay sẽ luôn tìm thấ y nhân vâ ̣t về con ng ười mới trong sáng tác văn chương thời kì hiê ̣n đa ̣i. Ngoài những công trình , bài viết đã nêu ở trên , còn nhiều bài viết cá nhân đăng tải trên các phương tiê ̣n cũng đề câ ̣p đế n những vấ n đề liên quan đến nhiều khía cạnh của tiể u thuyế t và nhân vâ ̣t . Tuy nhiên, số lươ ̣ng các bài viế t này rấ t lớn , cầ n phải có thời gian và công sức mới có thể thố ng kê và phân loa ̣i mô ̣t cách đầ y đủ. Các bài viết , các công trình nghiên cứu đều đề cập đến sự đổ i mới của tiể u thuyế t , nhân vâ ̣t trong tiể u thuyế t thời kì đổ i mới có sự phai giảm yế u tố sử thi và gia tăng yế u tố tự sự đời tư ; các nhân vật được đặt trên nhiều bình diê ̣n. Các nhà văn tạo dựng được kiểu nhân vật mới , mô ̣t phương tiê ̣n mới để khám phá đời sống và con người . Chúng tôi vẫn chưa tìm thấy một công trình nghiên cứu riêng biê ̣t về hin ̀ h tươ ̣ng người phu ̣ nữ nông thôn trong tiể u thuyế t Viê ̣t Nam viế t sau năm 1986. 2.2 Những ý kiến đánh giá về Mảnh đất lắm người nhiều ma, Ma làng, Dòng sông Mía 2.2.1 Tiểu thuyết Mảnh đất lắm người nhiều ma của nhà văn Nguyễn Khắc Trƣờng 12
Nguyễn Khắc Trường là cây bút trẻ của nề n văn xuôi hiê ̣n đa ̣i Viê ̣t Nam. Khởi đầ u với các tâ ̣p truyê ̣n Cửa kh ẩu, Thác rừng, Miề n đấ t mặt trời nhưng thể loa ̣i truyê ̣n ngắ n này đã không đem la ̣i thành công cho ông . Đánh dấ u sự thành công trong sự nghiê ̣p sáng tác của Nguyễn Khắc Trường phải kể đến tiểu thuyết Mảnh đất lắm người nhiều ma. Với cuố n tiể u thuyế t này Nguyễn Khắc Trường đã mang đế n cho văn đàn mô ̣t tiế ng nói mới , trực diê ̣n và sắc sảo . Khảo sát các tư liệu đã thu thập được chúng tôi nhận thấy các tài liê ̣u nghiên cứu Nguyễn Khắc Trường hầ u như mới là các ý kiến thảo luận , các bài viết đăng rải rác trên các báo , tạp chí, và các bài phỏng vấn trực tuyến, online, nó không mang tính hệ thống , toàn diện. Ngoài ra cũng còn phải kể đến một số bài được phá t trên Đài tiế ng nói Viê ̣t N am, kịch bản phim Mảnh đất lắm người nhiều ma đươ ̣c công chiế u dưới cái tên Đất và người của hãng phim Truyề n hin ̀ h Viê ̣t N am vào tháng 1 năm 2013. Tuy các ý kiế n đánh giá , phê bin ̀ h đôi khi khác nhau, thâ ̣m chí trái ngược nhau, nhưng nhiǹ chung cũng khá thống nhất khi đánh giá về giá trị của cuốn tiểu thuyết này . Đáng chú ý là các ý kiến thảo luận về tiể u thuyế t Mảnh đất lắm người nhiều ma của nhiều tác giả do Báo văn nghệ tổ chức ngày 25-1-1991. Trong cuô ̣c thảo luâ ̣n này , các nhà nghiên cứu đã xem xét tác phẩm dưới nhiều góc đ ộ và khía cạnh khác nhau. Nhà nghiên cứu Hà Minh Đức đưa ra sự đánh giá tổ ng quát về tác phẩ m và khẳng định tài năng của tác giả Mảnh đất lắm người nhiều ma. Ông nhâ ̣n thấ y nhà văn Nguyễn Khắc Trường đã "Viế t về nông thôn dưới cái nhìn chân thực, chủ động, làm bộc lộ được qua những trang viết là một nông thôn với nhiề u chuyển động , xáo trộn, đấ u tranh giữa cái tố t và cái xấu , tranh chấ p nhau giữa các thế lực ... Nông thôn trong tiểu thuyế t không cuộ n lên các phong trào đấ u tranh yêu nước , cải cách, hợp tác mà sôi lên những nguyên nhân bên trong, những chuyê ̣n làng xóm . Tác giả đã chụp đượ c khuôn mặt đích thực với những nét miêu tả sắ c sảo , chân thực " [66; 386-387]. Bùi Đình 13
