Luận văn Thạc sĩ Văn học: Văn hóa ứng xử người Việt trong truyện thơ Nôm

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:115

Thêm vào BST

Báo xấu

92
lượt xem 14
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mời các bạn tham khảo luận văn Thạc sĩ Văn học: Văn hóa ứng xử người Việt trong truyện thơ Nôm sau đây để nắm bắt được những nội dung về truyện thơ Nôm, văn hóa và văn hóa ứng xử trong truyện thơ Nôm, văn hóa ứng xử người việt trong truyện thơ Nôm.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Văn học: Văn hóa ứng xử người Việt trong truyện thơ Nôm

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH ____________________ TRIỆU THÙY DƯƠNG VĂN HÓA ỨNG XỬ NGƯỜI VIỆT TRONG TRUYỆN THƠ NÔM LUẬN VĂN THẠC SĨ VĂN HỌC NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS.TS. LÊ THU YẾN Thành phố Hồ Chí Minh – 2007
MÔÛ ÑAÀU 1. Lý do chän ®Ò tµi Ngµy nay, khi mµ c¸c quèc gia ®Òu ®Æt sù quan t©m hµng ®Çu cho viÖc ph¸t triÓn kinh tÕ vµ khoa häc kÜ thuËt th× viÖc thiÕu hiÓu biÕt vÒ v¨n hãa ®ang trë thµnh mét mét nguy c¬ nghiªm träng. Vai trß cña v¨n hãa ®èi víi sù ph¸t triÓn cña mçi d©n téc vµ cña toµn nh©n lo¹i ®ang ®îc coi lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò u tiªn quèc tÕ. V¨n hãa “ngµy h«m qua chØ lµ mét thø trang trÝ, th× h«m nay lµ nÒn t¶ng vµ linh hån cña cuéc phiªu lu cña con ngêi. Tríc kia, ngêi ta coi v¨n hãa lµ thø yÕu, ngµy nay, ngêi ta b¾t ®Çu nhËn ra nã lµ cèt lâi cña vÊn ®Ò. V× vËy, ngµy nay cÇn cã mét c¸ch tiÕp cËn míi víi ph¸t triÓn, c¸ch tiÕp cËn Êy cuèi cïng sÏ thõa nhËn vai trß quyÕt ®Þnh cña v¨n hãa” [65, tr.35]. Nhu cÇu vÒ sù hoµn thiÖn cuéc sèng cho h«m nay vµ cho ngµy mai buéc con ngêi ph¶i nh×n nhËn l¹i vai trß cña c¸c thµnh tè cña tæng thÓ x· héi, tõ ®ã, dÉn ®Õn viÖc cÇn ®¸nh gi¸ l¹i vai trß cña v¨n hãa nh mét thµnh tè quan träng vµ trùc tiÕp ®èi víi sù ph¸t triÓn. Mét khi toµn bé sù ph¸t triÓn cña x· héi vµ c¸ nh©n mçi con ngêi ®îc ®Æt trong quü ®¹o cña ®Þnh híng v¨n hãa th× b¶n th©n v¨n hãa sÏ ®ãng vai trß nh hÖ ®iÒu tiÕt thêng trùc vµ tù gi¸c cña cuéc sèng vµ sù ph¸t triÓn. NhÊt lµ ®èi víi níc ta, mét níc ®ang trong giai ®o¹n c«ng nghiÖp hãa - hiÖn ®¹i hãa, cã nhu cÇu bøc b¸ch trong viÖc tiÕp thu thµnh tùu v¨n hãa thÕ giíi ®ång thêi víi viÖc b¶o tån vµ ph¸t triÓn v¨n hãa d©n téc. ViÖt Nam ®ang ë trong giai ®o¹n x©y dùng mét nÒn v¨n hãa tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc, ®ang trªn ®µ héi nhËp víi v¨n hãa thÕ giíi cho nªn nhu cÇu nh×n l¹i m×nh ®Ó lµ chÝnh m×nh vµ ®Ó “lµm b¹n víi toµn thÕ giíi” lµ rÊt quan träng. Muèn vËy, yÕu tè quan träng tríc tiªn kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi chÝnh lµ con ngêi ViÖt Nam. Víi t c¸ch lµ chñ thÓ, ®ång thêi lµ “vËt mang” v¨n hãa, con ngêi ho¹t ®éng, t¸c ®éng ®Õn m«i trêng xung quanh dùa trªn nh÷ng chuÈn thøc v¨n hãa ®îc thõa hëng tõ truyÒn thèng vµ gi¸o dôc. Trong kØ nguyªn toµn cÇu hãa vµ th«ng tin hãa nh hiÖn nay, tÇm quan träng cña yÕu tè v¨n hãa kh«ng ngõng t¨ng lªn. §Æc biÖt, khi kinh tÕ ngµy cµng ph¸t triÓn vµ c¸c quèc gia trªn thÕ giíi ngµy cµng xÝch l¹i gÇn nhau th× v¨n hãa d©n téc ngµy cµng trë thµnh trung t©m cña sù chó ý. Nh÷ng n¨m gÇn ®©y, v¨n kiÖn cña §¶ng vµ nhµ níc ViÖt Nam nhiÒu lÇn kh¼ng ®Þnh vai trß quan träng cña v¨n hãa trong viÖc båi dìng vµ ph¸t huy nh©n tè con ngêi. Thùc tiÔn lÞch sö nh©n lo¹i ®· chøng tá r»ng sù ph¸t triÓn v¨n hãa cña c¸c d©n téc trªn thÕ giíi lµ rÊt ®a d¹ng vµ phong phó. Sù ®a d¹ng vÒ v¨n hãa lµ mét hiÖn tîng phæ biÕn bëi nÕu môc ®Ých tèi thîng cña con ngêi lµ no ®ñ, h¹nh phóc cho mäi ngêi th× nh÷ng quan niÖm, nh÷ng ph¬ng ph¸p ®¹t tíi, nh÷ng biÓu hiÖn cña mçi d©n téc lµ kh¸c nhau. Do vËy, t«n träng sù phong phó, ®a d¹ng cña c¸c nÒn v¨n hãa trong thêi ®¹i ngµy nay lµ biÓu hiÖn lÝ tëng cao c¶ cña chñ nghÜa nh©n v¨n cho con ngêi vµ v× con ngêi. T«n träng tÝnh ®a d¹ng trong sù ph¸t triÓn vµ b¶o tån v¨n hãa nh©n lo¹i chÝnh lµ c¬ së ®Ó mçi d©n téc t×m vÒ b¶n s¾c v¨n hãa cña chÝnh m×nh, ë ®ã cã mét hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ tinh hoa cña d©n téc ®îc vun ®¾p nªn bëi lÞch sö ®Êu tranh dùng níc vµ gi÷ níc, lµ qu¸ tr×nh tiÕp xóc, giao thoa v¨n hãa ®Ó bæ sung, hoµn
thiÖn nh÷ng gi¸ trÞ míi, g¹t bá nh÷ng gi¸ trÞ l¹c hËu, lçi thêi lµm cho lµm cho nh÷ng gi¸ trÞ bÒn v÷ng ®îc tån t¹i sèng ®éng víi thùc tiÔn x· héi. V¨n hãa cña bÊt k× d©n téc nµo trong qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ®Òu tån t¹i hai c¬ chÕ: c¬ chÕ thø nhÊt cã liªn quan tíi sù ph¸t triÓn néi sinh cña chÝnh nÒn v¨n hãa d©n téc ®ã (v¨n hãa b¶n ®Þa), ®ã lµ sù chän läc, duy tr×, ph¸t triÓn vµ lu truyÒn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa ®Ých thùc qua c¸c thêi k× kh¸c nhau cña lÞch sö, chóng ®îc xem lµ tinh hoa cña nÒn v¨n hãa d©n téc. C¬ chÕ thø hai liªn quan tíi qu¸ tr×nh giao lu gi÷a v¨n hãa b¶n ®Þa víi v¨n hãa khu vùc vµ thÕ giíi (giao lu v¨n hãa). §ã lµ sù héi nhËp, dung hßa cã tÝnh cìng bøc hoÆc tù nguyÖn nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa cña c¸c d©n téc kh¸c vµo gi¸ trÞ v¨n hãa cña d©n téc m×nh. §ã cã thÓ lµ qu¸ tr×nh bæ sung, lµm phong phó thªm vèn v¨n hãa b¶n ®Þa nhng còng cã thÓ lµ qu¸ tr×nh lµm tµn lôi mét nÒn v¨n hãa nµy tríc sù th©m nhËp, th«n tÝnh cña mét nÒn v¨n hãa kh¸c. Do ®ã, muèn duy tr× vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa cña m×nh, mçi d©n téc, bªn c¹nh sù héi nhËp v¨n hãa ph¶i cã ®îc ý thøc gi÷ g×n, ph¸t huy nh÷ng truyÒn thèng tèt ®Ñp chøa ®ùng b¶n s¾c v¨n hãa cña d©n téc m×nh. §ã lµ nh÷ng gi¸ trÞ v¨n hãa quý b¸u, lµ tinh hoa v¨n hãa cña mét d©n téc ®îc lùa chän, b¶o tån, duy tr× vµ ph¸t triÓn qua c¸c thêi k× lÞch sö, gióp chóng ta ph©n ®Þnh râ c¸i riªng, c¸i ®éc ®¸o cña mét nÒn v¨n hãa. §¹i héi VI cña §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam (1986) ®· x¸c ®Þnh ®êng lèi ®æi míi toµn diÖn, më ra mét thêi k× míi cho ®Êt níc vît qua thêi k× khñng ho¶ng ®Ó bíc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ ngµy cµng v÷ng ch¾c . §Êt níc ta bíc vµo mét thêi k× míi: më cöa giao lu vµ dïng con ®êng c«ng nghiÖp hãa - hiÖn ®Þa hãa ®Ó ®a ®Êt níc v¬n ®Õn môc tiªu d©n giµu - níc m¹nh - x· héi c«ng b»ng, d©n chñ, v¨n minh. Trong qu¸ tr×nh ho¹ch ®Þnh chiÕn lîc ph¸t triÓn ®Êt níc theo ®êng lèi “v¨n hãa soi ®êng cho kiÕn quèc” (Hå ChÝ Minh), §¶ng ta nhanh chãng nhËn ra r»ng cÇn ph¶i cã sù kÕt hîp hµi hßa gi÷a ph¸t triÓn kinh tÕ, khoa häc, kÜ thuËt, c«ng nghÖ… víi viÖc b¶o tån, ph¸t huy néi lùc v¨n hãa, gi÷ g×n vµ ph¸t huy b¶n s¾c v¨n hãa cña d©n téc. §iÒu nµy ®· ®îc minh chøng b»ng viÖc §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam ®· dµnh h¼n Héi nghÞ Trung ¬ng khãa VIII ®Ó bµn vÒ v¨n hãa trong t×nh h×nh míi. Néi dung chiÕn lîc trong NghÞ quyÕt cña Héi nghÞ lµ “X©y dùng vµ ph¸t triÓn nÒn v¨n hãa ViÖt Nam tiªn tiÕn, ®Ëm ®µ b¶n s¾c v¨n hãa d©n téc” [9, tr.7]. Bªn c¹nh ®ã, §¶ng ta ®· x¸c ®Þnh chiÕn lîc v¨n hãa lµ chiÕn lîc x©y dùng con ngêi ViÖt Nam, x©y dùng nh©n c¸ch ViÖt Nam. Gi¸o s - ViÖn sÜ Ph¹m Minh H¹c ®· nhËn ®Þnh: “Nãi ®Õn v¨n hãa lµ ph¶i nãi ®Õn con ngêi, mµ nãi ®Õn con ngêi tríc hÕt ph¶i nãi ®Õn t×nh c¶m, t tëng, t©m lÝ, t duy, chÝnh trÞ… §ã lµ cèt lâi cña v¨n hãa. LÞch sö v¨n hãa lµ lÞch sö con ngêi vµ loµi ngêi. Con ngêi t¹o ra v¨n hãa vµ v¨n hãa lµm cho con ngêi trë thµnh ngêi” [84, tr.188]. Cïng lÏ ®ã, hiÖn nay, ngêi ta cßn quan t©m ®Õn mét biÓu hiÖn hÕt søc ®¸ng quan t©m cña v¨n hãa, c¸i thÓ hiÖn trùc tiÕp th¸i ®é cña con ngêi, ®ã lµ øng xö, øng xö cã v¨n hãa vµ ë møc ®é tinh tuyÓn: v¨n hãa øng xö cña con ngêi. §· lµ con ngêi mang tÝnh nh©n lo¹i phæ biÕn th× ai còng ph¶i quan t©m ®Õn mèi quan hÖ, th¸i ®é øng xö víi nh÷ng vÊn ®Ò lín nh: gi÷a ngêi víi ngêi, víi gia ®×nh, x· héi, víi tù
