Luận văn Thạc sĩ Văn học: Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp – Nguồn mạch dân gian trong bối cảnh hiện đại, hậu hiện đại

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:144

Thêm vào BST

Báo xấu

154
lượt xem 33
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Văn học: Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp – Nguồn mạch dân gian trong bối cảnh hiện đại, hậu hiện đại bao gồm những nội dung về truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp: hành trình của yếu tố dân gian giữa thời hiện đại, hậu hiện đại; truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp với việc hiện đại hóa, hậu hiện đại hóa quan niệm dân gian về con người.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp – Nguồn mạch dân gian trong bối cảnh hiện đại, hậu hiện đại

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Thúy Hằng TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP – NGUỒN MẠCH DÂN GIAN TRONG BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI, HẬU HIỆN ĐẠI LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC Thành phố Hồ Chí Minh – 2013
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP.HỒ CHÍ MINH Nguyễn Thị Thúy Hằng TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP – NGUỒN MẠCH DÂN GIAN TRONG BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI, HẬU HIỆN ĐẠI Chuyên ngành: Lý luận văn học Mã số : 60 22 32 LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. NGUYỄN THÀNH THI Thành phố Hồ Chí Minh – 2013
LỜI CẢM ƠN Để hoàn thành luận văn này, bên cạnh sự nỗ lực của bản thân, tôi đã nhận được sự chỉ bảo tận tâm của quý thầy cô, sự cổ vũ từ gia đình, bè bạn. Bởi vậy, trước hết tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc đến PGS. TS Nguyễn Thành Thi – người thầy đã hướng dẫn, chỉ bảo tận tình trong suốt quá trình tôi thực hiện luận văn. Cùng xin được bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến quý thầy cô, những người đã truyền cho tôi rất nhiều kiến thức bổ ích trong những năm học vừa qua. Cũng xin gửi lời cảm ơn đến Khoa Ngữ văn và Phòng sau đại học của trường Đại học sư phạm Tp. Hồ Chí Minh đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi hoàn thành luận văn. Từ đáy lòng mình, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn vô hạn đến bố mẹ của tôi, hai em trai, người thân và bạn bè đã luôn động viên, ủng hộ, khích lệ tôi trong suốt quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận văn. Tp. Hồ Chí Minh, tháng 1 năm 2013 Nguyễn Thị Thúy Hằng
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ văn học “TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP – NGUỒN MẠCH DÂN GIAN TRONG BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI, HẬU HIỆN ĐẠI” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và không trùng lặp với bất cứ công trình khoa học nào. Tp. Hồ Chí Minh, tháng 1 năm 2013 Nguyễn Thị Thúy Hằng
MỤC LỤC Trang phụ bìa Lời cảm ơn Lời cam đoan Mục lục MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP: HÀNH TRÌNH CỦA YẾU TỐ DÂN GIAN GIỮA THỜI HIỆN ĐẠI, HẬU HIỆN ĐẠI . 11 1.1. Bối cảnh hiện đại, hậu hiện đại ................................................................ 11 1.1.1. Khái niệm hiện đại, hậu hiện đại .................................................... 11 1.1.2. Hiện thực và con người trong quan niệm của chủ nghĩa hiện đại và chủ nghĩa hậu hiện đại trong văn học....................................................... 22 1.1.3. Bối cảnh đan xen hiện đại, hậu hiện đại trong văn học Việt Nam. 25 1.2. Vị trí của yếu tố văn hóa dân gian trong bối cảnh hiện đại - hậu hiện đại ở Việt Nam ......................................................................................................... 