Luận văn Thạc sĩ Văn học: Thơ chính luận Chế Lan Viên từ góc nhìn tư duy nghệ thuật

Chia sẻ: Minh Tú | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:125

Thêm vào BST

Báo xấu

38
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của đề tài là đi sâu tìm hiểu thơ chính luận Chế Lan Viên từ góc nhìn tư duy nghệ thuật. Vì vậy toàn bộ các tập thơ của Chế Lan Viên là đối tượng để khảo sát. Tuy nhiên đề tài này chủ yếu đi sâu những sáng tác của Chế Lan Viên trong thời kỳ kháng chiến chống Mĩ, mà tiêu biểu là những bài thơ đánh giặc.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Thơ chính luận Chế Lan Viên từ góc nhìn tư duy nghệ thuật

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------------------- LƢU THỊ LAN THƠ CHÍNH LUẬN CHẾ LAN VIÊN TỪ GÓC NHÌN TƢ DUY NGHỆ THUẬT LUậN VĂN THạC SĨ Chuyên ngành: Văn học Việt Nam Hà Nội - 2014 1
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN ---------------------------------------------------- LƢU THI ̣LAN THƠ CHÍNH LUẬN CHẾ LAN VIÊN TỪ GÓC NHÌN TƢ DUY NGHỆ THUẬT Luận văn Thạc sĩ chuyên ngành: Văn học Việt Nam Mã số: 60220121 Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS Nguyễn Bá Thành Hà Nội - 2014 2
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kế t quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn LƯU THI ̣LAN 3
LỜI CẢM ƠN Lời đầu tiên, tôi xin bày tỏ lòng kính trọng và sự biết ơn sâu sắc tới PGS.TS Nguyễn Bá Thành - người đã luôn tận tình chỉ dẫn, giúp đỡ và động viên tôi trong quá trình hoàn thành luận văn này. Tôi cũng xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới các Thầy cô giáo khoa Văn học- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã tạo điều kiện thuận lợi nhất cho tôi trong quá trình học tập, nghiên cứu. Trân trọng cảm ơn các Thầy cô phản biện và các Thầy cô giáo trong hội đồng khoa ho ̣c đã đọc, nhận xét và góp ý về luận văn. Cuối cùng tôi xin gửi lời tri ân sâu sắc tới những người thân trong gia đình, bạn bè và đồng nghiệp - những người đã luôn bên tôi, động viên tôi trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Người viết: Lưu Thị Lan. Lớp Cao học Văn K57. 4
MỤC LỤC MỤC LỤC ........................................................................................................ 5 PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 7 1. Lí do chọn đề tài ....................................................................................... 7 2. Lịch sử vấn đề ........................................................................................ 10 3. Mục đích và đối tƣợng nghiên cứu....................................................... 14 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu .......................................... 16 4.1. Phương pháp phân tích, tổng hợp ..................................................... 16 4.2. Phương pháp so sánh , đối chiếu ..................................................... 16 4.3. Phương pháp nghiên cứu lịch sử và phương pháp nghiên cứu loại hình ........................................................................................................... 16 4.4. Phương pháp nghiên cứu tiểu sử tác giả ................................................ 13 5. Những đóng góp mới về khoa học của luận văn ................................. 17 6. Bố cục của luận văn ............................................................................... 17 PHẦN NỘI DUNG ........................................................................................ 19 CHƢƠNG I: KHÁI QUÁT VỀ TƢ DUY NGHỆ THUẬT VÀ THƠ CHÍNH LUẬN CHẾ LAN VIÊN................................................................. 19 1.1.Khái niệm về tƣ duy thơ...................................................................... 19 1.1.1.Khái niệm về tư duy......................................................................... 19 1.1.2. Tư duy nghê ̣ thuật........................................................................... 