nhiªn… DÜ nhiªn, øng xö v¨n hãa ë mçi céng ®ång téc ngêi cã nh÷ng yÕu tè ®ång nhÊt vµ kh¸c biÖt. Ngêi ViÖt øng xö kh¸c víi ngêi Mêng, M«ng, Tµy, Th¸i… trong tÝn ngìng, t×nh c¶m, quan hÖ gia ®×nh, h«n nh©n, ®êi sèng vËt chÊt… §iÒu nµy ®· ®îc chøng minh rÊt râ trong thùc tiÔn v¨n hãa øng xö phong phó vµ sinh ®éng cña mçi d©n téc. VËy nªn, øng xö v¨n hãa lµ mét vÊn ®Ò cã néi hµm réng vµ phøc t¹p, do ®ã, viÖc t×m hiÓu v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt còng gÆp khã kh¨n bëi sù më réng vµ phøc t¹p cña vÊn ®Ò, tõ kh¸i niÖm ®Õn thùc tiÔn. Víi mong muèn kh¼ng ®Þnh hµnh trang kh«ng thÓ thiÕu ®îc cña ngêi ViÖt trªn con ®êng v¨n hãa hiÖn t¹i chÝnh lµ truyÒn thèng øng xö x· héi, truyÒn thèng v¨n hãa øng xö ®· ®îc kÕt tinh tõ ®êi sèng v¨n hãa cæ truyÒn tõ rÊt l©u ®êi nªn chóng t«i quyÕt t©m ®i t×m nh÷ng nÐt v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt trong v¨n häc trung ®¹i, ®Æc biÖt lµ trong c¸c truyÖn th¬ N«m, lµ mét c¸ch ®Ó kh¼ng ®Þnh v¨n hãa øng xö ®ång thêi còng lµ mét vÊn ®Ò cã tÝnh chÊt cèt lâi, cã ¶nh hëng s©u réng ®Õn nhiÒu thÕ hÖ ngêi ViÖt sau nµy. 2. LÞch sö vÊn ®Ò C¸ch ®©y h¬n s¸u m¬i n¨m, §µo Duy Anh ®· ®Æt viªn g¹ch ®Çu tiªn cho lÜnh vùc nghiªn cøu v¨n hãa ViÖt Nam khi cuèn “ViÖt Nam v¨n hãa sö c¬ng” cña «ng ®îc Quan H¶i Tïng Th Ên hµnh (n¨m 1938). Tõ ®ã ®Õn nay ®· cã rÊt nhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ v¨n hãa c¸c vïng miÒn, v¨n hãa c¸c d©n téc cña c¸c t¸c gi¶ næi tiÕng nh : TrÇn Quèc Vîng, Toan AÙnh, Phan Ngäc, TrÇn Ngäc Thªm… Cã thÓ kÓ ®Õn V¨n hãa d©n gian ViÖt Nam trong bèi c¶nh v¨n hãa §«ng Nam AÙ (GS. §inh Gia Kh¸nh), Kh¸i niÖm vµ quan niÖm vÒ v¨n hãa (TS. §ç V¨n Khang), V¨n hãa ViÖt Nam vµ c¸ch tiÕp cËn míi (GS. Phan Ngäc), MÊy vÊn ®Ò v¨n hãa vµ ph¸t triÓn ViÖt Nam hiÖn nay (GS. Vò Khiªu vµ GS. Ph¹m Xu©n Nam), V¨n hãa vµ ph¸t triÓn (GS. Trêng Lu), X©y dùng nÒn v¨n hãa míi ë níc ta hiÖn nay (GS.TS. NguyÔn Duy Quý vµ GS.PTS §ç Huy)… Chóng t«i nhËn thÊy cã kh¸ nhiÒu c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt nh: - V¨n hãa giao tiÕp cña Ph¹m Vò Dòng (1996). - V¨n hãa øng xö c¸c d©n téc ViÖt Nam do PGS.TS Lª Nh Hoa chñ biªn (2002). - NghÖ thuËt øng xö cña ngêi ViÖt cña t¸c gi¶ Phan Minh Th¶o (2003) - V¨n hãa øng xö truyÒn thèng cña ngêi ViÖt cña TS. La V¨n Qu¸n (2007) TÊt c¶ c¸c c«ng tr×nh nªu trªn chñ yÕu nghiªn cøu c¸c ®Æc trng giao tiÕp øng xö trong m«i trêng gia ®×nh, x· héi vµ øng xö víi tù nhiªn cña ngêi ViÖt, nhng cha cã c«ng tr×nh nghiªn cøu nµo nghiªn cøu chuyªn s©u vµ thùc sù ®Çy ®ñ vÒ v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt qua v¨n häc. GÇn víi ®Ò tµi luËn v¨n quan t©m cã c«ng tr×nh: “ThÕ øng xö x· héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ch©u thæ B¾c bé qua mét sè ca dao - tôc ng÷” cña TrÇn Thóy Anh, gi¶ng viªn §¹i häc Khoa häc X· héi vµ Nh©n V¨n Hµ Néi. ë c«ng tr×nh nµy, t¸c gi¶ TrÇn Thóy Anh nghiªn cøu truyÒn thèng øng xö
