Luận văn Thạc sĩ Văn học: Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam

Chia sẻ: Minh Tú | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:109

Thêm vào BST

Báo xấu

137
lượt xem 28
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn khảo sát toàn bộ những bài tiểu luận phê bình về Thạch Lam, để thấy được vị trí vai trò của nhà văn trong Tự lực văn đoàn. Khảo sát toàn bộ truyện ngắn của Thạch Lam để nghiên cứu, tìm ra những nét đặc sắc về phong cách nghệ thuật của nhà văn. Từ đó cũng hiểu được quá trình sáng tạo nghệ thuật của nhà văn, thấy được nét độc đáo trong phong cách nghệ thuật qua những tác phẩm của ông. Mặt khác luận văn cũng lí giải cho sự thành công, và sức sống của văn nghiệp Thạch Lam cùng vị trí của ông trong tiến trình văn học Việt Nam.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------------------------- LÊ THANH HẢI PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT TRUYỆN NGẮN THẠCH LAM CHUYÊN NGÀNH : VĂN HỌC VIỆT NAM MÃ SỐ: 60 22 34 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Hà Văn Đức HÀ NỘI-2010
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ------------------------------------------------- LÊ THANH HẢI PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT TRUYỆN NGẮN THẠCH LAM LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC HÀ NỘI-2010
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Trong tiến trình phát triển của văn học Việt Nam hiện đại, Thạch Lam chỉ hiện diện chừng non mười năm, nhưng ông vẫn được xem là tác giả văn xuôi có tầm vóc. Những sáng tác của ông khá đa dạng về thể loại: Các tập truyện ngắn Gió lạnh đầu mùa” (1937); Nắng trong vườn (1938); Sợi tóc (1942); tiểu thuyết Ngày mới (1939); tiểu luận Theo dòng (1941); bút ký Hà Nội băm sáu phố phường (1943); truyện viết cho thiếu nhi : Quyển sách; Hạt ngọc…Trong số đó truyện ngắn chiếm một vị trí quan trọng. Những sáng tác của ông không chỉ có khẳng định sự nghiệp văn học của một nhà văn mà nó còn có ý nghĩa to lớn đối với việc phát triển của lịch sử văn học nói chung và thể loại truyện ngắn nói riêng. Nhà văn Thạch Lam có một phong cách riêng “một lối riêng” trong Tự lực văn đoàn. Ông cũng là cây bút truyện ngắn hiện đại mà sự độc đáo của phong cách đến nay vẫn đầy sức hấp dẫn. Phong cách độc đáo thể hiện qua nhiều yếu tố từ nội dung đến hình thức nghệ thuật. Nghiên cứu phong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam chúng tôi muốn góp phần tìm ra cái riêng, cái độc đáo trong phong cách nghệ thuật của nhà văn và những đóng góp của nhà văn trong văn học Việt Nam 1930-1945.Từ đó có cơ sở để lí giải những đóng góp có giá trị và sức sống của văn nghiệp Thạch Lam cùng vị trí xứng đáng của ông trong nền văn học dân tộc. 2. Lịch sử vấn đề Thạch Lam là nhà văn “có tài nhất trong Tự lực văn đoàn” (Nhất Linh). Ngay khi tập truyện đầu tay của ông ra đời, giới nghiên cứu phê bình đã quan tâm chú ý. Tính đến nay đã hơn sáu mươi năm trôi qua, quá trình nghiên cứu tìm hiểu văn chương Thạch Lam có lúc rầm rộ sôi nổi, có lúc yên ả lặng lẽ. Các ý kiến đánh giá không khỏi khác nhau, nhưng nhìn chung là thống nhất. 1
2.1 Trước năm 1945 Ngay khi tập truyện đầu tay “ Gió lạnh đầu mùa” ra đời, Khái Hưng đã đánh giá rất cao văn phong của Thạch Lam. Với khả năng cảm nhận tinh tế chính xác, Khái Hưng đã chỉ ra các đặc điểm nổi bật nhất, hơn người của Thạch Lam là sự thành thực “Đọc nhiều đoạn văn của Thạch Lam, tôi rùng rợn cả tâm hồn vì sự can đảm”, sự thành thực mà Khái Hưng từng ao ước “nhưng không sao có được”. Ông đánh giá sự can đảm ấy tương đương với sự can đảm ở Tolstôi. Khái Hưng là người đầu tiên nhận ra nhà văn Thạch Lam là nhà văn của cảm giác, tư duy nghệ thuật của Thạch Lam là tư duy nghiêng về cảm giác: “Nếu ta có thể chia ra hai dạng nhà văn: nhà văn thiên về tư tưởng và nhà văn thiên về cảm giác, thì tôi qủa quyết đặt Thạch Lam vào hạng dưới”. Vũ Ngọc Phan trong Nhà văn hiện đại đã có công khảo sát và phân tích một cách công phu dọc theo chiều dài sáng tác và phát hiện những nét đặc sắc cơ bản của Thạch