21 1.1.3. Tư duy thơ....................................................................................... 23 1.2. Khái niệm về thơ chính luận.............................................................. 24 1.2.1. Tư duy lý luận lấ n át tư duy hình tượng......................................... 24 1.2.2. Ngôn ngữ thuyế t giảng, diễn ngôn, lập luận.................................. 30 1.3. Thơ chính luâ ̣n Chế Lan Viên ........................................................... 36 1.3.1. Sự hình thành và vận động yế u tố chính luận trong thơ Chế Lan Viên ........................................................................................................... 37 5
1.3.2. Chính luận như yếu tố cốt lõi tạo nên phong cách Chế Lan Viên . 55 1.3.3. Thơ chính luận trong sự nghiê ̣p sáng tác của Chế Lan Viên ......... 62 Tiể u kế t chƣơng 1: .................................................................................. 65 CHƢƠNG 2: CẢM HỨNG DÂN TỘC THỜI ĐẠI VÀ CÁI TÔI TRỮ TÌNH TRONG THƠ CHÍNH LUẬN CHẾ LAN VIÊN ............................ 66 2.1. Cảm hứng lịch sử và thời đại ............................................................ 66 2.1.1. Cảm hứng lịch sử về cái “Điêu tàn” và tư duy siêu hình.............. 66 2.1.2. Cảm hứng dân tộc thời đại và tư duy biê ̣n chứng li ̣ch sử .............. 76 2.2. Cái tôi trữ tình biện luận.................................................................... 77 2.2.1. Cái tôi cô đơn ................................................................................. 78 2.2.2. Cái tôi hòa nhập ............................................................................. 80 Tiể u kế t chƣơng 2: .................................................................................. 86 CHƢƠNG 3: THỂ LOẠI, NGÔN NGƢ̃ , BIỂU TƢỢNG TRONG THƠ CHÍNH LUẬN CHẾ LAN VIÊN................................................................. 87 3.1. Thể thơ ................................................................................................ 87 3.1.1.Thơ tự do ......................................................................................... 87 3.1.2. Thơ tứ tuyê ̣t..................................................................................... 91 3.2. Ngôn ngƣ̃.............................................................................................. 92 3.3. Biể u tƣơ ̣ng ......................................................................................... 103 3.3.1. Các quan niệm về biểu tượng nghệ thuật ....................................... 99 3.3.2. Một số hình ảnh biểu tượng trong thơ chính luận Chế Lan Viên .... 105 Tiể u kế t chƣơng 3: ................................................................................ 115 KẾT LUẬN .................................................................................................. 117 TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................................... 121 6
PHẦN MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Trong nền văn học Việt Nam hiện đại, Chế Lan Viên là một tác gia lớn. Cuộc đời hoạt động nghệ thuật của ông bao trùm lên thế kỷ XX và để lại dấu ấn đậm nét trong lịch sử văn học nước nhà. Hơn 50 năm làm thơ (1936-1989), như một con ong cần mẫn và tận tụy hút nhụy hoa cuộc đời để làm nên mật ngọt, Chế Lan Viên đã gom góp, chắt lọc và dâng hiến những gì tinh túy nhất, thơm thảo nhất của cuộc đời ông, của tâm linh ông, của hồn thơ ông cho bạn đọc, cho nhân dân, cho Tổ quốc mà ông xiết bao yêu quý. Chính vì vậy, trong những sáng tác của mình, Chế Lan Viên đã chiếm lĩnh được đỉnh cao của nghệ thuật và ở mỗi giai đoạn