Thi đánh giá Mảnh đất lắm người nhiều ma ở chiều sâu văn hóa của nó . Ông khẳ ng đinh: ̣ Điề u mà cuố n tiể u thuyế t đã đă ̣t ra rấ t có ý nghiã đó là nông thôn bấ y lâu nay không hẳ n chỉ là vấ n đề ruô ̣ng đấ t mà trên hế t là mô ̣t đời số ng văn hóa. Phong Lê la ̣i xem xét tác phẩ m ở khía ca ̣nh đóng góp của nó với đề tài nông thôn. Với Phong Lê, thì "Cuố n sách đặt ra và gây ấn tượng ở các vấn đề chìm nổi , ở bề mặt và bề sâu trong sự đan xen đó . Không chỉ những con người nhân danh đủ dạng trong thế bài trừ tiêu diê ̣t lẫn nhau mà còn là đủ những người "dị dạng", bị đẩy ra hoặc bị hút vào n hững giao tranh quyế t liê ̣t đó". Và "sức hấ p dẫn của cuố n sách là ở một một số vỉa mới mà nó khai thác, gắ n bó với những vấ n đề chung , vừa thực sự , vừa lưu cữu của nông thôn chúng ta" [66; 388]. Trần Đình Sử, Trung Trung Đỉnh xem xét tác phẩ m ở nghê ̣ thuâ ̣t trầ n thuâ ̣t và các thức tổ chức cố t truyê ̣n . Nhà văn Trung Trung Đỉnh cho rằ ng: "Nguyễn Khắ c Trường có tài lập truyện tỉnh táo và kín kẽ . Tôi nghĩ đây là thế mạnh và cũng là điểm yếu của tác giả. Vì tỉnh táo quá, kĩ càng quá mà ông lo được hết mọi điều khiến người đọc đỡ phải lo . Nế u anh là người say, không tỉnh táo chắ c anh chẳ ng viế t đoạn cuố i làm gì . Phầ n cuố i cái được cái lí mà mất cái lập lờ vô lí khiế n người ta phải thèm khát , thao thức. Tôi nghi ̃ nghê ̣ thuật lấ p lánh ở cái sự say đế n ngả nghiêng , đến mập mờ và nó hấp dẫn chính ở cái sự mập mờ ấy " [66; 389]. Theo Trầ n Điǹ h Sử , nhà văn Nguyễn Khắ c Trường "rất giàu vốn sống , đặc biê ̣t ngôn ngữ rấ t phong phú, sinh động, các thành ngữ , tục ngữ, các ngôn ngữ "bộ đội "được sử dụng linh hoạt làm cho lời trầ n thuật tươi tắ n và có duyên " [66; 391] và chính điều này mà Trần Đình Sử nhâ ̣n thấ y tác phẩ m đã góp phần đổi mới mảng tiểu thuyế t về nông thôn của chúng ta . Cùng quan điểm đánh giá cao Mảnh đất lắ m người nhiề u ma , nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh cũng khẳng định : "Đã lâu lắ m rồ i mới xuấ t hiê ̣ n một tác phẩm viế t về nông thôn Viê ̣t Nam theo đúng mạch của Tắ t đè n, Chí Phèo ..."Mảnh đất lắm người nhiều ma " là cuốn 14
tiể u thuyế t hấ p dẫn nhờ nghê ̣ thuật kể chuyê ̣n . Sự dẫn dắ t tình tiế t , sự tổ chức các tình huống đ ã tạo được nhiều bất ngờ ..." [66; 392-393]. Bên ca ̣nh những ý kiế n bình luâ ̣n trên , trong cuô ̣c hô ̣i thảo còn có các ý kiế n đóng góp của Nguyễn Phan Hách , Ngô Thảo , Hoàng Ngọc Hiến , Hồ Phương,... Nhìn chung các bài viế t này đề u có nhâ ̣n đinh ̣ chung là ý thức dòng ho ̣ là vấ n đề nổ i bâ ̣t trong các vấ n đề về hiê ̣n thực nông thôn đươ ̣c phản ánh trong tác phẩ m . Ngoài ra còn có những bài viết tr ên các báo , tạp chí,... đánh giá về tiể u thuyế t này, hầ u hế t các ý kiế n đề u thể hiê ̣n những ấ n tươ ̣ng chung nhấ t , khái quát nhấ t về tác phẩ m . Tiể u biể u là các bài : "Đo ̣c Mảnh đất lắm người nhiều ma " của Hồng Diệu trên Tạp chí Văn nghệ quân đội số 8/1991, bài "Thế giới kỳ ảo trong Mảnh đất lắm người nhiều ma của Nguyễn Khắc Trường với cái nhìn văn hóa " của Lê Nguyên Cẩn trên Tạp chí khoa học số 5 - 2005 Trường ĐHSP Hà Nô ̣i,... 