Lam. Ông vừa nhấn mạnh vào những phát hiện của Khái Hưng vừa chỉ ra cụ thể hơn.Theo nhà nghiên cứu, Thạch lam có sở trường là truyện ngắn. Ông “có một ngòi bút lặng lẽ và điềm tĩnh vô cùng, ngòi bút đó chuyên tả tỉ mỉ những cái rất nhỏ và rất đẹp, những tình cảm, những cảm giác con con nảy nở và biểu lộ ở đủ các hạng người mà ông tả một cách tinh vi”. Từ Gió đầu mùa đến Sợi tóc, Thạch Lam đã có một bước tiến dài về nghệ thuật miêu tả cảm giác, nghệ thuật viết truyện ngắn. Ông nhấn mạnh “ngòi bút Thạch Lam ghi cảm giác rất tài tình”, “cảm giác chiếm hẳn một phần quan trọng”; “cảm giác rất nhỏ mà ảnh hưởng của nó đã rất lớn”. Nhà nghiên cứu cũng đưa ra những nhận xét về nghệ thuật viết văn của Thạch Lam, “cái lối viết nhẹ nhàng, kín đáo và xinh tươi trên này thật là một lối văn đặc biệt của Thạch Lam, lối văn rất hợp với những truyện tâm tình”. Tuy nhiên ông cũng 2
tỏ ra thiếu công bằng khi chê một số truyện là “tầm thường”, “đơn giản”, “nhạt nhẽo và rời rạc” như Nắng trong vườn, Hai đứa trẻ, Đứa con đầu lòng, Dưới bóng hoàng lan, Bên kia sông, Người đầm, Bóng người xưa Nhân ngày giỗ đầu của nhà văn Thạch Lam, Thế Lữ, người bạn tâm giao của ông đã viết rất hay về “Tính cách tạo tác của Thạch Lam”. Bên cạnh những hoài niệm về cố nhà văn, Thế Lữ khẳng định: “Không một sáng tác nào của Thạch Lam mà không có rất nhiều Thạch Lam trong đó”; “Thạch Lam sống hết cả từng ý văn, từng câu văn anh viết trên giấy”. Cuối cùng ông kết luận: “Sự thực tâm hồn mà Thạch Lam diễn trong lời của văn chương phức tạp nhiều vẻ, nhưng bao giờ cũng đằm thắm, cũng nhân hậu, cũng nghẹn ngào một chút lệ thầm kín của tình thương”. Như vậy theo Thế Lữ, ở Thạch Lam, văn chính là người. Nhìn chung trước năm 1945 những bài viết về Thạch Lam đều là những lời tri âm, những cảm nhận tinh tế. Các nhà nghiên cứu đều thống nhất cho rằng Thạch Lam có một phong cách riêng trong Tự lực văn đoàn. 2.2 Từ 1945 đến năm 1986. Sau năm 1975, những bài nghiên cứu về Thạch Lam không có nhiều. Trong đó đáng chú ý nhất là ý kiến của Nguyễn Tuân trong bài giới thiệu riêng về Thạch lam. Nhà văn nổi tiếng và tài hoa này đã giành cho Thạch Lam những lời thật trân trọng. Ông rất khâm phục nghệ thuật viết truyện của Thạch Lam. Ông cho rằng “ Thạch Lam hay đi vào khám phá những cảnh ngộ trái nghịch mà đồng thời cũng là đi sâu vào những tâm trạng, tâm tình, cảm xúc, cảm giác”. Nhà văn đánh giá cao cách bố cục, kết cấu, giọng điệu, ngôn ngữ cách tả người tả việc …Ông chỉ ra một số truyện không nặng về cốt truyện mà “nặng về biểu hiện mặt bên trong của suy nghĩ hơn là diễn tả cái bên ngoài”.Và “ Bằng sáng tác văn học Thạch Lam đã làm cho Tiếng Việt gọn ghẽ đi, co duỗi thêm, mềm mại và tươi đậm hơn. Thạch Lam có đem sinh sắc vào 3
tiếng ta”. Theo Nguyễn Tuân, đây là công lao lớn nhất của Thạch Lam đối với nền văn xuôi nước nhà. So với Vũ Ngọc Phan, ông đã có bước tiến đáng kể khi nhìn lại và nhìn đúng giá trị văn chương ở một số truyện thuộc loại “truyện không có chuyện”, đã bị nhà nghiên cứu chê là tầm thường nhạt nhẽo như Hai đứa trẻ, Dưới bóng hoàng lan. Tuy vậy, đôi chỗ ông cũng hơi khiên cưỡng, cực đoan khi đánh giá những truyện như Nhà mẹ Lê, Người đầm… Trong hai thập kỷ sáu mươi và bảy mươi, việc nghiên cứu Thạch Lam rơi vào im lặng dè dặt. Ở miền Bắc, trong khi Tự lực văn đoàn hầu như không được nhắc đến, có một số tác giả như Vũ Đức Phúc, Nguyễn Đức Đàn, Lê Thị Đức Hạnh, Hà Minh Đức…đã có một vài bài báo đăng trên các báo và các tạp chí chuyện ngành. Phần lớn các ý kiến chỉ dừng lại ở việc đánh giá tư tưởng, lập trường quan điểm của nhà văn mà ít chú ý đến nghệ thuật viết văn của ông .Tuy vậy những sáng tác của Thạch Lam vẫn được xem xét với thái độ trân trọng (mặc dù dè dặt), thậm chí ông được xem là hiện tượng rất đặc biệt, tách ra khỏi Tự lực văn đoàn. Nhìn chung những ý kiến đánh giá ở giai đoạn này không có phát hiện gì mới đóng góp vào việc nghiên cứu Thạch Lam và văn nghiệp của ông. Ở miền Nam, trong thời gian này, giới sáng tác phê bình văn học đã đưa ra hai tạp chí chuyên về Thạch Lam: Nguyệt san Văn số 36 (ra ngày 15.6.1965) và tạp chí Giao điểm (số ra 12.12.1971). Phần lớn bài viết ở hai tạp chí này là những hồi kí của bạn bè và người thân viết về Thạch Lam, song cũng có bài đi sâu vào tìm hiểu những nét đặc sắc của văn chương Thạch Lam. Có thể kể tới các bài viết như: Thời của Thạch Lam của Dương Nghiêm Mậu; Thạch Lam: những lời thủ thỉ của truyện ngắn của Đào Trường Phúc; Hương thơm và nỗi u hoài của Nguyễn Nhật Duật; Thạch Lam tiểu thuyết gia của Huỳnh Phan Anh… Đây là những bài viết đã đi thẳng vào văn bản để tìm kiếm những nét đặc sắc, độc đáo của tác phẩm Thạch Lam, 4