đều có những tập thơ để lại những dấu ấn khó phai trong lòng bạn đọc: giai đoạn Thơ Mới với “Điêu tàn”, hòa bình với “Ánh sáng và phù sa”, thời chống Mỹ cứu nước với “Hoa ngày thường - chim báo bão”, “Những bài thơ đánh giặc”, giai đoạn đổi mới với “Di cảo thơ”. Người đọc biết đến ông không chỉ với tư cách là một nhà thơ mà còn là một người có nhiều đóng góp trong viết văn, viết tiểu luận. Hiện nay ông để lại 15 tập thơ (kể cả Di cảo thơ Chế Lan Viên 3 tập), 7 tác phẩm văn xuôi, 8 tập tiểu luận phê bình..., ở lĩnh vực nào ông cũng đa ̣t đươ ̣c những thành công và để la ̣i dấ u ấ n khó phai trong lòng đô ̣c giả. Nói đến thơ Chế Lan Viên, người đọc có thể nghĩ ngay đến tập thơ “Điêu tàn” mà ngay từ khi xuất hiện đã tạo nên một “niềm kinh dị” được viết bằng chất liệu của đầu lâu, xác chết, nấm mồ, xương khô - ẩn trong tâm hồn của một cậu học sinh 17 tuổi ngồi cạnh tháp Chàm lẻ loi, bí mật . Bên cạnh đó, người đọc lại không quên giọng thơ đậm màu sắc trí tuệ ,giàu tính chiến luận của một nhà thơ lớn đại diện cho dân tộc đang chiến đấu và chiến thắng trong thời kỳ chống Mi ̃ . Là một nhà thơ mà cuộc đời và sự nghiệp sáng tác luôn gắn liền với sự vận động và biến thiên của lịch sử dân 7
tộc. Ông đã cùng dân tộc đi qua những bước thăng trầm của lịch sử. Ta nhận ra trong thơ Chế Lan Viên tinh thần dân tộc và thời đại. Chế Lan Viên đã thực sự đem đến cho nền thơ hiện đại Việt Nam một tiếng thơ riêng, một “chất mặn” đặc biệt, tạo nên một phong cách đa dạng, độc đáo. Chế Lan Viên là một nhà thơ có quá trình chuyển hóa sâu sắc triệt để .Ông là người thành công trong quá trình chuyển hóa ấy, “đã đem lại một mùa thơ” trong thời đại bão táp cách mạng. Từ một nhà thơ tiền chiến lãng mạn, ông đã thực sự trở thành nhà thơ hiện thực xã hội chủ nghĩa. Nhiều bài thơ của ông là một sự kết hợp nhuần nhị giữa các yếu tố anh hùng ca và trữ tình, hiện thực và lãng mạn, cảm xúc và trí tuệ, trữ tình và châm biếm. Bởi thế, qua thơ Chế Lan Viên ta bắt gặp một nét độc đáo của nền thơ ca Việt Nam: tiếng nói anh hùng đã trở thành tiếng nói tự nhiên của tâm hồn, tình cảm hay nói cách khác chất trữ tình đã hòa quyện gắn bó với chất anh hùng ca. Vì thế đọc thơ ông, người đọc phải có chiều sâu suy ngẫm mới có thể cảm nhận được cái hay, cái đẹp ẩn chứa trong mỗi câu thơ. Phải chăng tạo nên vẻ đẹp trong thơ Chế Lan Viên chính là sự hòa quyện giữa yếu tố triết lí và tư duy nghệ thuật. Mỗi một nhà thơ đều có một cách tư duy thơ khác nhau. Người ta thường hay nhắc đến cảm quan thời gian trong thơ Xuân Diệu, cảm quan không gian trong thơ Huy Cận. Còn với Chế Lan Viên, lại nổi bật lên với phong cách thơ suy tưởng đặc sắc và độc đáo. Thơ ông đã nói lên được những điều dữ dội nhất, quyết liệt nhất, dã man nhất và cũng tiến bộ nhất xảy ra đối với nhân loại nói chung cũng như đối với mỗi dân tộc và chính bản thân ông. Suy tưởng thơ Chế Lan Viên bắt nguồn từ một trí tưởng tượng bay bổng, phong phú và một tư duy thơ sắc sảo. Suy tưởng đã mở đường cho hình tượng thơ vận động theo đi ṇ h hướng của tư duy thơ và dòng chảy của cảm xúc. Đó là nhân tố chính tổ chức những hình ảnh, nhịp điêu ̣, âm thanh ...để cho ta một sự trọn vẹn của xúc cảm và suy tư sâu sắc. 8
Thơ Chế Lan Viên là thứ thơ triết mỹ, giàu màu sắc nhận thức luận. Vì vậy, thơ ông thâm trầm, sắc sảo, ý tứ sâu xa với một mạch thơ lúc nào cũng trăn trở, suy tư, khát khao hiểu biết, luôn muốn khám phá những điều kỳ lạ, mới mẻ. Chất suy tưởng đặc biệt của Chế Lan Viên đã đem đến cho thơ ông những hình ảnh đẹp, gợi cảm và giàu ý nghĩa vô cùng . Chế Lan Viên luôn tâm niệm “Thơ là vũ khí đấu tranh giai cấp kỳ diệu” và đã vận dụng triệt để vào trong sáng tạo nghệ thuật của mình. Chính vì thế mà trong những bài thơ chính luận, Chế Lan Viên đã thể hiện được sức chiến đấu năng nổ, tinh túy nhạy bén