2.2.2 Tiể u thuyế t Ma làng của nhà văn Trịnh Thanh Phong Tác giả Trần Lệ Thanh trong bài báo Ma làng và sự trăn trở của một ngòi bút với quê hương đã chỉ rõ giá tri ̣nô ̣i dung và nghê ̣ thuâ ̣t trong tiể u thuyế t của nhà văn Trinh ̣ Thanh Phong . Về nô ̣i dung chiń h của Ma làng, Trầ n Lê ̣ Thanh cho rằ ng : "Đằng sau viê ̣c miêu tả mâu thuẫn dai dẳ ng , sự tranh chấ p, đố ki ̣ giữa làng trên xóm dưới , tộc này họ kia chi phố i đời số ng nông dân, đằ ng sau những mánh khóe hiểm ác những mưu mô toan tính của những người có thế lực có quyề n thế , lợi dụng đúng chỗ đứng của mình để thu lợi ... Tác phẩm trong một chừng mực nào đó đã phản ánh được thực trạng khá đớn đau vẫn còn diễn ra trong đời số ng tinh thầ n của một số làng quê nông thôn". Tác giả bài viết cũng cho rằ ng: "Cái làm nên sức hấp dẫn của "Ma làng" là ở tấ m lòng của tác giả , ở cái nhìn xã hội vừa nghiêm khắc vừa hiền lành đôn hậu của nhà văn . Đặc biệt cái làm nên sức nặng của ngòi bút Trịnh Thanh Phong chính là ở chỗ, tuy luôn day dứt , trăn trở trước những số phận , những 15
cảnh đời , mảnh đời vụn vỡ , nhưng tác giả không bao giờ thỏa hiê ̣p với cái xấ u". Chính điều này chi phối đến giọng điệu , nghê ̣ thuâ ̣t xây dựng nhân vâ ̣t của Trịnh Thanh Phong . Về nghê ̣ thuâ ̣t của Ma làng, Trầ n Lê ̣ Thanh đề câ ̣p vài nét tới nghệ thuật tự sự như lối trần thuật "bằ ng nhiề u chi tiế t , qua lố i trầ n thuật độc đáo giàu sức gợi", giọng điệu "nghe và cách miêu tả những nhân vật này, thấ y được thái độ vừa trân trọng , cảm thông và nghiêm khắc phán xử của nhà văn ", giọng điệu mỉa mai bông tếu cũng trở thành phương thức khá quen thuộc của nhiề u cây viế t ", kế t cấ u tác phẩ m của Trinh ̣ Phong đươ ̣c nhâ ̣ n xét " Trịnh Thanh Phong có được phầ n kế t luận hợp lý"... Triệu Đăng Khoa trong bài Hỏi chuyện nhà văn tác giả “Ma làng” khẳ ng đinh ̣ sức hấ p dẫn của tác phẩ m Ma làng với mo ̣i thế hê ̣ người đo ̣c . Sức hấ p dẫn mà tác phẩm Ma làng có được do nô ̣i dung mà nó phản ánh, đó chiń h là những mưu mô toan tính , những biế n thái tinh vi của bo ̣n phú hào mới mang tư duy của người nông dân . Cùng với đó là cách xây dựng nhân vật cũng như tấm lòng của nhà văn đối với người nông dân. Trung Trung Đin ̉ h trong bài Tiểu thuyế t Ma làng và thói tục mới ở làng quê đã đề câ ̣p khá rõ nét về nô ̣i dung cũng như những mâu thuẫn đươ ̣c đề câ ̣p đến trong tác phẩm . Tác giả khẳng định nhà văn Trịnh Tha nh Phong đã viế t về nông thôn Viê ̣t N am thời hiê ̣n đa ̣i với những thói tu ̣c xưa cũ đươ ̣c cải biế n thành thói tục thời nay . Đó là "những thói tục mâm trên mâm dưới , họ hàng chú bác anh em cô dì giằng dịt lôi kéo nhau vào việc l àng việc nước ... bọn phú hào mới của làng xã tranh thủ đục nước béo cò , xâu xé nhau bằ ng chức vụ ..." mâu thuẫn đươ ̣c phản ánh trong cuố n sách : "một bên là thân phận những người nông dân ngàn đời nay vẫn chưa ra khỏi lũy tre làng ... một bên là bọn quan chức dùng mọi thủ đoạn mưu mô chước quỷ nắm các chức quyền trong làng ngoài xa"̃ . Đây cũng là nô ̣i dung bài viế t Tiểu thuyế t Ma làng - Bức 16