nhờ vậy mà không ít những nhận xét đều có tính thuyết phục. Tuy nhiên những bài viết này chỉ mang tính phát hiện, gợi mở một số nét độc đáo về phong cách nghệ thuật của Thạch Lam. Chúng chưa có tầm vóc như một công trình nghiên cứu thực sự. Trong suốt hơn 40 năm giới phê bình, nghiên cứu vẫn chưa có một chuyên luận hay một tiểu luận nào thực sự đi sâu vào xem xét, nghiên cứu về Thạch Lam một cách đầy đủ. 2.3 Từ những năm 1986 đến nay. Bắt đầu những năm tám mươi, hoà chung không khí đổi mới của văn học, việc đánh giá về vai trò và vị trí của Tự lực văn đoàn và việc nghiên cứu Thạch Lam dần trở lại sôi nổi. Trong lời giới thiệu về Gió đầu mùa (Từ điển văn học, Tập I; 1988), Nguyễn Phương Chi và Nguyễn Hụê Chi đã phát hiện ra những hai yếu tố hiện thực và thi vị “đan cài xen kẽ với nhau” trong truyện ngắn Thạch Lam. Thạch Lam “thuộc số những nhà văn có khả năng đi sâu khai thác thế giới nội tâm nhân vật một cách tinh tế và phát hiện được trong những cái bình thường những điều sâu xa thầm kín”. Gió đầu mùa là tập truyện ngắn đầu tiên song cũng là tập truyện ngắn bộc lộ rõ phong cách già dặn và điêu luyện của Thạch Lam. Cũng trong tập truyện ngắn này thì chúng ta có thể thấy một Thạch Lam với phong cách nhẹ nhàng, rất riêng so với các nhà văn trong Tự lực văn đoàn. Nguyễn Hoàng Khung trong mục Thạch Lam (Từ điển văn học. Tập II, 1988) đã khẳng định thêm một lần nữa khuynh hướng đi vào thế giới bên trong của Thạch Lam. Tác giả cũng cho rằng: “Văn của ông giản dị, trong sáng nhiều khi nhẹ mà sâu sắc thâm trầm. Dường như ông là người đầu tiên biết khai thác chất thơ trong đời sống hàng ngày”. Về mặt phong cách nghệ thuật nhà nghiên cứu nhận xét “ Truyện của Thạch Lam xa lạ với mọi thứ hấp 5
dẫn bề ngoài, nhiều truyện dường như không có cốt truyện, song vãn có sức lôi cuốn riêng” [10. tr 347] Trong Tuyển tập Thạch Lam(1988), Phong Lê viết lời giới thiệu khá dày dặn. Đặt Thạch Lam trong Tự lực văn đoàn, nhà nghiên cứu đã xem xét truyện ngắn Thạch Lam “ở giá trị hiện thực trên một số cảnh đời, ở tình thương và lòng trân trọng người nghèo, ở ý vị và màu sắc dân tộc, mà Thạch Lam không nặng vì những chữ dùng to tát, hoặc những cấu trúc gáp gáp, vội vàng. Câu chữ chỉ cần đủ cho phô diễn, và ôm sát những cảnh ngộ, những tâm trạng cần phô diễn”. Câu văn của Thạch Lam “mềm mại, uyển chuyển, giàu hình ảnh, nhạc điệu mà không mất đi vẻ giản dị, tinh gọn, không thừa thãi lời, chữ, không làm duyên dáng một cách uốn éo, cầu kỳ”. Tóm lại, Phong Lê đã khẳng định Thạch Lam có “ những đóng góp cho câu văn xuôi Tiếng Việt giữ được vẻ đẹp riêng tươi đậm và lâu bền của nó” [17. tr 28] Tác giả Nguyễn Hoàng Khung trong Lời giới thiệu văn xuôi lãng mạn Việt nam 1930-1945 (1989) tiếp tục đưa ra những nhận xét xác đáng về nghệ thuật, về phong cách giàu chất nhân bản, chất thơ của truyện ngắn Thạch Lam. Theo ông “nhiều truyện ngắn Thạch Lam không có truyện mà man mác như một bài thơ”; “ngòi bút giản dị tinh tế lạ thường, ngôn ngữ đặc biệt trong sáng đầy chất thơ…”… Thạch Lam đã góp phần nâng cao trình độ truyện ngắn Việt Nam lên một bước mới. Trong luận án PTS của Trần Ngọc Dung (1992) với đề tài “Ba phong cách văn học Việt Nam thời kỳ đầu những năm 1930 đến 1945: Nguyễn Công Hoan, Thạch Lam, Nam Cao” cho rằng: Thạch Lam đã xây dựng những tình huống trữ tình với nhiều cách thức khác nhau; kết câu truyện “nói chung đơn giản”. “kết cấu dựa theo tính chất và diễn biến tâm trạng của nhân vật”. Thạch Lam có “giọng điệu trần thuật nhỏ nhẹ, dịu dàng, chậm rãi.”. 6