x· héi cña ngêi ViÖt trong c¸i n«i v¨n hãa ch©u thæ B¾c bé ®îc c« ®äng vµ ®óc kÕt qua ca dao vµ tôc ng÷. T¸c gi¶ ®· lÊy ca dao vµ tôc ng÷ lµm ®iÓm tùa ®Ó tõ ®ã, h×nh dung mét c¸ch sinh ®éng vµ s©u s¾c bé mÆt lÞch sö, chiÒu s©u v¨n hãa vµ c¸c s¾c th¸i riªng biÖt, kÓ c¶ nh÷ng tiÕp biÕn v¨n hãa cña thÕ øng xö x· héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt ch©u thæ B¾c bé. Ngoµi ra, chóng t«i còng quan t©m ®Õn luËn v¨n th¹c sÜ Ng÷ v¨n “TruyÒn thèng v¨n hãa ngêi ViÖt trong TruyÖn KiÒu” cña t¸c gi¶ §Æng V¨n Kim - Trêng §¹i häc S Ph¹m Tp. HCM. Trong luËn v¨n nµy, t¸c gi¶ ®· cã sù so s¸nh, ®èi chiÕu kh¸ tØ mØ gi÷a TruyÖn KiÒu cña NguyÔn Du víi Kim V©n KiÒu truyÖn cña Thanh T©m Tµi Nh©n (Trung Quèc). Qua ®ã, t¸c gi¶ ®· cè g¾ng chØ ra nh÷ng nÐt cã tÝnh truyÒn thèng cña v¨n hãa ViÖt Nam, hÖ thèng l¹i nh÷ng nÐt v¨n hãa cã tÝnh truyÒn thèng cña ngêi ViÖt. Riªng vÒ lÜnh vùc nghiªn cøu truyÖn th¬ N«m cña ngêi ViÖt, chóng t«i nhËn thÊy cã kh¸ nhiÒu c«ng tr×nh nh: - TruyÖn N«m b×nh d©n cña ngêi ViÖt, lÞch sö h×nh thµnh vµ b¶n chÊt thÓ lo¹i, luËn ¸n phã tiÕn sÜ khoa häc Ng÷ v¨n cña t¸c gi¶ KiÒu Thu Ho¹ch. - TruyÖn KiÒu vµ thÓ lo¹i truyÖn N«m cña t¸c gi¶ §Æng Thanh Lª. - Ng«n ng÷ nh©n vËt trong truyÖn N«m, luËn ¸n phã tiÕn sÜ cña t¸c gi¶ §inh ThÞ Khang. - Ng«n ng÷ nh©n vËt trong truyÖn th¬ N«m b¸c häc, luËn ¸n tiÕn sÜ Ng÷ v¨n cña t¸c gi¶ Lª ThÞ Hång Minh. - H×nh tîng nh©n vËt phô n÷ trong truyÖn N«m tµi tö giai nh©n, luËn ¸n phã tiÕn sÜ khoa häc Ng÷ v¨n cña t¸c gi¶ NguyÔn ThÞ ChiÕn. HoÆc c¸c bµi viÕt ®¨ng trªn t¹p chÝ V¨n häc, V¨n hãa d©n gian nh: Nh©n vËt phô n÷ qua mét sè truyÖn N«m cña §Æng Thanh Lª, Thi ph¸p truyÖn N«m cña KiÒu Thu Ho¹ch, ThÓ tµi tö giai nh©n" trong truyÖn th¬ N«m ViÖt Nam cña TrÇn Quang Huy, ¶nh hëng PhËt gi¸o trong truyÖn N«m Quan ©m ThÞ KÝnh cña §inh ThÞ Khang, TruyÖn KiÒu vµ v¨n hãa nghÜa t×nh ViÖt Nam cña Lª §×nh Kþ. Trong c¸c t¸c phÈm nµy, c¸c t¸c gi¶ chñ yÕu ®i s©u vµo nghiªn cøu khÝa c¹nh thÓ lo¹i, ng«n ng÷ vµ nh©n vËt cña lo¹i h×nh truyÖn th¬ N«m ngêi ViÖt, cha cã c«ng tr×nh nµo ®Ò cËp ®Õn vÊn ®Ò truyÒn thèng v¨n hãa nãi chung, hoÆc v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt nãi riªng. Trªn ®©y, chóng t«i ®· lîc ghi l¹i mét sè c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ v¨n hãa, v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt vµ thÓ lo¹i truyÖn N«m. V× nh÷ng nguyªn nh©n kh¸ch quan vµ n¨ng lùc chñ quan, chóng t«i rÊt lÊy lµm tiÕc lµ cha thÓ tiÕp cËn vµ thèng kª ®Çy ®ñ c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt qua v¨n häc ®· ®îc c«ng bè. V× vËy, trong khu«n khæ tµi liÖu nghiªn cøu cã ®îc, chóng t«i rÊt tr©n träng c¸c quan ®iÓm, nh÷ng ý kiÕn mµ c¸c nhµ khoa häc ®· ®Ò xuÊt. Nh÷ng ý kiÕn quý gi¸ Êy sÏ gióp chóng t«i cã nh÷ng ®Þnh híng ®óng ®¾n vÒ mÆt ph¬ng ph¸p luËn