tranh quê trước ngày đổ i mới của tác giả Minh Hòa t rên báo Tuyên Quang số ra ngày 28 tháng 9 năm 2007. 2.2.3 Tiểu thuyết Dòng sông Mía của nhà văn Đào Thắng Trong sự nghiê ̣p sáng tác của Đào Thắ ng , có thể coi Dòng sông Mía là tác phẩm gắn liền với tên tuổi của nhà văn . Đây là mô ̣t trong bố n tiể u thuyế t đoa ̣t giải A - giải thưởng cao nhất của Hội nhà văn Việt Nam trao cho các tác phẩ m xuấ t sắ c . Xoay quanh tiể u thuyế t này cũng đã có nhiề u ý kiế n đánh giá , trong đó có thể kể đế n: Dòng sông Mía- Một không gian tiểu thuyết vừa quen thuộc vừa mới mẻ của Lý Hoài Thu. Trong bài viế t , tác giả đã nhâ ̣n thấ y những nét quen thuô ̣c "quen thuộc từ hình ảnh dòng sông , cùng bức tranh thu nhỏ của mộ t vùng dân cư có nghề chính là nghề trồ ng mía làm đường ", đã chỉ ra sự sáng tạo của Đào Thắng về giá trị nội dung và những phương thức biểu hiện của tác phẩm như nghệ thuật xây dựng nhân vật , không gian, thời gian nghê ̣ thuâ ̣t, điể m nhin ̀ trần thuâ ̣t để từ đó khẳng định "đặc tính nổi bật nhấ t của Dòng sông mía ... là sự khác lạ độc đáo". Trong bài "Dòng sông Mía" của Đào Thắng hay tiếng nấc sông Châu Giang? nhà phê bình Trần Mạnh Hảo nhâ ̣n đinh ̣ Dòng sông Mía là tác phẩm "phải nói là hấ p dẫn từ đầ u đế n cuố i (chỉ đoạn kết hơi bị khiên cưỡng). Ngô Thị Kim Cúc trên trang Việt Báo trong bài "Đắng như sông mía " [72] có viế t: "Quyển sách cuố n hút người đọc từ những trang đầ u tiên , không phải vì hành văn h ay cấ u trúc mà ở sức số ng ngồ n ngộn tỏa ra từ trang sách , tràn đầ y sức mạnh tâm linh của một vùng đấ t , được thức dậy bằ ng tấ t cả niề m yêu thương, đau đớn". Tác giả coi Dòng sông Mía như mô ̣t cuố n "gia phả của một dòng họ ưu tú ở nông thôn , lịch sử của một ngôi làng bên bờ sông Châu đậm chấ t văn hóa dân gian , bi ki ̣ch của những thế hê ̣ đàn bà nông thôn , số phận mỏng manh, trải qua bao trầm luân, mấ t mát ". 17
Ngoài ra, còn một số bài viết khác : "Trên đấ t nước có bao nhiêu làng mía" của Hoàng Ngọc Hiến đăng Tạp chí Sông Hương, số 196, tháng 6/2009, "Cha, con và dòng sô ng Mía " của tác giả Văn Chinh đăng trên Phongdiep.net,.... Nhìn chung mỗi công trình , bài viết đề cập , đánh giá những khía ca ̣nh góc độ khác nhau , nhưng đa số đề u thố ng nhấ t khẳ ng đinh ̣ giá tri ̣từng tác phẩ m. Từ những ý kiế n, những bài viế t về tác phẩ m, chúng tôi cảm nhận được sự thành công của cả ba tác giả và sự đóng g óp to lớn của họ cả về phương diê ̣n nô ̣i dung và nghê ̣ thuâ ̣t, mở ra mô ̣t hướng tiế p câ ̣n mới , cách nhìn mới về nông thôn thời kì hô ̣i nhâ ̣p. Liên quan đế n đề tài này còn có m ột số công trình nghiên cứu khoa học: khóa luận tốt nghiê ̣p, luận văn thạc sĩ, luận án tiế n si .