“Truyện của Thạch Lam là tiếng nói trữ tình, chủ yếu diễn tả những tình cảm, cảm xúc tinh vi, tế nhị của con người” Các tác giả cuốn Tác giả văn học Việt Nam tập II (1993) cho rằng “ Phần lớn truyện của Thạch Lam thuộc loại truyện không có chuyện. Mỗi truyện là một tâm tình, một tâm trạng, nghĩa là một bài thơ trữ tình” [24.tr 118] Năm 1995, kỉ yếu Hội thảo khoa học kỷ niệm năm mươi năm ngày mất của Thạch Lam do Viện Văn học tổ chức được xuất bản với tên gọi Thạch Lam văn chương và cái đẹp. Với hơn ba mươi bài viết của nhiều nhà nghiên cứu có uy tín, truyện ngắn Thạch Lam được tiếp cận từ “một cái nhìn xã hội và con người”, “văn chương và cái đẹp”, từ “thi pháp và thể loại”. Năm 2001, cuốn Thạch Lam về tác gia và tác phẩm do hai tác giả Vũ Tuấn Anh và Lê Dục Tú đã tuyển chọn, giới thiệu và tập hợp phần lớn các bài nghiên cứu về Thạch Lam từ cuối những năm 1930 đến nay, cung cấp những tài liệu cần thiết về cuộc đời và sự nghiệp của Thạch Lam. Sự xuất hiện của tác phẩm đã chứng tỏ việc nghiên cứu Thạch Lam và những sáng tác của ông đã có một bước tiến dài, và Thạch Lam đã được xếp vào hàng những nhà văn lớn trong tiến trình của nền văn học Việt Nam. Trong những năm gần đây, vận dụng lí thuyết về thi pháp học, nhiều luận án tiến sĩ, luận văn thạc sĩ đã có những khám phá về những sáng tác của Thạch Lam ở mọi phương diện. Luận án tiến sĩ của Phạm Thị Thu Hương (1995) khẳng định ngôn ngữ của Thạch Lam tập trung diễn tả tâm trạng cảm giác trên nhiều cấp độ. Thuộc thể loại truyện ngắn trữ tình, nên truyện của ông có cách miêu tả hoà hợp giữa nội tâm và ngoại cảnh và kết cấu theo dòng tâm trạng nhân vật. Luận án tiến sĩ của Nguyễn Thành Thi (2000) nghiên cứu khá sâu sắc về phong cách văn xuôi nghệ thuật của Thạch Lam. Theo tác giả những yếu tố như cốt truyện, kết cấu, tình huống, được nhà văn sáng tạo để khắc họa nhân vật. Ngôn ngữ văn xuôi nghệ thuật của Thạch Lam là “ Ngôn 7
ngữ của đời sống và của tâm hồn. Nét nổi bật ở đây là tính hiện đại và sức tập trung gợi tả cảm giác” Luận văn thạc sĩ phải kể đến: Thi pháp truyện ngắn Thạch Lam, của Nguyễn Bích Thảo; Thạch Lam từ quan niệm nghệ thuật đến sáng tác của Nguyễn Thị Thuý; Thế giới nghệ thuật trong truyện ngắn Thạch Lam của Vũ Thị Mỹ Hạnh; Hình tựơng nhân vật nữ trong truyện ngắn của Thạch Lam của Hà Thuý Nga, Phong cách nghệ thuật Thạch Lam của Võ Thị Hồng Thu, Quan niệm nghệ thuật của Thạch Lam của Đào Thị Yến…Nhìn chung các luận văn trên khác nhau về góc nhìn, quy mô nghiên cứu, nhưng trực tiếp hay gián tiếp đều góp một tiếng nói có ý nghĩa cho việc nghiên cứu phong cách nghệ thuật truyện ngắn của Thạch Lam. Bên cạnh đó trong những năm qua các trường Đại học tổng hợp, trường Đại học sư phạm trong cả nước đã có nhiều giáo trình nghiên cứu, giảng dạy cho sinh viên khoa văn. Tóm lại việc xem xét kết quả nghiên cứu trong hơn sáu mươi năm “tìm kiếm Thạch Lam” có thể rút ra những ý kiến đã được thống nhất như sau: Nhà văn Thạch Lam đứng giữa ranh giới văn học hiện thực và văn học lãng mạn. Ông có sở trường về truyện ngắn, đặc biệt là truyện ngắn trữ tình và có khả năng diễn tả những cảm xúc kỳ diệu trong tâm hồn con người. Truyện ngắn của Thạch Lam ít hành động, vài trò của tất cả các yếu tố, ngôn ngữ, cốt truyện, kết cấu, lời văn, giọng điệu, hệ thống nhân vật đã góp phần làm nên một Thạch Lam rất riêng, đặc sắc so với Tự lực văn đoàn. Tuy nhiên những ý kiến đó mới chỉ dừng lại ở việc nhận xét về các đặc điểm nghệ thuật có ý nghĩa góp phần làm đầy đặn thêm nội dung. Đồng thời cũng chưa có một đề tài nào đi sâu vào nghiên cứu phong cách nghệ thuật truyện ngắn của Thạch Lam một cách sâu sắc và cụ thể. Chính vì vậy mà trong luận văn này chúng tôi sẽ kế thừa và phát huy những nghiên cứu của 8