kịp thời, chiều sâu của tư duy nghệ thuật. Thơ Chế Lan Viên vẫn luôn là một đề tài hấp dẫn cho không ít người đọc và các nhà lý luận nghiên cứu văn học. Những bài báo, tạp chí, tuyển tập, công trình nghiên cứu, phê bình, tiểu luận, luận án, luận văn viết về sự nghiệp sáng tác của ông với tất cả niềm say mê và lòng ngưỡng mộ. Những công trình lớn mang tầm cỡ khoa học phải kể đến như của Phan Cự Đệ, Hà Minh Đức, Mã Giang Lân, Nguyễn Bá Thành...Những công trình khoa học ấy giúp chúng ta khám phá thêm sự nghiệp sáng tác thơ của Chế Lan Viên, qua đó góp phần nâng cao năng lực tiếp cận cho độc giả tìm hiểu thêm về sức sáng tạo thơ ông. Trong sáng tác của Chế Lan Viên, thơ chính luận xuyên suốt hành trình sáng tác. Nó nằm rải rác trong tất cả các tập thơ của Chế Lan Viên. Tuy nhiên, tiêu biểu và phát triển rực rỡ nhất là những bài thơ trong thời kỳ kháng chiến chống Mi.̃ Nghiên cứu về Chế Lan Viên đã có rất nhiều những công trình lớn, nhưng nghiên cứu về thơ chính luận Chế Lan Viên thì chưa có một công trình nào. 9
Là một độc giả yêu mến thơ Chế Lan Viên - ngưỡng mộ và cảm phục tài thơ của ông, tôi mong muốn tìm tòi, thể nghiệm những nhận thức của mình về sự nghiệp thơ của Chế Lan Viên, tôi đã mạnh dạn chọn đề tài “Thơ chính luận Chế Lan Viên từ góc nhìn tư duy nghệ thuật” để nghiên cứu, tìm hiểu. Qua những vần thơ chính luận Chế Lan Viên, bức tranh toàn cảnh xã hội Việt Nam trong những năm tháng dữ dội nhất sẽ hiện lên cụ thể, sống động hơn, giúp ta thêm yêu những vần thơ giàu chất trí tuệ, giàu tính chính luận khi viết về Tổ quốc, nhân dân, Đảng và lãnh tụ, về kẻ thù...đã đang và sẽ mãi mãi ngân tỏa trong lòng người đọc mọi thế hệ. 2. Lịch sử vấn đề Chế Lan Viên là một gương mặt độc đáo trong lịch sử Văn học Việt Nam hiện đại, là “cây đại thụ thơ tỏa bóng mát xum xuê trong khu rừng lớn Văn học Việt Nam thế kỷ XX”. Từ quyển “Điêu tàn” đột ngột xuất hiện giữa làng thơ như một niềm kinh dị năm 1937 đến “Di cảo thơ” tập 3 năm 1996, ông đã để lại một di sản văn học đồ sộ. Chính vì thế, thơ Chế Lan Viên đã trở thành một hiện tượng thu hút sự quan tâm nghiên cứu của nhiề u cây bút, nhiều nhà lí luận phê bình . Số lượng những bài viết về thơ Chế Lan Viên khá nhiều. Đó là các bài phê bình, nghiên cứu, chân dung văn học. Đã có những công trình bàn trực tiếp về thơ, về phong cách và phương pháp sáng tác của Chế Lan Viên. Tuy nhiên nghiên cứu ở phương diện tư duy thơ Chế Lan Viên vẫn còn mới mẻ dù đã có một số bài viết, nhưng đó chỉ là một vài phương diện chứ chưa nghiên cứu một cách toàn diện. Qua nhiều giai đoạn, thơ Chế Lan Viên vận động, biến đổi nhưng vẫn định hình những nét riêng, thể hiện rõ cá tính sáng tạo. Những nhà nghiên cứu đã gặp nhau ở “một phong cách thơ đa dạng, giàu trí tuệ”(Nguyễn Đăng Mạnh) [31,670], “đọc thơ Chế Lan Viên chúng ta thường gặp những câu thơ 10
có tính chất châm ngôn, tính chất triết lý ”(Nguyễn Lộc) [3,59], “Chế Lan Viên là nhà thơ biết khai thác triệt để năng lực sáng tạo trong thơ, một lĩnh vực gắn với thế giới cảm xúc. Điều này khiến thơ ông luôn vượt qua cái cụ thể, cảm tính, mở ra những chiều sâu đạt đến những tầm cao mới” (Vũ Tuấn Anh) [3,31,32]. Trong những công trình nghiên cứu khác khẳng định khuynh hướng khái quát và triết lý trong thơ Chế Lan Viên. Nguyễn Lộc với “Chế Lan Viên và những tìm tòi trong nghệ thuật thơ” [28]. Nguyễn Xuân Nam với “Những bài thơ đánh giặc của Chế Lan Viên”[33]. Bàn trực tiếp đến các vấn đề thuộc lĩnh vực tư duy có các công trình của tác giả Vũ Tuấn Anh, Nguyễn Bá Thành, Hà Minh Đức, “Chế Lan Viên là nhà thơ biết khai thác triệt để năng lực trí tuệ trong sáng tạo thơ, một lĩnh vực gắn với thế giới cảm xúc. Điều này khiến thơ ông luôn vượt qua cái cụ thể - cảm tính để mở ra những chiều sâu đạt đến tầm cao mới” (Vũ Tuấn Anh) [3,59], “Thơ ông