32 1.2.1. Khái quát về yếu tố văn hóa dân gian ............................................ 32 1.2.2. Yếu tố văn hóa dân gian giữa thời hiện đại, hậu hiện đại .............. 36 1.3. Con đường hiện đại hóa, hậu hiện đại hóa yếu tố dân gian trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ................................................................................. 40 1.3.1. Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ................ 40 1.3.2. Sự gặp gỡ giữa dân gian - hiện đại, hậu hiện đại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ................................................................................... 42 Chương 2: TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP VỚI VIỆC HIỆN ĐẠI HÓA, HẬU HIỆN ĐẠI HÓA QUAN NIỆM DÂN GIAN VỀ CON NGƯỜI ........................................................................................................... 46 2.1. Con người và quan niệm về con người trong tâm thức dân gian............. 46
2.2. Con người trong tâm thức dân gian với cảm quan mang màu sắc hiện đại, hậu hiện đại ..................................................................................................... 51 2.3. Con người trong tâm thức dân gian với thân phận giữa thời hiện đại, hậu hiện đại ............................................................................................................ 60 2.4. Con người trong tâm thức dân gian với đời sống tâm linh thời hiện đại, hậu hiện đại ..................................................................................................... 69 Chương 3: TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP VỚI VIỆC HIỆN ĐẠI HÓA, HẬU HIỆN ĐẠI HÓA YẾU TỐ KỲ ẢO DÂN GIAN VÀ NGÔN NGỮ DÂN GIAN.. ........................................................................... 76 3.1. Hiện đại hóa, hậu hiện đại hóa yếu tố kỳ ảo dân gian ............................. 76 3.1.1. Khái quát về yếu tố kỳ ảo dân gian ................................................ 76 3.1.2. Không – thời gian kì ảo trong tâm thức dân gian đan xen sắc thái hiện đại, hậu hiện đại............................................................................... 81 3.1.3. Nhân vật dân gian giữa thời hiện đại, hậu hiện đại ........................ 93 3.2. Hiện đại hóa, hậu hiện đại hóa ngôn ngữ dân gian ................................ 101 3.2.1. Tiếp thu và đổi mới ngôn ngữ dân gian theo hướng hiện đại hóa, hậu hiện đại hóa...................................................................................... 101 3.2.2. Tiếp thu và đổi mới diễn ngôn tự sự dân gian theo hướng hiện đại hóa, hậu hiện đại hóa .............................................................................. 107 KẾT LUẬN .................................................................................................. 116 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 119 PHỤ LỤC ...................................................................................................... 128
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận văn thạc sĩ văn học “TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP – NGUỒN MẠCH DÂN GIAN TRONG BỐI CẢNH HIỆN ĐẠI, HẬU HIỆN ĐẠI” là công trình nghiên cứu của cá nhân tôi, các số liệu và kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và không trùng lặp với bất cứ công trình khoa học nào. Tp. Hồ Chí Minh, tháng 11 năm 2012 Nguyễn Thị Thúy Hằng