những người đi trước, đồng thời cũng tránh sự trùng lặp trong nghiên cứu chúng tôi đã chọn đề tài : Phong cách nghệ thuật truỵên ngắn Thạch Lam, để góp thêm một tiếng nói khiêm nhường bổ sung vào chỗ khiếm khuyết đó. 3. Mục đích nghiên cứu Trong khuôn khổ của luận văn này chúng tôi đặt ra những mục đích sau: -Khảo sát toàn bộ những bài tiểu luận phê bình về Thạch Lam, để thấy được vị trí vai trò của nhà văn trong Tự lực văn đoàn. Khảo sát toàn bộ truyện ngắn của Thạch Lam để nghiên cứu, tìm ra những nét đặc sắc về phong cách nghệ thuật của nhà văn. Từ đó cũng hiểu được quá trình sáng tạo nghệ thuật của nhà văn, thấy được nét độc đáo trong phong cách nghệ thuật qua những tác phẩm của ông. Mặt khác luận văn cũng lí giải cho sự thành công, và sức sống của văn nghiệp Thạch Lam cùng vị trí của ông trong tiến trình văn học Việt Nam. -So sánh đối chiếu phong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam với phong cách nghệ thuật của các nhà văn đương thời để thấy được nét riêng biệt trong phong cách của ông - một nhà văn với phong cách nhẹ nhàng mà thấm đượm tình người. 4. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu. 4.1 Đối tượng nghiên cứu. -Lý thuyết về phong cách nghệ thuật . -Phong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam -Khảo sát những tác phẩm truyện ngắn của nhà văn Thạch Lam để thấy được nét riêng biệt ,đặc sắc trong phong cách nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam 4.2 phương pháp nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu lịch sử, phương pháp loại hình Phương pháp nghiên từ góc nhìn thi pháp học Phương pháp phân tích tổng hợp 9
Phương pháp so sách đối chiếu , đây là phương pháp quan trọng nhằm xử lí kết quả thống kê, phân loại, đi đến nhận xét đánh giá đối chiếu phong cách nghệ thuật của Thạch Lam với các nhà văn đương thời. 5. Kết cấu của luận văn Luận văn gồm 4 chương. Chương 1 : Phong cách nghệ thuật và hành trình sáng tác của Thạch Lam Chương 2 : Những kiểu nhân vật trong truyện ngắn Thạch Lam Chương 3 : Không gian -thời gian nghệ thuật truyện ngắn Thạch Lam Chương 4 : Ngôn ngữ và giọng điệu trong tác phẩm truyện ngắn Thạch Lam. 10
PHẦN NỘI DUNG Chương 1 PHONG CÁCH NGHỆ THUẬT VÀ HÀNH TRÌNH SÁNG TÁC CỦA THẠCH LAM 1. 1 Khái niệm phong cách nghệ thuật nhà văn Mặc dù xuất hiện từ rất sớm nhưng đến nay, phong cách vẫn là một khái niệm rộng và đa nghĩa. Hiện nay đang tồn tại một số lượng rất lớn định nghĩa khác nhau về phong cách, mỗi một định nghĩa đều đem đến cho người nghiên cứu những cách tiếp cận khác nhau. Trong khoa nghiên cứu văn học, người ta thường dùng thuật ngữ phong cách để xác định đặc trưng phẩm chất của các hiện tượng: tác phẩm văn học, nhà văn, trào lưu hay trường phái văn học. Nhiều nhất là khái niệm phong cách nghệ thuật nhà văn. Có những nhà nghiên cứu văn học tiếp cận phong cách học từ phía ngôn ngữ học,có người lại đưa vào phong cách cả tư tưởng, đề tài, tính cách và ngôn ngữ hay cũng có người xem, phong cách là sự thống nhất hữu cơ của tất cả các thành tố tạo nên tác phẩm văn học. Việc nghiên cứu phong cách nhà văn là một trong những vấn đề lí luận đã và đang gây nhiều tranh cãi, không chỉ ở Liên Xô cũ mà còn ở nhiều nước khác trên thế giới. Có thể kể ra một số những nhà nghiên cứu đã trở nên quen thuộc với độc giả Việt Nam như: Khrachenko M.V; Tritrerin A.V; Timôphêep L.I; Paxpelop G.N; Xôlôkhốp A.N…ở Việt Nam, cũng có một số nhà nghiên cứu bàn sâu về vấn đề phong cách như: Nguyễn Đăng Mạnh, Lê Đình Ky, Phan Cự Đệ, Phan Ngọc…với nhiều công trình nghiên cứu có giá trị. Trong thời kỳ hiện đại, dưới quan điểm của các nhà nghiên cứu văn học, phong cách được xem như một phạm trù thẩm mỹ, một hiện tượng văn học nghệ thuật, bao gồm trong đó tất cả sự đa dạng và phức tạp của nó. Phong cách giờ đây được nghiên cứu trong mối quan hệ với tư tưởng, với nhà văn, 11