có một số đã không đi theo con đường mòn mà thơ ca xưa nay vẫn đi, tức là con đường từ trái tim đến những trái tim. Thơ ông đi theo con đường từ trí tuệ để đến với trái tim” (Nguyễn Bá Thành) [43,189]. “Trong các nhà thơ lớp trước, Chế Lan Viên mang đậm nét phong cách thơ suy tưởng. Anh không đến với thơ với tư cách là người làm triết học. Không phải là bộ óc duy lý , một tư duy triết học nở hoa khi đến với một vườn hoa đẹp. Tiếng nói thơ ca đầu tiên của anh là thuộc về một tấm lòng , là nỗi đau đến da diế t của một tâm trạng”, “Dòng suy luận và dòng suy tưởng trong thơ Chế Lan Viên khéo léo kết hợp làm một, nhịp nhàng, uyển chuyển mà sâu sắc. Trên hướng phân tích, bình luận những vấn đế thời sự, Chế Lan Viên dừng lại lái vào những vấn đề triết lý rồi lại trả vấn đề về dòng tư duy chính luận” (Hà Minh Đức ) [7,661-662]. Nguyễn Xuân Nam lại hướng bạn đọc đến với sức hấp dẫn của thơ ông khi điểm qua các tập thơ trong lời giới thiệu “Tuyển tập 11
Chế Lan Viên”. Theo ông “đọc thơ Chế Lan Viên, ấn tượng nổi bật của chúng ta là sự thông minh và tài hoa. Thông minh vì ý thơ phong phú , bấ t ngờ , tài hoa vì hình ảnh khác lạ , kỳ thú” [2, 72]. Nguyễn Xuân Nam cũng đồng tình với Nguyễn Văn Hạnh rằng: “Nét nổi bật của tư duy nghệ thuật Chế Lan Viên chính là sự đối lập . Qua đối lập, nhà thơ nói lên một quy luật phát triển cơ bản của sự vật, tác động mạnh mẽ đến trí tưởng tượng của người đọc, khêu gợi củng cố hứng thú thẩm mỹ của họ, bằng cách cho họ tiếp xúc với những bất ngờ và tương phản trong ý thơ, trong hình ảnh, trong kết cấu, trong nhạc điệu từ cuộc sống lớn đến niềm riêng, từ xã hội đến thiên nhiên, từ hiện tại đến quá khứ, từ yêu thương đến giận dữ, từ yên tĩnh đến bàng hoàng, từ trang nghiêm đến trào lộng” [2,86]. Các thao tác quen thuộc trong tư duy thơ Chế Lan Viên đều được các nhà phê bình chú ý , đó là cách sử dụng phép đối lập tương phản. Nguyễn Văn Hạnh trong một bài viết của mình đã đưa ra ý kiến: “Hình thức cơ bản phổ biến trong tư duy nghệ thuật của Chế Lan Viên là sự đối lập. Đối lập trong không gian ,trong lòng người. Qua đối lập phải nói Chế Lan Viên đã nắm bắt một quy luật quan trọng trong cuộc sống cũng như sự nhận thức nghệ thuật” [3,32]. Ý kiến này nhận được sự đồng tình của Đoàn Trọng Huy trong cuốn “ Nghệ thuật thơ Chế Lan Viên”: “một nét đặc trưng dễ nhận thấy trong thơ trong tư duy nghệ thuật của Chế Lan Viên là sự khai thác những tương quan đối lập” [22,7]. Tuy nhiên hầu hết các tác giả mới chỉ dừng lại ở những nhận xét khái quát như trên mà chưa đi sâu nghiên cứu đề tài một cách có hệ thống và toàn diện . Nghiên cứu thơ Chế Lan Viên một cách tương đối toàn diện và có hệ thống còn phải kể đến một số luận án thạc si ̃ , tiến si ̃ của các tác giả như Ngô Bích Thu, Hồ Thế Hà, Tạ Thị Kim Toàn...các tác giả đi sâu nghiên cứu thế giới nghệ thuật thơ, quan điểm nghệ thuật của Chế Lan Viên trước và sau 12
cách mạng. Trong đó hai luận án tiến sĩ của Hồ Thế Hà và Đoàn Trọng Huy được xem là hai luận án khá công phu đi sâu nghiên cứu về đặc sắc nghệ thuật thơ Chế Lan Viên. Hồ Thế Hà với “Thế giới nghệ thuật thơ Chế Lan Viên”, Đoàn Trọng Huy với “Những nét đặc sắc cơ bản của hình thức nghệ thuật thơ Chế Lan Viên từ sau 1945”. Hồ Thế Hà từng nhận xét “Chế Lan Viên vận dụng và sáng tạo nhiều phương pháp đối lập và so sánh, mang dấu ấn thẩm mỹ và năng lực sở trường độc đáo của riêng ông” [15,24]. Đoàn Trọng Huy cũng cho rằng “Đối lập có trong liên tưởng như đã nêu. Tuy nhiên nó trở thành một phương thức tư duy lớn bao trùm hơn, mang dấu ấn cá tính sáng tạo rất rõ trong thơ Chế Lan Viên” [23,39]. Tìm hiểu tư duy thơ Chế Lan Viên chính là sự tìm hiểu “sự phong phú vô biên” của một hồn thơ tự do, phóng túng là tìm hiểu những quy luật vận động của toàn bộ tư tưởng và tình cảm của nhà thơ thể hiện