1 MỞ ĐẦU 1. Lí do chọn đề tài Nguyễn Huy Thiệp được xem là một hiện tượng văn học độc đáo trên văn đàn Việt Nam những năm cuối thế kỉ XX đầu thế kỉ XXI. Sự cách tân táo bạo về ngôn ngữ và kỹ thuật viết truyện ngắn của ông ở vào thời điểm văn học nước nhà mới chập chững tiến vào thời kỳ đổi mới đã tạo ra những làn sóng dư luận trái chiều sôi động. Bên cạnh những cách tân mới mẻ về thủ pháp, người đọc còn nhận thấy vẻ đẹp của giá trị truyền thống thể hiện qua cách ông vận dụng những thành phần của yếu tố văn hóa dân gian, đặc biệt là thành tựu của văn học dân gian trong các truyện ngắn của mình. Truyện ngắn của ông, do vậy, còn “bàng bạc” không khí của truyện cổ tích và truyền thuyết. Tuy nhiên, không chỉ có Nguyễn Huy Thiệp là người duy nhất sử dụng yếu tố văn hóa dân gian trong sáng tác, ông khác biệt ở chỗ đã mang đến hơi thở mới của thời đại mình. Yếu tố văn hóa dân gian vì thế vừa quen, vừa lạ trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Khi Nguyễn Huy Thiệp và truyện ngắn của ông xuất hiện trên văn đàn, người ta nhận thấy có sự xuất hiện của yếu tố dân gian trên nền tảng hiện đại bên cạnh bóng dáng của một hệ hình thi pháp “lạ”. Về sau, sắc thái “lạ” này có nhà nghiên cứu xem là đặc điểm của thi pháp hiện đại, có nhà nghiên cứu lại cho rằng đó là là dấu ấn của thi pháp “hậu hiện đại. Sau khi những cuộc tranh luận sôi nổi lắng lại, cùng tiếp nhận ngày càng cởi mở những lí thuyết văn học đương đại thế giới, giới nghiên cứu đã đánh giá khách quan hơn về truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Những sắc thái “lạ” kể trên đã được các nhà nghiên cứu soi chiếu ở nhiều góc độ, nhiều lí thuyết nghiên cứu để giải mã hiện tượng. Tuy nhiên bối cảnh làm tiền đề lí giải sự xuất hiện những hiện tượng trên trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp cũng là vấn đề đáng được
2 quan tâm và sự tồn tại trong thế kết hợp của yếu tố văn hóa dân gian với những yếu tố được phỏng đoán thuộc về hệ hình thi pháp hiện đại hay hậu hiện đại dường như vẫn còn để ngỏ. Từ những lí do trên, và để tìm hiểu bản chất của sự kết hợp làm nên đặc sắc này, chúng tôi lựa chọn hướng đi tìm và lí giải nguồn mạch dân gian trong bối cảnh hiện đại, hậu hiện đại nơi truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. 2. Lịch sử vấn đề Từ khi xuất hiện đến nay, con số bài viết, tiểu luận, luận văn viết về truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp được công bố trên báo chí khá nhiều. Khoảng mười năm sau đó, dư luận chia làm hai luồng ủng hộ và phản đối, chủ yếu tập trung vào chùm truyện giả lịch sử Kiếm sắc – Vàng lửa – Phẩm tiết và phê bình về thái độ, cách tiếp cận lịch sử của Nguyễn Huy Thiệp. Một bên, các nhà nghiên cứu sử học, mĩ học như Tạ Ngọc Liễn, Đỗ Văn Khang cho rằng Nguyễn Huy Thiệp xuyên tạc, bóp méo lịch sử. Nhưng ở luồng ý kiến ngược lại, các nhà phê bình văn học như Lại Nguyên Ân, Phạm Xuân Nguyên,… trên cơ sở nhìn nhận khách quan, phân tích thấu đáo những đóng góp về cả nội dung và nghệ thuật đã khẳng định lịch sử trong văn học là một lịch sử đã được hư cấu, được nhìn theo cách hiểu, cách nghĩ của người viết, phục vụ cho mục đích thể hiện đề tài, chủ đề của tác phẩm. Ngoài ra, những truyện ngắn viết đề tài đời sống như Tướng về hưu, Huyền thoại phố phường,…. nhận được nhiều lời khen về cách khám phá hiện thực táo bạo, dữ dội. Vượt qua khoảng thời gian sóng gió kể trên, truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đã được tiếp nhận và đánh giá đúng giá trị của mình. Cộng với việc tiếp thu nhiều lý thuyết phê bình văn học phương Tây, truyện ngắn của ông được soi chiếu ở nhiều góc độ, từ nghệ thuật Ba – rốc , đến chủ nghĩa hiện sinh, phê