với thời đại hay “giữa quá trình phong cách và truyền thống phong cách” giữa “phong cách, phương pháp, cuộc sống” hay giữa “cốt truyện và phong cách”… Phổ biến nhất, phong cách được hiểu theo 2 cách : thứ nhất, phong cách là tính cá thể hoặc tính độc đáo; thứ hai phong cách là hệ thống các phương tiện biểu đạt, là hình thức nghệ thuật được xem xét trong quy luật và các nguyên tắc hài hoà. Qua các tài liệu bàn về lí thuyết phong cách, chúng tôi thấy nổi bật lên ba vấn đề sau đây: 1 .1 Phong cách nghệ thuật nhà văn ;là sự thống nhất các đặc tính vốn có của tất cả các tác phẩm của nhà văn đó. Trong thực tế cho thấy, phong cách vừa có mặt thống nhất, vừa có mặt đa dạng. Phong cách là một cái gì đó rất chung mà không trừu tượng, có thể thâu tóm tất cả nhưng lại là hình ảnh sinh động của nhà văn, là thần thái là linh hồn của tác phẩm nhưng cũng là tâm trạng, cách nhìn, giọng điệu, nụ cười quen thuộc của người nghệ sĩ. Cho nên, xác định phong cách nếu chỉ sa vào phân tích những chi tiết, những yếu tố riêng rẽ thì không hình dung được phong cách. Ngược lại, nếu tìm hiểu phong cách mà chỉ tập trung vào một vài nét thống nhất nào đó thì cuối cùng không nói được một điều gì về phong cách. Vì vậy, nói đến phong cách trước hết phải nói đến tính thống nhất của nó như một chỉnh thể nghệ thuật. Ở một nhà văn lớn, sự thống nhất về phong cách được thấy rõ ở hàng loạt các tác phẩm. Điều đó có nghĩa là, chúng ta có thể nhận ra phong cách của nhà văn khi đã biết từ trước qua các tác phẩm khác của ông ta. Phong cách là sự thống nhất cuối cùng các yếu tố trong tác phẩm từ đề tài, chủ đề, kết cấu, hình tượng, giọng điệu… 1 .2 Phong cách là khái niệm bao gồm cả hình thức nội dung và nghệ thuật. Nói phong cách là nói phẩm chất thẩm mỹ của tác phẩm văn học, nói tới những sáng tạo độc đáo của nhà văn theo quy luật cái đẹp trong đó có mang dấu ấn dân tộc và thời đại. Bởi vậy phong cách trước hết thể hiện ở hình thức 12
nghệ thuật. Nhưng nếu như không nắm được tính độc đáo của nhà văn và tác phẩm nghệ thuật thì cũng khó quan niệm được phong cách một cách sâu sắc. Nhà văn Nguyễn Đăng Mạnh đã nói “Không tìm ra cơ sở tư tưởng của phong cách thì không phát hiện ra quy luật nghệ thuật và tính thống nhất bên trong của phong cách”[21, tr.76 ]. Phong cách có thể nói rõ hơn ở nội dung tư tưởng hoặc đậm nét hơn ở hình thức nghệ thuật. Tuy nhiên, trên cơ sở thống nhất biện chứng giữa nội dung và hình thức, một phong cách thiên về nội dung vẫn có liên quan đến hình thức nghệ thuật và một phong cách thiên về hình thức vẫn có gốc rễ ở nội dung. Như vậy khi nói đến phong cách phải nói đến sự thống nhất giữa hình thức và nội dung, tư tưởng và nghệ thuật “Phong cách liên hệ hình thức với nội dung, cái biểu đạt với cái được biểu đạt. Phòng cách là chất liệu nghệ thuật trong đó được thể hiện tư tưởng của người nghệ sĩ. Chính ở đây bộ lộ sự phụ thuộc của phong cách vào tư duy hình tượng, thế giới quan”(Xôkôlốp A.N). Như vậy phong cách nghệ thuật biểu hiện cả trong nội dung và hình thức, tạo được một chỉnh thể hoàn chỉnh và bền vững, thể hiện được cả tính sáng tạo của nhà văn. 1 .3 Phong cách nghệ thuật tập trung trong những đặc điểm mang giá trị phẩm chất nghệ thuật cao, được kết tinh trong sự sáng tạo của nhà văn. Nói đến phong cách là nói đến tính độc đáo của phẩm chất thẩm mĩ - nghĩa là phải đem lại cho người đọc một sự hưởng thụ thẩm mĩ khiến cho họ tìm thấy sự khác biệt giữa tài năng này với tài năng khác. Đó là một sự khó khăn đối với quá trình sáng tạo của nhà văn. Chính vì thế không phải nhà văn nào cũng có phong cách, mặc dù xét cho cùng, nhà văn nào cũng có đặc điểm riêng. Đặc điểm mờ nhạt thì chưa thể có ý nghĩa gì với nghệ thuật phải là chỗ độc đáo không thể thay thể được mới làm nên phong cách của nhà văn. Chỉ cần có sự lặp đi lặp lại trong sáng tác nghệ thuật đã được gọi là đặc điểm, nhưng phong 13
cách phải lặp đi lặp lại một cách đổi mới, phải là những sáng tạo có giá trị bền vững, không bị phai mờ. Mỗi một nhà văn đều có ít nhiều những đặc điểm riêng trong sáng tác, nhưng những đặc điểm ấy phải phát triển đến một trình độ nghệ thuật nào đó và hợp thành một chỉnh thể thống nhất, độc đáo và bền vững thì mới trở thành phong cách. Cho nên, quá trình khẳng định phong cách của một nhà văn là quá trình tu dưỡng nghệ thuật, quá trình nhà văn tự tìm hiểu chỗ mạnh, chỗ yếu và bản sắc của mình. Có thể nói, phong cách là dấu hiệu trưởng thành của một nhà văn, hơn thế nữa nó phát triển nở rộ thì đó là bằng chứng của một nền văn học đang phát triển và trưởng