qua tác phẩm. Những bài nghiên cứu thơ Chế Lan Viên không nhiều, chủ yếu các nhà nghiên cứu tìm hiểu thơ Chế Lan Viên ở phương diện triết học, nhận thức và phản ánh hiện thực. Đó chỉ là những khía cạnh, phương diện tư duy thơ, chưa thành đối tượng nghiên cứu toàn diện. Một số những công trình, bài viết có tìm hiểu, nghiên cứu về vấn đề này. Đoàn Trọng Huy trong luận án phó tiến sỹ khoa học Ngữ Văn về “Những nét đặc sắc cơ bản của hình thức nghệ thuật thơ Chế Lan Viên từ sau năm 1945” có tìm hiểu tư duy thơ Chế Lan Viên ở những biện pháp nghệ thuật đă ̣c sắc như tưởng tượng, liên tưởng, đối lập làm nên định hướng thẩm mỹ và nguồn gốc những sáng tạo hình thức nghệ thuật thơ Chế Lan Viên. Nghiên cứu về Chế Lan Viên, khái quát được tư duy thơ Chế Lan Viên một cách sâu sắc, toàn diện Nguyễn Bá Thành cho rằng “một nhà thơ đã chiếm lĩnh được nhiều đỉnh cao nghệ thuật ở các giai đoạn khác nhau: Giai đoạn Thơ mới với “Điêu tàn”, giai đoạn hòa bình với “Ánh sáng và phù sa”, 13
giai đoạn chống Mỹ cứu nước với “Hoa ngày thường - chim báo bão”, “Những bài thơ đánh giặc”, giai đoạn Đổi mới với “Di cảo thơ”. Điều đáng chú ý là ông đã đi trước thời đại trong công cuộc đổi mới tư duy thơ, đổi mới toàn diện của đất nước để hòa nhập vào cuộc sống nhân loại”[43,187]. “Trên chặng đường hơn 50 năm làm thơ, Chế Lan Viên đã chú ý đến hầu như toàn bộ những vấn đề lớn nhất của đời sống tinh thần dân tộc và nhân loại. Những vấn đề triết học nhân đạo, về dân tộc và thời đại, về thế thái nhân tình, về nghề nghiệp văn chương đều được đến một cái sâu sắc và tâm huyết” (Nguyễn Bá Thành) [43,26]. Qua những vấn đề như trên để chứng tỏ rằng Chế Lan Viên là tác giả lớn, là tinh hoa của nền văn học hiện đại Việt Nam, đòi hỏi nhiều người tiếp tục nghiên cứu. Như vậy, vấn đề tư duy nghệ thuật của Chế Lan Viên nói chung và trong thơ chính luận nói riêng chưa trở thành một đề tài nghiên cứu riêng biệt cho một công trình hay một tác giả nào. Mặc dù vậy, ở một số phương diện, một số khía cạnh vấn đề tư duy trong thơ chính luận cũng đã được đề cập đến. Và luận văn của tôi là một hướng nghiên cứu, đóng góp trên cơ sở tiếp thu những thành tựu của những công trình đi trước và cố gắng tiếp cận theo phương pháp phong cách học kết hợp với phương pháp văn học sử để chỉ ra giá trị ưu việt trong tính toàn vẹn, bao quát và chỉnh thể của toàn bộ tư duy nghệ thuật Chế Lan Viên trong thơ chính luận. 3. Mục đích và đối tƣợng nghiên cứu Mục đích của đề tài là đi sâu tìm hiểu thơ chính luận Chế Lan Viên từ góc nhìn tư duy nghệ thuật. Vì vậy toàn bộ các tập thơ của Chế Lan Viên là đối tượng để khảo sát. Tuy nhiên đề tài này chủ yếu đi sâu những sáng tác của Chế Lan Viên trong thời kỳ kháng chiến chống Mi ,̃ mà tiêu biểu là những bài thơ đánh giặc. 14
Nhắc đến tư duy – một vấn đề khá trừu tượng – quả là vấn đề không dễ . Mă ̣t khác bàn về tư duy thơ của một nhà thơ lớn như Chế Lan Viên càng khó hơn. Vì làm thơ không phải là có gì nói đấy, tư duy mô ̣t cách đơn thuần. Chúng ta không thể phủ nhận để có một bài thơ hay để lại ấn tượng cho người đọc nhà thơ đã phải miệt mài bỏ biết bao công sức lao động nghệ thuật một cách nghiêm túc như thế nào. Vấn đề ở đây không đơn thuần nằm trong nội dung câu thơ hay bài thơ nữa mà nó còn liên quan đến hình thức. Ý thơ sẽ được triển khai ra sao, dùng hình ảnh biểu tượng nào, thể loại nào là thích hợp, điều đó còn phụ thuộc vào từng nhà thơ và lối tư duy nghệ thuật của họ. Nói về tầm quan trọng của tư duy văn học, Chế Lan Viên từng viết: “Nghe ngóng, quan sát, lấy tài liệu cũng chỉ giúp chúng ta nắm chân lý một nửa. Còn một nửa là phải biết vận dụng tư duy”. Có thể nói, nét đặc trưng tư duy này của Chế Lan Viên được vận dụng hiệu quả trong cảm xúc và suy tư, đều có ý nghĩa thi pháp. Tất cả tưởng tượng, liên tưởng trong quá trình tư duy đều nhằm đạt hiệu quả tạo hình thức nghệ thuật, biểu hiện tốt nhất nội dung. Thông qua luận văn này, người viết mong muốn tiếp cận tác phẩm thơ Chế Lan Viên dưới một góc độ, góp thêm một cách lý giải sự gắn bó giữa tư duy và sáng tạo nghệ thuật, chức năng của văn học ...vốn là những vấn đề muôn thuở. Bên cạnh đó, vì sự nghiệp thơ Chế Lan Viên quá đồ sộ và không phải bài thơ nào của ông cũng là chính luận. Do vậy, tôi chỉ dừng lại ở những bài thơ phục vụ cho mục đích nghiên cứu của đề tài, đặc biệt là những bài thơ chính luận tiêu biểu cho phong cách nghệ thuật của nhà thơ trong các tập: “Hoa ngày thường - chim báo bão”, “Những bài thơ đánh giặc”. Các tập thơ khác cũng được nghiên cứu nhưng ở mức độ it́ hơn. Chế Lan Viên không chỉ là một nhà thơ ông còn là một nhà nghiên cứu phê bình sắc sảo, nhà lý luận độc đáo có rất nhiều các bài nghiên cứu phê bình 15
, tiểu luận về thơ, về nghề. Đây chính là tài liệu quý để tôi tìm hiểu tham khảo giúp cho việc đánh giá được khách quan và chính xác hơn. Trong quá trình phân tích, tôi cũng lấy một số bài thơ của các tác giả khác cùng thời hoặc khác thời để đối chiếu so sánh nhằm làm nổi bật vấn đề. Luận văn cũng khảo sát các tập thơ Chế Lan Viên để từ đó có thể so sánh, đối chiếu để tìm ra những bài thơ chính luận làm nên giá trị trong thơ Chế Lan Viên. 4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu 4.1. Phƣơng pháp phân tích, tổng hợp Phương pháp này dựa trên quan điểm tiếp cận thi pháp học được vâ ̣n dụng để khảo sát những hiện tượng có tính quy luật của hình thức nghệ thuật, những yếu tố hình thức mang tính quan niệm đặc trưng tư duy nghệ thuật riêng biệt của từng giai đoạn thơ Chế Lan Viên. Luận văn vận dụng quan điể m triết học mỹ học Mác – xít trong nghiên cứu tư duy thơ Chế Lan Viên. 4.2. Phƣơng pháp so sánh , đối chiếu Phương pháp này đòi hỏi vận dụng nhiều so sánh, đối chiếu thơ chính luận Chế Lan Viên với thơ chính luận của các nhà thơ khác để tìm ra những đặc sắc, những nét riêng biệt độc đáo của tư duy nghệ thuật thơ Chế Lan Viên. 4.3. Phƣơng pháp nghiên cứu lịch sử và phƣơng pháp nghiên cƣ́u loại hình Phương pháp nghiên cứu lịch sử yêu cầu đặt đối tượng nghiên cứu trong bối cảnh, tiến trình lịch sử xã hội và chú ý đặc trưng của thể loại nghiên cứu, coi sự xuất hiện của loại thơ chính luận như một nhu cầu tất yếu của lịch sử xã hội....để xem xét quá trình sáng tác qua các thời kỳ khác nhau của Chế Lan Viên, chỉ ra sự vận động, chuyển đổi tư tưởng cũng như quan niệm và 16
phương thức biểu hiện, từ đó tìm hiểu những đóng góp riêng của tư duy thơ Chế Lan Viên vào lịch sử văn học dân tộc. Trong phương pháp loại hình, tôi coi thơ có những đặc trưng của thể loại để tìm ra những nét đặc biệt trong tư duy thơ Chế Lan Viên. 4.4. Phƣơng pháp nghiên cƣ́u tiể u sƣ̉ tác giả: Luâ ̣n văn cũng sử du ̣ng phương pháp này để rút ra các kế t luâ ̣n về tác giả Chế Lan Viên. 5. Những đóng góp mới về khoa học của luận văn Chế Lan Viên là một hiện tượng thi ca độc đáo. Nhiều người đã quan tâm nghiên cứu thơ ông từ rất sớm với nhiều góc độ, khía cạnh khác nhau. Nhưng đây là công trình đầu tiên nghiên cứu Chế Lan Viên từ góc độ tư duy nghệ thuật. Luận văn góp phần nghiên cứu thơ chính luận Chế Lan Viên xuyên suốt các tập thơ, nhưng tiêu biể u và phát triển rực rỡ nhấ t trong thời kỳ kháng chiến chống Mỹ. Về khoa học, nhu cầu tìm hiểu tư duy thơ Chế Lan Viên một cách sâu sắc trong tiến trình chung của thơ Việt Nam hiện đại là cần thiết. Luận văn cố gắng chỉ ra những đặc sắc của tư duy thơ ông đáp ứng nhu cầu đó, chứng minh ông là nhà thơ lớn 6. Bố cục của luận văn Ngoài phần mở đầu và kết luận, thư mục tham khảo, luận văn được chia thành ba chương : Chương 1. Khái quát về tư duy nghê ̣ thuâ ̣t và thơ chính luận Chế Lan Viên . Chương 2. Cảm hứng dân tộc thời đại và cái tôi trữ tình trong thơ chính luận Chế Lan Viên 17