3 bình cổ mẫu, huyền thoại học, chủ nghĩa hậu hiện đại, thi pháp học, văn hóa học… Trong giới hạn phạm vi của đề tài, dưới đây chúng tôi chủ yếu đi khảo sát những bài viết tiếp cận truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp từ lí thuyết văn học hiện đại, hoặc hậu hiện đại và những bài viết, luận án xem xét ảnh hưởng của yếu tố văn hóa dân gian lên truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Tác giả Cao Kim Lan trong bài Lịch sử trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp và những dấu vết của hệ hình thi pháp hậu hiện đại [44] nhận định truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp nằm trong “hệ quy chiếu những đặc trưng chủ yếu của hư cấu hậu hiện đại” thể hiện chủ yếu qua những tác phẩm “siêu hư cấu sử kí” với mục đích làm “méo mó lịch sử một cách có ý thức phản tỉnh”. Khảo sát chủ yếu chùm truyện giả lịch sử của Nguyễn Huy Thiệp, người viết nhận thấy có những dấu hiệu vượt ra ngoài hệ hình văn hóa văn học quen thuộc. Một mặt người viết tìm hiểu các truyện ngắn này từ góc độ của hệ hình thi pháp cũ, mặt khác cố gắng giải mã những tín hiệu “sai lệch” bằng một hệ hình thi pháp mới. Ở khía cạnh thứ nhất, tác giả bài viết đi vào tìm hiểu ba truyện ngắn trong một cấu trúc thống nhất được tạo bởi mô hình tự sự của ba phạm trù cái tài – cái tâm – cái đẹp ứng với Kiếm sắc – Vàng lửa – Phẩm tiết. Trong phần còn lại của bài viết, tác giả đã chỉ ra những dấu hiệu của thi pháp hậu hiện đại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp thể hiện ở: kỹ thuật ngụy tạo lịch sử trong tâm thế chối bỏ đại tự sự, người kể chuyện không tin cậy và tâm thế bất tín nhận thức, phương thức đa kết phá vỡ kết cấu trung tâm của tác phẩm. Bằng cách đánh giá thông qua việc đối sánh giữa đặc điểm của hai hệ hình thi pháp cùng xuất hiện trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, tác giả bài viết đã chỉ ra những dấu hiệu của hệ hình thi pháp mới – thi pháp hậu hiện đại. Tuy nhiên, người viết cũng chỉ dừng lại ở việc chỉ ra những dấu
4 hiệu của hệ hình thi pháp mới mà chưa đi tiếp vào nghiên cứu mở rộng ảnh hưởng cũng như hoạt động của hệ hình thi pháp này đối với các yếu tố khác trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Soi chiếu từ lý thuyết văn học hậu hiện đại, qua bài viết Những dấu hiệu của chủ nghĩa hậu hiện đại trong văn học Việt Nam qua sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp và Phạm Thị Hoài [32], nhà nghiên cứu La Khắc Hòa cho rằng có thể tìm thấy “những câu chuyện thể hiện tâm trạng và cảm quan hậu hiện đại” với những câu chuyện về một “thế giới vô nghĩa vô hồn” và lấy “nguyên tắc lạ hóa theo kiểu câu đố” là kỹ thuật nền tảng. Cũng theo tác giả bài viết, đó là thế giới nghệ thuật “phân mảnh, đứt gãy mạch lạc, hình tượng được kiến tạo theo nguyên tắc lạ hóa, văn bản ngôn từ nổi trên bình diện thứ nhất của văn bản văn học, “lời” và “nghĩa” xô đẩy, giễu nhại nhau”. Nó tạo nên một tâm trạng “hồ nghi tồn tại” như một loại hình tâm trạng làm nên cảm quan mới – cảm quan hậu hiện đại. Ở đây, những đặc điểm mang dấu hiệu của thi pháp hậu hiện đại đều được tác giả điểm qua nhưng bài viết cũng chỉ dừng lại ở việc chỉ ra những “dấu hiệu” của chủ nghĩa hậu hiện đại mà chưa có một cái nhìn toàn cảnh và sâu rộng hơn về vị trí và vai trò cũng như cách sử dụng yếu tố này trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Trong Cặp đôi nam/ nữ và quyền diễn giải lịch sử trong truyện ngắn lịch sử của Nguyễn Huy Thiệp [45] tác giả Phạm Ngọc Lan từ việc xác định những yếu tố tạo điều kiện cho chủ nghĩa hậu hiện đại xuất hiện trong văn học Việt Nam đã đề cập đến kỹ thuật siêu hư cấu biên sử trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Theo người viết, bằng cách này, Nguyễn Huy Thiệp đã “đặt diễn ngôn nam giới về phụ nữ và lịch sử bên trong sự diễn giải rộng lớn hơn của phụ nữ, nhằm bóc trần những giới hạn và bất cập của diễn ngôn lịch sử viết từ góc nhìn nam giới”. Điều này thể hiện “cảm thức hậu hiện đại độc