thành. Phong cách nghệ thuật độc đáo giúp cho sáng tác của người nghệ sĩ có được bản sắc riêng. Chính cái mới lạ cái độc đáo trong phong cách nghệ thuật giúp cho tác phẩm văn chương lay động được lòng người, tạo cho bạn đọc hứng thú khi đọc tác phẩm. Phong cách nghệ thuật riêng độc đáo cũng là yếu tố mới lạ kích thích bạn đọc, như cái duyên để họ bị cuốn hút bởi giọng văn, một bút pháp, hay bị ám ảnh bởi hình tượng nghệ thuật nào đó, để rồi cái giọng văn, hình tượng nghệ thuật đó sống mãi trong tâm hồn người đọc. Tóm lại xung quanh khái niệm phong cách nghệ thuật nhà văn, có nhiều vấn đề đang cần phải bàn luận. Tuy nhiên để có một khái niệm thích đáng cho việc giải quyết vấn đề của luận văn, chúng tôi xác định nội hàm khái niệm phong cách nghệ thuật như sau: -Nói đến phong cách nghệ thuật của nhà văn, trước hết phải nói đến tính thống nhất của nó được bộc lộ ở hàng loạt các tác phẩm và thể hiện ở mọi bình diện, từ đề tài, chủ đề, kết cấu, hình tượng, giọng văn, ngôn ngữ và mọi chi tiết khác của tác phẩm. -Nói phong cách là nói phẩm chất thẩm mĩ của tác phẩm văn học, nói tới những sáng tạo độc đáo của nhà văn theo quy luật của cái đẹp, điều đó được 14
lặp đi lặp lại một cách có hệ thống, tạo được một chỉnh thể hoàn chỉnh và bền vững, thể hiện được cá tính sáng tạo của nhà văn. - Phong cách trước hết thể hiện ở hình thức nghệ thuật của tác phẩm, nhưng nếu không nắm được tính độc đáo của tư tưởng nhà văn và tác phẩm, ở đây là tư tưởng - nghệ thuật thì cũng không quan niệm phong cách được một cách sâu sắc. Như vậy phong cách là khái niệm bao gồm cả nội dung lẫn hình thức nghệ thuật, tuy nhiên, phong cách thể hiện một cách cụ thể nhất, rõ rệt nhất ở hình thức nghệ thuật. 1.2 Khái niệm truyện ngắn. Với khái niệm Truyện ngắn, việc xác lập lại một khái niệm cũng là vấn đề không dễ “Thật ra thì cho đến bây giờ cũng chưa có ai tìm ra được một khái niệm thật chuẩn về tiểu thuyết hay truyện ngắn” [46, tr. 20 ], bởi truyện ngắn cũng như tiểu thuyết luôn biến chuyển. Truyện ngắn có nguồn gốc tiếng Italia, novella có nghĩa đầu tiên là “cái tin”, “một chuyện mới lạ” (Tiếng Pháp; Nouvelle, tiếng Anh short story, tiếng Trung Quốc; Đoản thiên tiểu thuyết). Trước đến nay có rất nhiều cách định nghĩa khác nhau về thể loại truyện ngắn ở khắp các châu lục. Nhà thơ Đức, Gớt, xác định Novella là “là một câu chuyện lạ đang xảy ra làm ta kinh ngạc” [35 tr,11 ]. Nhà văn K. Pauxtôpxki (Nga) cho rằng: “Thực chất truyện ngắn là gi? Tôi nghĩ truyện ngắn là một truyện ngắn gọn trong đó cái không bình thường hiện ra như một cái gì đó bình thường” [35 ,tr16]. D. Grônôpxki trong sách Đọc truyện ngắn viết “Truyện ngắn là một thể loại muôn hình, muôn vẻ, biến đổi không cùng. Nó là một vật biến hoá như quả chanh của Lọ Lem. Biến hoá về kiểu loại: tình cảm, trào phúng, kỳ ảo, hướng về biến cố thật hay tưởng tượng, hiên thực hoặc phóng túng. Biến hoá về nội dung: thay đổi vô cùng tận…Trong thế giới của truyện ngắn, cái 15
gì cũng thành biến cố, thậm chí sự thiếu vắng tình tiết, diện biến cũng gây hiệu quả, vì nó làm cho sự chờ đợi bị hẫng hụt” [35 , tr.12 ]. Như vậy qua các tài liệu hiện hành và ý kiến của nhiều nhà nghiên cứu, phê bình và các nhà văn chúng tôi thấy truyện ngắn là một khái niệm rất khó xác định cả về phương diện nội dung và hình thức. Lí luận về truyện ngắn trở nên phong phú hơn nhờ ý kiến, kinh nghiệm của các nhà sáng tác từ những Sêkhốp, Môom Môham, E.Hêminuê, An-tô-nôp.. ở nước ngoài, đến những Nguyễn Công Hoan, Bùi Hiển, Nguyễn Minh Châu, Nguyên Ngọc, Nguyễn Kiên… ở nước ta. Tuy nhiên, qua các tài liệu viết về truyện ngắn mà chúng tôi tiếp cận được, chúng tôi thấy ý kiến của các nhà lí luận nhất là ý kiến của các nhà sáng tác quả là có nhiều điểm không thống nhất, đặc biệt khi so sánh truyện ngắn và tiểu thuyết về tính chất (chứ không phải độ ngắn dài)-một vấn đề then chốt để xác định thể loại truyện ngắn. Chẳng hạn nhiều ý kiến cho rằng, so với tiểu thuyết, truyện ngắn thường đề cập đến những vấn đề có tính thời sự nóng hổi và thuộc về vấn đề đời sống hàng ngày của con