̃ Tuy nhiên về viê ̣c nghiên cứu ba tác phẩ m này , chúng tôi nhận thấy rằng trong những bài nghiên cứu và những ý kiế n trên mới mang tiń h chấ t gơ ̣i mở , mới dừng la ̣i ở viê ̣c tim ̀ hiể u hiê ̣n thực nông thôn , thế giới nhân vâ ̣t người nông dân nói chung, trong đó có đề cập đến hình tượng người đàn bà nông thôn , nhưng vẫn chưa có công trin ̀ h chuyên sâu về hình tượng người phụ nữ , chưa có ý kiế n đánh giá riêng về hì nh tươ ̣ng người phu ̣ nữ trong ba tác phẩ m . Kế thừa thành tựu nghiên cứu của người đi trước, chúng tôi sẽ cố gắng để có cái nhìn sâu sắc, cụ thể hơn về nhân vâ ̣t nữ qua ba tiể u thuyế t , đồ ng thời cho thấ y sự tim ̀ tòi , sáng tạo của ba tác giả trong xây dựng nhân vâ ̣t - đó cũng là đóng góp của ho ̣ vào sự đổ i mới tiể u thuyế t nói riêng, văn xuôi sau 1986 nói chung. 3. Mục đích nghiên cứu Lựa chọn đề tài Hình tượng người phụ nữ trong một số tiểu thuyết tiêu biểu về đề tài nông thôn Việt Nam viế t sau năm 1986 (Khảo sát q ua ba tiểu thuyết “Mảnh đất lắm người nhiều ma” của Nguyễn Khắc Trường, “Ma làng” của Trịnh Thanh Phong, “Dòng sông Mía” của Đào Thắng), luâ ̣n văn nhằ m 18
mục đích tìm hiểu các kiểu nhân vật phụ nữ và nghệ thuật xây dựng nhân vật phụ nữ nông thôn trong ba tác phẩm nói riêng, trong tiểu thuyết nông thôn thời kì đổi mới nói chung. Từ đó, chúng tôi sẽ đối chiếu với các kiểu nhân vật phụ nữ trong tiểu thuyết nông thôn viết trước 1986 để thấy được sự tiếp nối và đổi mới của tiểu thuyết nông thôn viết sau 1986 khi xây dựng hình tượng người phụ nữ. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu 4.1 Đối tƣợng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu chính của chúng tôi trong đề tài này là các nhân vâ ̣t nữ của tiểu thuyết: Mảnh đất lắm người nhiều ma, Ma làng, Dòng sông Mía. Ra đời vào những thời điể m khác nhau nhưng ba tác phẩ m gă ̣p nhau ở ý tưởng xây dựng nhân vâ ̣t nữ . Qua đó, người đo ̣c có thể thấ y đươ ̣c những đóng góp của ba nhà văn Nguyễn Khắc Trường, Trịnh Thanh Phong, Đào Thắng trong dòng chảy tiể u thuyế t Viê ̣t Nam về đề tài nông thôn. 4.2 Phạm vi nghiên cứu Trong khuôn khổ luâ ̣n văn, chúng tôi tập trung khám phá các kiểu nhân vật phụ nữ và nghệ thuật xây dựng nhân vật đươ ̣c thể hiê ̣n trong Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Ma làng (Trịnh Thanh Phong ), Dòng sông Mía (Đào Thắng). Bên cạnh đó, chúng tôi tiến hành khảo sát các kiể u nữ nhân vâ ̣t trong một số tiểu thuyết nông thôn viết trước và sau 1986 để có cái nhìn so sánh. 5. Phƣơng pháp nghiên cứu Xuấ t phát từ yêu cầ u của đ ối tượng và mục đích nghiên cứu , luâ ̣n văn vâ ̣n du ̣ng mô ̣t số phương pháp nghiên cứu sau: - Phương pháp loại hình - Phương pháp lịch sử - xã hội - Phương pháp phân tích, tổng hợp 19
- Phương pháp so sánh, đối chiếu 6. Cấu trúc luận văn - Trong đề tài này, ngoài phần mở đầu, phần kết luận và phần tài liệu tham khảo, phần nội dung chính được chia làm 3 chương: Chƣơng 1: Tiểu thuyết về nông thôn thời kì đổi mới. Và sự xuất hiện của tiểu thuyết Nguyễn Khắc Trường, Trịnh Thanh Phong, Đào Thắng Chƣơng 2: Các kiểu nhân vật phụ nữ trong Mảnh đất lắm người nhiều ma (Nguyễn Khắc Trường), Ma làng (Trịnh Thanh Phong), Dòng sông Mía (Đào Thắng) Chƣơng 3: Nghệ thuật xây dựng nhân vật phụ nữ trong Mảnh đất lắm người nhiều ma, Ma làng, Dòng sông Mía 20