5 đáo của Nguyễn Huy Thiệp”. Trong bài viết, tác giả đã cung cấp một cái nhìn cận cảnh về màu sắc hậu hiện đại xuất hiện trong cảm thức của tác giả trước đời sống và con người. Nhưng cũng như những bài viết trước đó, người viết cũng chỉ dừng lại ở một khía cạnh nhỏ trong cảm quan về con người của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Trong cuốn sách Văn học hậu hiện đại: Lí thuyết và tiếp nhận mới xuất bản đầu năm 2012, nhà nghiên cứu Lê Huy Bắc khẳng định “Có một nền văn chương hậu hiện đại Việt Nam, điều này không thể phủ nhận” [11, tr. 305]. Ông cho rằng, từ việc “tư duy bằng bàn phím”, dùng “bàn phím” để sáng tác văn chương thì “sản phẩm đó đa phần thiên sang hậu hiện đại” [11, tr. 306]. Tác giả này cũng đi vào tìm hiểu và khẳng định những đặc điểm thuộc về chủ nghĩa hậu hiện đại trong các tác phẩm của Nguyễn Huy Thiệp như tìm hiểu yếu tố “nhại” (chương 14), tính chất hỗn độn trong truyện ngắn Không có vua (chương 15), và giải luận đề truyện Sang sông (chương 16). Có thể nói, những đánh giá về chủ nghĩa hậu hiện đại và biểu hiện của nó trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp được tác giả trình bày khá chủ quan, nhưng cũng chỉ dừng lại ở một số ít các truyện ngắn mà ông cho rằng ở đó các đặc điểm của chủ nghĩa hậu hiện đại được thể hiện nổi bật. Nhìn chung, ngoài tác giả Lê Huy Bắc, các nhà nghiên cứu đều cho rằng truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp truyện của ông mới chỉ xuất hiện những “dấu ấn”, “dấu hiệu”, mang “cảm thức” chủ nghĩa hậu hiện đại. Dưới đây, chúng tôi tiếp tục khảo sát những bài viết, luận án về ảnh hưởng của yếu tố văn hóa dân gian và sự kết hợp dân gian – hiện đại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp.
6 Nhà nghiên cứu văn học người Nga T.N. Filimonova trong bài Những ngọn gió Hua Tát của Nguyễn Huy Thiệp như hình mẫu các truyền thuyết văn học cho rằng “yếu tố dân gian chiếm một vị trí to lớn trong sáng tác của Nguyễn Huy Thiệp”[57, tr. 65], ông không đơn giản là mượn hay trích đoạn mà là “sự ảnh hưởng, cách điệu hóa chúng”. Tác giả bài viết đã đề cập đến ảnh hưởng của truyền thuyết đến sáng tác của nhà văn. Trong phần tiếp theo, người viết đã đi chứng minh chùm truyện Những ngọn gió Hua Tát là “truyền thuyết văn học” và kết luận Nguyễn Huy Thiệp đã “hiện đại hóa” truyền thuyết, qua đó nêu bật những vấn đề vĩnh cửu về cái thiện, cái ác, số phận… [57, tr. 74]. Đặng Anh Đào, cũng từ góc nhìn của huyền thoại học, trong bài Biển không có thủy thần, nhận thấy trong truyện của Nguyễn Huy Thiệp “sự đan cài dị dạng – bình thường, cái bi đát và cái khôi hài, lệch lạc và cân đối tiềm tàng trong triết lý và nghệ thuật lành mạnh của dân gian” [57, tr. 394]. Cả hai tác giả trên đều đi vào tìm hiểu một khía cạnh chịu ảnh hưởng của văn hóa dân gian trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp nhưng cũng chỉ dừng lại chỉ ra ảnh hưởng riêng lẻ của một số yếu tố thuộc văn hóa dân gian lên truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Ngoài những bài viết trên, luận văn thạc sĩ Ảnh hưởng của văn hóa dân gian đối với truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp là công trình nghiên cứu sâu về yếu tố dân gian trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Tác giả luận văn, Vương Thị Thu Hiền, đã khảo sát ảnh hưởng của các yếu tố văn học, ngôn ngữ, tín ngưỡng dân gian lên truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ở các phương diện cốt truyện, nhân vật, ngôn ngữ và giọng điệu. Tác giả luận văn cho hay, Nguyễn Huy Thiệp đã thành công vận dụng yếu tố kì ảo vào xây dựng cốt