người, nội dung truyện ngắn đơn giản hơn, thường chỉ có một chủ đề, ít nhân vật hơn, cốt truyện ít phức tạp, thường chỉ là một lát cắt, một khúc, hay một khoảnh khắc nào đó của cuộc đời nhân vật… Mặc dù chưa đi đến thống nhất về định nghĩa nhưng phần lớn các nhà văn và các nhà nghiên cứu đều đồng ý cho rằng, truyện ngắn là một hình thức tự sự cỡ nhỏ, tập trung mô tả một mảnh cuộc sống, một vài biến cố trong đời sống nhân vật, biểu hiện một mặt nào đó của tính cách nhân vật, một khía cạnh nào đó của xã hội. Truyện ngắn có tính quy định về dung lượng, cốt truyện, nghệ thuật xây dựng và khắc họa tính cách nhân vật cũng như nhiều đặc điểm khác về thời gian, không gian, biến cố, chi tiết nghệ thuật. 16
Trong phạm vi đề tài nghiên cứu của luận văn này, chúng tôi không có ý đi tìm một định nghĩa chuẩn về thể loại truyện ngắn cũng như không có tham vọng xây dựng khung đặc điểm về thể loại văn học này. Như vậy để khảo sát về truyện ngắn không nhất thiết phải có một định nghĩa về truyện ngắn tương ứng với mọi trường hợp trong thực tế văn học. Điều quan trọng là xác định đâu là những bình diện quan trọng nhất xét về thể loại truyện ngắn mà các phong cách truyện ngắn khác nhau đều bộc lộ những đặc trưng cơ bản. Những bình diện này, một mặt phải là chung cho các loại truyện ngắn, hay nó là những “linh kiện” không thể thiếu của cơ chế truyện ngắn, đồng thời là nơi mà các phong cách truyện ngắn khác thể hiện những sáng tạo độc đáo nhất. Do vậy, xuất phát từ việc tìm hiểu phong cách nghệ thuật nhà văn dưới góc độ thể loại nên chúng tôi tập trung vào những bình diện cơ bản sau của truyện ngắn để tìm hiểu về phong cách nghệ thuật nhà văn: -Khuynh hướng tư tưởng nghệ thuật: cảm quan về thế giới và con người -Sự sáng tạo tình huống truyện -Kết thúc truyện, cách mở đầu, kết thúc -Nhân vật truyện -Nghệ thuật trần thuật -Ngôn ngữ Mặc dù 6 bình diện trên đây chưa bao quát được đầy đủ các vấn đề của phong cách truyện ngắn, nhưng đó là 6 bình diện cơ bản nhất, mà trong khuôn khổ của luận văn, cần xác định và tìm hiểu. Bên cạch đó không phải một phong cách nhà văn nào cũng có những sáng tạo độc đáo ở cả 6 bình diện trên. Chính vì vậy mà trong giới hạn của đề tài sẽ đi phân tích bám vào các bình diện của phong cách nghệ thuật truyện ngắn, dựa vào đặc điểm của mỗi tác phẩm, trong những giai đoạn sáng tác nhất định. 17
1. 3. Hành trình sáng tác của nhà văn Thạch Lam. 1. 3.1. Con người và sự nghiệp văn chương của Thạch Lam. Thạch Lam là nhà văn đã trở nên thân thiết với bao thế hệ bạn đọc, từ khi ra đời cho đến ngày hôm nay. Mặc dù nhà văn đã qua đời khi tuổi còn rất trẻ. Ông mắc bệnh lao và mất khi tuổi 32 (1942) cái tuổi mà tài năng đang đến độ chín và nổ rộ và để lại cho bạn bè niềm thương tiếc về một tài nghệ văn chương. Dù thời gian cầm bút trong khoảng mười năm nhưng Thạch Lam đã để lại cho đời những áng văn chương mà cho đến nay vẫn còn sự hấp dẫn với bạn đọc. Đó là những trang truyện ngắn giàu chất trữ tình, giàu tình yêu thương, đẹp đẽ và thấm đượm tình người. Thạch Lam sinh ngày 7/7/1910 tại ấp Thái Hà- Hà Nội. Khi mới sinh đặt tên là Nguyễn Tường Sáu, đến khi đi học tại trường huyện Cẩm Giàng thì khai sinh lại là Nguyễn Tường Vinh. Năm mười lăm tuổi vì cần thêm tuổi để thi vượt cấp ông lại khai sinh lại và lấy tên là Nguyễn Tường Lân và cái tên đó giữ nguyên cho đến khi nhà văn qua đời. Ngoài bút hiệu Thạch Lam ông còn một số bút danh khác như Việt Sinh, Thiện Sĩ. Cha Thạch Lam là cụ Nguyễn Tường Nhu quê ở làng Cẩm Phổ, Hội An (Quảng Nam). Ông nội Thạch Lam nguyên là tri huyện Cẩm Giàng (Hải Dương), trong thời gian làm quan đã cùng một người đồng sự trở thành thông gia. Ông Nguyễn Tường Nhu thành thân với con gái của ông Lê Quang Thuận là bà Lê Thị Sâm, sinh hạ đựơc bảy anh em và Thạch Lam là con thứ sáu. Tuổi thơ Thạch Lam sống ở quê ngoại phố huyện Cẩm Giàng, Hải Dương. Cả thời thơ ấu của ông gắn liền với phố huyện nhỏ bé này và cũng từ những kỷ niệm này mà nhà văn đã đưa vào trang văn của mình những truyện ngắn thành công. Và Cẩm Giàng là quê hương văn học của ông 18