Chương 3. Thể loa ̣i, ngôn ngữ và biểu tượng trong thơ chính luận Chế Lan Viên 18
PHẦN NỘI DUNG CHƢƠNG I KHÁI QUÁT VỀ TƢ DUY NGHỆ THUẬT VÀ THƠ CHÍNH LUẬN CHẾ LAN VIÊN 1.1.Khái niệm về tƣ duy thơ 1.1.1.Khái niệm về tƣ duy Tư duy không chỉ là đố i tươ ̣ng nghiên cứu của khoa ho ̣c tâm lý , triế t học,... mà còn là đối tượng nghiên cứu của lĩnh vực nghệ thuật . “Tư duy là hoạt động nhận thức lý trí của con người. Khí quan của tư duy chính là bộ óc người với một hê ̣ thố ng tinh vi của gầ n 16 tỷ tế bào thần kinh” [18,32]. Tư duy không chỉ là mô ̣t sản phẩ m xã hô ̣i hay sản phẩ m của tự nhiên , mà là sản phẩ m có tính tổng hòa của quá trình lịch sử nhân loại . Tư duy là kế t quả phát triể n của vâ ̣t chấ t tự tổ ng hơ ̣p qua hàng va ̣n , hàng triệu năm. Sự ra đời của tư duy chính là bằng chứng về sự xuấ t hiê ̣n của con người . Do vâ ̣y có thể đinh ̣ nghĩa:“ con người là một động vật có tư duy”. Tư duy (pensée) là toàn bộ hoạt động tâm lý của con người , chỉ có con người mới có , đó là đời số ng trí tuê ̣ của con người. Tư duy đươ ̣c phân biê ̣t với nhâ ̣n thức (conscience). Nói đến ý thức là nói đến sự “phản ánh” hiê ̣n thực của hoạt động tâm lý. Hay nói đúng hơn, ý thức là tư duy ở trạng thái tĩnh , và tư duy ở tra ̣ng thái đô ̣ng , tư duy là hành đô ̣ng nhâ ̣n thức của con người . Tư duy và lý trí (raison) không phải là mô ̣t. Nói đến lý trí là nói đến cái lo gic có tính nguyên tắc của nhận thức . Nói đến tư duy là nói đến sự vận động có tính tổ ng thể của các yế u tố tư tưởng và tình cảm , cảm xúc và lý trí nh ằm mục đích nhâ ̣n thức. Tư tưởng ( Idee) hay còn go ̣i là quan niê ̣m tư tưởng vừa là kế t quả lại vừa là xuất phát điểm của tư duy . Quan hê ̣ con người với con người , 19
con người với xã hô ̣i , con người với hoàn cảnh số ng ... là những mố i quan hê ̣ chủ yếu tạo nên quan niệm tư tưởng ở mỗi con người . Tư tưởng mang tính chấ t dân tô ̣c , đoàn thể quố c gia , tính giai cấp ... là những phạm trù mang tính chủ quan hơn so với tư duy. Tư tưởng nằ m ở pha ̣m trù nô ̣i dung, tư duy nằ m ở phạm trù phương pháp. Tuy nhiên giữa chúng vẫn có những mố i quan hê ̣ mâ ̣t thiế t với nhau . Đặc trưng của tư duy là phản ánh các mối quan hệ của con người với thế giới khách quan , quan hê ̣ con người với con người và quan hệ của con người với thế giới khách quan , quan hê ̣ con người với con người và quan hê ̣ giữa các sự vâ ̣t hiê ̣n tươ ̣ng ; truy tìm các mố i quan hê ̣ đó bằ ng các phương tiê ̣n ngôn ngữ, đó là toàn bô ̣ chức năng nhâ ̣n thức của tư duy. Nói đến tư duy là nói đế n những hoa ̣t đô ̣ng của bô ̣ óc con người ở tra ̣ng thái số ng đô ̣ng của nó. Tư duy nảy sinh từ sự số ng và gắ n liề n với hoa ̣t đô ̣ng của tế bào naõ . Nó là một quá trình xử lý lượng thông tin do các khí quan cảm giác thu nhận đươ ̣c. Trong lich ̣ sử phát triể n của con người , sự hiǹ h thành và phát triể n của tư duy gắ n liề n với sự hin ̀ h thành và phát triể n của chủ thể . Vâ ̣y, phán đoán đầ u tiên của sự số ng là ở chỗ , với tư cách là chủ thể , sự số ng tự tách min ̀ h ra khỏi tính khách quan. Nói đến sự sống trong vận động của tư duy chính là nói đến cơ sở sinh lý của tư duy. Yế u tố “số ng” đó sẽ ta ̣o cho tư duy mô ̣t thuô ̣c tiń h quan tro ̣ng, đó là sự trao đổ i tinh thầ n có tiń h chấ t giao tiế p , tính chất “cảm ứng” , “giao cảm” giữa người với người . Bởi vâ ̣y, giao tiế p ngôn ngữ là mô ̣t giao tiế p có tính bề ngoài, còn trao đổi tinh thần, giao lưu tư tưởng và tiǹ h cả m là bản chấ t của hoạt động tư duy. Tư duy là mô ̣t “trạng thái” bên trong của vâ ̣t chấ t (Plekhanop) nhưng chỉ có ở trong dạng vật chất đặc biệt , phát triển ở trình độ cao , tức là ở con người. Mọi quan niệm cho rằng tư duy hay ý niệm tồn tại độc lập , bên ngoài 20