7 truyện tạo nên “dáng dấp của truyền thuyết, cổ tích dân gian” [29, tr. 11]. Người viết cũng khẳng định Nguyễn Huy Thiệp không chỉ tiếp thu mà còn có ý thức sáng tạo, đổi mới cốt truyện dân gian tạo nên “ những đoạn kết “hiện đại” như kết thúc ngược cổ tích, không có hậu, không khép kín mạch truyện” [ 29, tr.101]. Người viết cũng nhận định Nguyễn Huy Thiệp đã “vận dụng khá nhuần nhuyễn thành ngữ, tục ngữ nên gần gũi với ngôn ngữ sinh hoạt thường ngày, mang đậm sắc thái ngôn ngữ dân gian” [29, tr.134] và kết hợp thành công chất thơ với chất tự sự qua lối kể chuyện bằng văn xuôi lẫn văn vần tiếp thu từ truyện cổ dân gian. Nhìn chung, luận văn đã chỉ ra những ảnh hưởng chủ yếu của văn hóa dân gian lên truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Ở bài viết Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp – hợp lưu giữa nguồn mạch dân gian và tinh thần hiện đại, tác giả Nguyễn Thị Tuyết Nhung cho rằng truyện ngắn của nhà văn một mặt đồng vọng với chủ nghĩa hiện sinh khi“phơi bày đến tận cùng một hiện thực đang ly tán, phân rã, mất đi tính bản nguyên thống nhất, vẹn toàn”, mặt khác lại “bàng bạc và bảng lảng một sắc màu dân gian, dân tộc, mà chìm dưới bề sâu của những thiên truyện ấy là hạt nhân triết học dân gian” [16]. Người viết đã khám phá truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp ở sự gặp gỡ giữa những lớp trầm tích của văn hóa dân gian và tinh thần hiện đại. Một mặt, tác giả chỉ ra những khía cạnh thuộc về văn hóa dân gian nằm trong sự tiếp nối có tính truyền thống của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp trong việc thể hiện triết lí sống dung hòa với tự nhiên của con người, với vẻ đẹp của nhân vật nữ như hình bóng của tín ngưỡng thờ mẫu hay rất nhiều nhân vật mang màu sắc cổ tích với hình ảnh dị dạng, xấu xí, bất hạnh. Người viết kết luận rằng đó là những yếu tố thuộc truyện cổ được Nguyễn Huy Thiệp vay mượn và tái tạo lại làm nên thế giới con người và nhân vật đặc sắc của mình. Ở phần tiếp theo của bài viết, tác giả đã chỉ ra hình
8 ảnh của một “thế giới đang phân rã đầy xáo trộn” được dựng lên trong những truyện ngắn nổi bật của Nguyễn Huy Thiệp và khẳng định vang vọng lên từ những thế giới ấy là “sự rạn vỡ niềm tin truyền thống về một hiện thực hài hòa, vận động xuôi chiều và lạc quan” với nhiều “lo âu”và “bi quan” mà trong đó con người “hoảng sợ và hoang mang” trước một thế giới thiếu vắng trung tâm định hướng. Từ những đặc điểm trên, người viết kết luận “Khai phá những chủ đề như cái phi lý, sự cô đơn, tha hóa…, Nguyễn Huy Thiệp đã hòa vào dòng chảy của Chủ nghĩa hiện đại trong văn học thế giới thế kỉ XX”. Có thể nói, hầu hết các bài viết đều khẳng định yếu tố dân gian góp phần làm nên đặc sắc của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Tuy nhiên chưa thấy có bài viết chuyện sâu tìm hiểu sự gặp gỡ giữa những dấu hiệu hiện đại, hậu hiện đại với yếu tố dân gian trong bối cảnh đan xen của thời hiện đại, hậu hiện đại. Trên cơ sở tiếp thu những thành tựu nghiên cứu trên, chúng tôi sẽ đi vào tìm hiểu đề tài Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp – nguồn mạch dân gian trong bối cảnh hiện đại, hậu hiện đại. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Trong khuôn khổ của đề tài, chúng tôi tập trung khảo sát bốn mươi ba truyện ngắn của Nguyễn Huy Thiệp để tìm ra trong đó sự gặp gỡ, kết hợp giữa yếu tố dân gian với yếu tố hiện đại, hậu hiện đại. Các truyện được in chủ yếu trong: Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, Nxb Trẻ, 2003. Tuyển tập truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, Nxb Phụ Nữ, Hà Nội, 2001. Ngoài ra, để phục vụ việc so sánh, đối chiếu với các truyện cổ dân gian, chúng tôi cũng khảo sát hai mươi truyện cổ tích dân gian trích từ Hợp tuyển truyện cổ tích Việt Nam, Lữ Huy Nguyên – Đặng Văn Lung (Biên soạn và
9 giới thiệu), Nxb Văn Học, Hà Nội, 1996 . Và hai mươi truyền thuyết dân gian trích từ Truyền thuyết dân gian người Việt (Quyển 3): Truyền thuyết về thời Lí và thời Trần, GS.TS. Kiều Thu Hoạch (chủ biên), Trần Thị An, Mai Ngọc Hồng (biên soạn), Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội, 2009. 4. Phương pháp nghiên cứu Để triển khai đề tài Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp – nguồn mạch dân gian trong bối cảnh hiện đại, hậu hiện đại, chúng tôi đã vận dụng những phương pháp nghiên cứu sau: Phương pháp loại hình: Giúp tìm hiểu truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp từ đặc trưng của thể loại truyện ngắn. Phương pháp so sánh – đối chiếu: Đây là phương pháp chính, nhằm làm nổi bật sự tiếp thu và đổi mới theo hướng hiện đại, hậu hiện đại yếu tố văn hóa dân gian của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Phương pháp liên ngành: Dựa trên các cứ liệu văn hóa dân gian và văn học, tiếp cận một cách tổng hợp về truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, tìm ra sự gặp gỡ giữa những yếu tố văn hóa dân gian với tinh thần của chủ nghĩa hiện đại, hậu hiện đại. Phương pháp hệ thống: Xem xét các yếu tố trong hệ thống tác phẩm, sự tiếp thu và đổi mới ở những bộ phận chủ yếu của hệ thống nhằm tìm ra sự thống nhất trong quá trình tiếp thu và đổi mới của truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp đối với yếu tố dân gian. 5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài Với đề tài này, chúng tôi hy vọng sẽ tiếp cận và lí giải được nguyên nhân cũng như biểu hiện của sự kết hợp giữa các yếu tố dân gian và hiện đại, hậu hiện đại trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp, từ đó góp phần xác định
10 những đóng góp của nhà văn trong sự tiếp thu và thể hiện một hướng mới trong sáng tác đối với nền văn học Việt Nam đương đại. 6. Cấu trúc luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài liệu tham khảo, phần nội dung chính của luận văn gồm bốn chương: Chương 1: Truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp: hành trình của yếu tố dân gian giữa thời hiện đại - hậu hiện đại Trong chương một, chúng tôi sẽ đi vào khái quát những vấn đề lí thuyết của chủ nghĩa hiện đại và chủ nghĩa hậu hiện đại, xác định những điều kiện dẫn đến sự tiếp thu và đổi mới theo hướng hiện đại, hậu hiện đại yếu tố văn hóa dân gian trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp. Chương 2: Hiện đại hóa, hậu hiện đại hóa quan niệm dân gian về con người Chương hai là phần luận văn trình bày về sự tiếp thu và đổi mới quan niệm dân gian về con người theo hướng hiện đại hóa trong truyện ngắn Nguyễn Huy Thiệp Chương 3: Hiện đại hóa, hậu hiện đại hóa yếu tố kỳ ảo dân gian và yếu tố ngôn ngữ dân gian Tiếp nối các chương trên, chương ba trình bày sự đổi mới trong yếu tố kì ảo dân gian và ngôn ngữ dân gian.
11 Chương 1 TRUYỆN NGẮN NGUYỄN HUY THIỆP: HÀNH TRÌNH CỦA YẾU TỐ DÂN GIAN GIỮA THỜI HIỆN ĐẠI, HẬU HIỆN ĐẠI 1.1. Bối cảnh hiện đại, hậu hiện đại 1.1.1. Khái niệm hiện đại, hậu hiện đại Các thuật ngữ hậu hiện đại (postmodern), thời hậu hiện đại (postmodernity), chủ nghĩa hậu hiện đại (postmodernism) thường được tiếp cận trong sự đối sánh với hiện đại (modern), thời hiện đại (modernity) và chủ nghĩa hiện đại (modernism). Thuật ngữ hiện đại, được viết thành chữ Modern và Moderne trong tiếng Anh và tiếng Pháp. Từ này vốn xuất phát từ Modernus trong tiếng Latinh, có hai nghĩa cận đại và hiện đại do “từ nguyên của nó có hai nghĩa là vừa mới và bây giờ” [49, tr. 57] được dùng trong sự đối sánh với thời cổ đại. Theo nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân, thuật ngữ này có nguồn gốc sâu xa từ việc các đức cha của giáo hội Thiên Chúa giáo dùng từ modernus (mới, hiện tại) để chỉ thế giới Thiên Chúa giáo (được chính thức công nhận vào thế kỉ thứ IV khi Thiên Chúa giáo trở thành quốc giáo của đế chế La Mã) trong sự phân biệt với thời kỳ đa thần trước đó được gọi là anticuus (cổ, cổ xưa). Khi thời kỳ Ánh sáng xuất hiện ở Châu Âu (vào khoảng thế kỉ XV), Modernity, được bổ sung thêm ý nghĩa chỉ tính chất bởi vậy cả hai thuật ngữ Modernity (thời hiện đại), và Postmodernity (thời kỳ hậu hiện đại) là hai thuật ngữ “bao hàm ý nghĩa thời gian và ngầm chứa ý nghĩa tính chất” [75, tr. 27], không tìm được nghĩa tương đương khi được chuyển dịch sang tiếng Việt. Về phương diện lịch sử, các nhà sử học lấy mốc chung là khoảng năm 1500 đến giữa thế kỷ XX để đánh dấu thời kỳ hiện đại (Modernity). Cũng có
12 ý kiến cho rằng thời hiện đại bắt đầu từ cuối thế kỉ XIX đến nửa đầu thế kỉ XX. Tuy nhiên, cho đến nay, việc thời kỳ hiện đại đã thực sự kết thúc hay chưa vẫn đang là vấn đề còn gây nhiều tranh cãi. Về mặt kinh tế xã hội, thời kỳ hiện đại chứng kiến sự phát triển thần tốc của quá trình công nghiệp hóa với phương thức và quan hệ sản xuất tư bản mà một trong những hệ quả của nó là sự bùng nổ của đô thị hóa. Còn về mặt văn hóa, thời kỳ hiện đại “nuôi dưỡng trong nó sự đột phá của khoa học và các dòng tư tưởng mới” [31]. Tính chất hiện đại được Baudelaire nhận thức trong khi chỉ ra những giá trị cũng như những điều kiện và sự phức tạp của thời hiện đại như “tính nhất thời, ngẫu nhiên, và phù du trong thời kỳ hiện đại” [75, tr. 28]. Còn Jane Flax (trong luận văn Thinking Fragments;Psychoanalysis, Feminism, and Postmodernism in the Contemporary ) [75, tr. 28], tính hiện đại đặc trưng cho thời kỳ hiện đại, tương tự như vậy, tính chất hậu hiện đại sẽ thuộc về thời hậu hiện đại – thời mà xét về mặt thời gian, nối tiếp ngay sau thời hiện đại. Nhắc đến tính chất hiện đại, không thể bỏ qua đặc điểm nổi bật của triết học hiện đại là lấy lí tính làm cơ sở để tìm kiếm chân lý. Lí tính (của thời Khai sáng) trở thành nguyên lí định hướng mọi hoạt động từ nghiên cứu lí thuyết đến thực tiễn cuộc sống. Mọi tiêu chuẩn từ lí thuyết đến thực hành đều được khám phá và xây dựng dựa trên lí tính, dựa vào đó “tư tưởng và hành động của từng cá nhân, cấu trúc xã hội, sẽ hình thành” [75, tr.29]. Tính chất của thời hiện đại, bởi vậy, mang đậm tính duy lý và tiến trình hợp lí hóa nhằm hướng tới việc xây dựng sự trật tự, ổn định trong tất cả các lĩnh vực đời sống. Việc xây dựng trật tự này sau đó được bảo vệ bằng cách giữ những tính chất ổn định và trật tự ở thế “trấn áp” trong cặp đối lập nhị phân Trật tự/ Hỗn loạn, nó lấn át gần như triệt để, đẩy phần còn lại lệch khỏi tâm vào vào một phạm trù khác so với mình. Tính chất hiện đại được chuyển tải vào đời sống thường