vµ ph¬ng ph¸p nghiªn cøu, còng nh vÒ mÆt t liÖu tham kh¶o ®Ó cã thÓ hoµn thµnh nhiÖm vô ®· ®Æt ra cña luËn v¨n nµy. 3. Môc ®Ých nghiªn cøu LuËn v¨n cã môc ®Ých nghiªn cøu v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt qua mét sè truyÖn th¬ N«m tiªu biÓu thÕ kØ XVIII - XIX nh»m t×m ra ®îc ¶nh hëng cña thÕ øng xö víi t c¸ch lµ quan niÖm sèng, lèi sèng, nÕp sèng, lèi hµnh ®éng cña mét céng ®ång ngêi trong ®êi sèng thùc tÕ ®Õn v¨n häc. 4. Ph¹m vi nghiªn cøu vµ nh÷ng ®ãng gãp cña luËn v¨n LuËn v¨n dïng ca dao, tôc ng÷ lµm ®iÓm tùa ®Ó so s¸nh víi mét sè truyÖn th¬ N«m tiªu biÓu thÕ kØ XVIII - XIX nh truyÖn Lý C«ng, Tho¹i Khanh Ch©u TuÊn, truyÖn Phan TrÇn, Ph¹m C«ng Cóc Hoa, Ph¹m T¶i Ngäc Hoa, Tèng Tr©n Cóc Hoa, L©m Sanh Xu©n N¬ng, Ph¬ng Hoa, TruyÖn Hoa Tiªn, Song Tinh, S¬ kÝnh t©n trang, NhÞ §é Mai, TruyÖn KiÒu, Lôc V©n Tiªn… Tõ ®ã, luËn v¨n cè g¾ng chØ ra vµ hÖ thèng nh÷ng nÐt øng xö tiªu biÓu cña ngêi ViÖt ®· thÓ hiÖn trong c¸c t¸c phÈm truyÖn th¬ còng nh ®· trë thµnh chuÈn mùc øng xö trong ®êi sèng. Tõ môc ®Ých nghiªn cøu vµ ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn v¨n, chóng t«i cè g¾ng t×m hiÓu thÓ lo¹i truyÖn th¬ N«m cña ngêi ViÖt tõ mét gãc nh×n míi: gãc nh×n tõ truyÒn thèng v¨n hãa ViÖt. Tuy nhiªn, tríc giíi h¹n mªnh m«ng cña truyÒn thèng v¨n hãa ViÖt, chóng t«i chØ xin ®i vµo v¨n hãa øng xö, lµ nh÷ng nÕp c xö trong cuéc sèng hµng ngµy cña «ng cha ta ®· ®i vµo truyÖn th¬ N«m. Trong qu¸ tr×nh thùc hiÖn luËn v¨n, chóng t«i cã ý thøc tiÕp thu c¸ch lµm v¨n hãa so s¸nh ®Ó cã thÓ chØ ra ®îc ®©u lµ nÐt v¨n hãa thuÇn ViÖt vµ ®©u lµ nh÷ng nh÷ng ¶nh hëng cña v¨n hãa ngo¹i sinh ®Õn v¨n hãa, ®Æc biÖt lµ v¨n hãa øng xö ngêi ViÖt. Chóng t«i hi väng r»ng luËn v¨n sÏ cung cÊp phÇn nµo mét c¸ch nh×n míi vÒ truyÖn th¬ N«m ngêi ViÖt tõ gãc ®é v¨n hãa øng xö, còng nh nh÷ng lÝ gi¶i kh¸ thó vÞ vÒ v¨n hãa øng xö ngêi ViÖt qua thÓ lo¹i nµy. Do dung lîng cã h¹n cña luËn v¨n vµ h¹n chÕ vÒ mÆt su tËp tµi liÖu nghiªn cøu nªn cã thÓ chóng t«i cha kh¸i qu¸t mét c¸ch trän vÑn vµ hÖ thèng ®îc ®Çy ®ñ v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt. Xin phÐp sÏ ®îc trë l¹i trong mét c«ng tr×nh nghiªn cøu kh¸c vµo mét thêi ®iÓm thÝch hîp. 5. Ph¬ng ph¸p nghiªn cøu Do nghiªn cøu vÒ v¨n hãa øng xö, nghÜa lµ t×m hiÓu vÒ nh÷ng gi¸ trÞ tíng ®èi æn ®Þnh cña céng ®ång ngêi ViÖt qua kh«ng gian vµ thêi gian, nªn ch¾c ch¾n luËn v¨n ph¶i sö dông ph¬ng ph¸p lÞch sö. Bªn c¹nh ®ã, luËn v¨n cßn sö dông c¸c ph¬ng ph¸p nghiªn cøu liªn ngµnh v¨n hãa vµ v¨n häc, chñ yÕu lµ c¸c thao t¸c thèng kª, ph©n tÝch, tæng hîp vµ so s¸nh. 6. KÕt cÊu cña luËn v¨n Ngoµi phÇn Më ®Çu, KÕt luËn vµ Tµi liÖu tham kh¶o, luËn v¨n ®îc cÊu t¹o thµnh ba ch¬ng:
- Ch¬ng 1: TruyÖn th¬ N«m Trong ch¬ng nµy, chóng t«i chñ yÕu tr×nh bµy kh¸i qu¸t vÒ sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn, c¸c kiÓu ph©n lo¹i còng nh néi dung chÝnh vµ h×nh thøc nghÖ thuËt cña thÓ lo¹i truyÖn N«m cña ngêi ViÖt. - Ch¬ng 2: V¨n hãa vµ v¨n hãa øng xö ë ch¬ng nµy, chóng t«i giíi thiÖu c¸c kh¸i niÖm v¨n hãa, øng xö, v¨n hãa øng xö, v¨n hãa giao tiÕp. Trong ®ã, chóng t«i còng kh¸i qu¸t v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt vµ bíc ®Çu t×m hiÓu ¶nh hëng cña t tëng v¨n hãa ngo¹i sinh ®Õn v¨n hãa b¶n ®Þa. §ã lµ ¶nh hëng cña PhËt gi¸o, §¹o gi¸o, Nho gi¸o trong ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn cña ngêi ViÖt, tõ ®ã lan táa ra thµnh nh÷ng øng xö trong m«i trêng x· héi, øng xö gi÷a ngêi víi ngêi. §ång thêi, chóng t«i còng mong muèn chØ ra ®îc sù dung hßa cña tÝn ngìng b¶n ®Þa víi tam gi¸o, chøng tá ngêi ViÖt ®· biÕn ®æi mét c¸ch khÐo lÐo nh÷ng häc thuyÕt triÕt häc - t«n gi¸o cña níc ngoµi thµnh nh÷ng quan niÖm gÇn gòi víi ®êi sèng x· héi ViÖt Nam, vµ dïng nã nh nh÷ng quan niÖm sèng thiÕt thùc, gÇn gòi, dÔ hiÓu vµ dÔ øng dông. - Ch¬ng 3: V¨n hãa øng xö ngêi ViÖt trong truyÖn th¬ N«m. ë ch¬ng nµy, chóng t«i bíc ®Çu t×m hiÓu vµ giíi thiÖu kh¸i qu¸t c¸c nÐt v¨n hãa øng xö cña ngêi ViÖt t×m thÊy ®îc qua c¸c truyÖn th¬ N«m theo c¸c mèi quan hÖ chÝnh cña con ngêi: quan hÖ víi tù nhiªn, quan hÖ víi x· héi vµ quan hÖ víi gia ®×nh.
CHÖÔNG 1 TRUYEÄN THÔ NOÂM 1.1. Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn TruyÖn N«m lµ mét thÓ lo¹i kh¸ ®éc ®¸o cña v¨n häc d©n téc. RÊt tiÕc lµ cho ®Õn nay chóng ta cha kh¼ng ®Þnh ®îc nã ra ®êi tõ lóc nµo vµ h×nh th¸i ®Çu tiªn cña nã nh thÕ nµo. Trong kho tµng truyÖn N«m cßn l¹i hiÖn nay, cã lo¹i viÕt b»ng thÓ th¬ lôc b¸t, cã lo¹i viÕt b»ng thÓ th¬ §êng luËt. Theo Gi¸o s NguyÔn Léc [61], truyÖn N«m §êng luËt ra ®êi tríc thÕ kØ XVIII, tõ thÕ kØ XVIII trë ®i kh«ng thÊy cã n÷a. Cßn truyÖn N«m lôc b¸t th× cha râ ra ®êi lóc nµo, chØ biÕt nã ph¸t triÓn m¹nh nhÊt trong giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kØ XVIII ®Õn nöa ®Çu thÕ kØ XIX. RÊt cã thÓ truyÖn N«m §êng luËt ra ®êi tríc truyÖn N«m lôc b¸t, nhng dï ®iÒu ®ã cã ®óng ®i ch¨ng n÷a th× vÉn kh«ng cã nghÜa truyÖn N«m §êng luËt lµ h×nh th¸i ®Çu tiªn cña thÓ lo¹i truyÖn N«m. Chóng ta ®Òu biÕt r»ng trong nÒn v¨n häc d©n gian cña ta, c¶ hai thÓ lo¹i tr÷ t×nh vµ tù sù ®Òu ph¸t triÓn rÊt sím, vµ trªn nÒn t¶ng Êy, mét h×nh thøc tù sù cã vÇn nh thÓ lo¹i vÌ còng cã thÓ ra ®êi tõ l©u trong nÒn v¨n häc d©n téc. Ph¶i ch¨ng tiÒn th©n cña thÓ lo¹i truyÖn N«m lµ ë trong v¨n häc d©n gian? TruyÖn N«m lµ mét bé phËn v¨n häc kh¸ ®éc ®¸o vµ cã gi¸ trÞ cña nÒn v¨n häc ViÖt Nam. §©y lµ lo¹i h×nh tù sù cã kh¶ n¨ng ph¶n ¸nh hiÖn thùc víi mét ph¹m vi t¬ng ®èi réng lín, v× vËy còng cã ý kiÕn gäi truyÖn th¬ N«m lµ trung thiªn tiÓu thuyÕt (tiÓu thuyÕt võa). Bé phËn v¨n häc nµy cã mét sè lîng kh¸ lín vµ cã vÞ trÝ rÊt quan träng trong trong ®êi sèng tinh thÇn cña ngêi b×nh d©n xa. Gi¸ trÞ cña truyÖn th¬ N«m ®· ®îc kh¼ng ®Þnh qua thêi gian tån t¹i cña nã vµ lßng yªu thÝch cña quÇn chóng lao ®éng ë nhiÒu thÕ hÖ. Tuy nhiªn, hiÖn t¹i, khi nghiªn cøu bé phËn v¨n häc nµy, chóng ta sÏ gÆp mét sè vÊn ®Ò khã gi¶i quyÕt nh: nguån gèc, sù ph¸t triÓn, thêi ®iÓm s¸ng t¸c cña c¸c t¸c phÈm truyÖn th¬ N«m. TÊt nhiªn, nhiÒu nhµ nghiªn cøu còng ®· rÊt quan t©m vµ bíc ®Çu còng ®· cã ®îc nh÷ng ý kiÕn vÒ c¸c vÊn ®Ò trªn, tuy tÊt c¶ míi dõng l¹i ë møc ®é nh÷ng gi¶ thiÕt. Theo Gi¸o s §Æng Thanh Lª [59, tr.50] “Sù ra ®êi cña truyÖn N«m b¾t nguån tõ mét yªu cÇu ph¶n ¸nh x· héi víi nh÷ng néi dung thêi ®¹i còng nh víi nh÷ng ®iÒu kiÖn thùc tiÔn cña b¶n th©n thêi ®¹i Êy”. Vµo thÕ kØ XVI, chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam ®· béc lé nhiÒu mÆt m©u thuÉn víi xu thÕ cña thêi ®¹i vµ sù tiÕn triÓn cña lÞch sö d©n téc. ChÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ quan liªu cña triÒu Lª ngµy cµng tá ra bÊt lùc tríc hai m©u thuÉn c¬ b¶n, s©u s¾c: m©u thuÉn gi÷a c¸c phe ph¸i phong kiÕn cÇm quyÒn trong néi bé giai cÊp thèng trÞ vµ m©u thuÉn gi÷a c¸c tÇng líp nh©n d©n bÞ trÞ, chñ yÕu lµ n«ng d©n, víi triÒu ®×nh. HÖ qu¶ tÊt yÕu lµ vµo ®Çu thÕ kØ XVI, do sù bïng næ cña nh÷ng m©u thuÉn ®ã, triÒu Lª ®· sôp ®æ. Nhµ M¹c lªn thay, lóc ®Çu tuy cã nh÷ng cè g¾ng nhÊt ®Þnh, song rèt cuéc, nh÷ng m©u thuÉn cè h÷u cña chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ theo m« h×nh Nho gi¸o lçi thêi l¹i tiÕp tôc ph¸t triÓn dÉn ®Õn n¹n chia c¾t ®Êt níc vµ néi chiÕn phong kiÕn (TrÞnh - M¹c, TrÞnh - NguyÔn) kÐo dµi hµng tr¨m n¨m, ph¸ vì sù thèng nhÊt ®Êt níc, lµm cho cuéc sèng nh©n d©n ngµy
cµng khæ cùc, lÇm than. Nh÷ng cuéc næi dËy cña n«ng d©n ®· xuÊt hiÖn ®©y ®ã tõ thÕ kØ XVI, ®Õn kho¶ng thÕ kØ XVIII trë ®i, nh÷ng m©u thuÉn chÊt chøa trong lßng x· héi phong kiÕn ngµy cµng trë nªn gay g¾t vµ bïng næ thµnh nh÷ng cuéc khëi nghÜa n«ng d©n diÔn ra triÒn miªn ë kh¾p n¬i. §Õn thÕ kØ XVIII, chÕ ®é phong kiÕn ®· bíc vµo giai ®o¹n khñng ho¶ng s©u s¾c vµ toµn diÖn. Nh÷ng biÕn ®éng x· héi nh thÕ ch¼ng nh÷ng ®· lµm rung chuyÓn ®Õn tËn gèc nÒn t¶ng t tëng, nÒn t¶ng ®¹o ®øc cña chÕ ®é phong kiÕn mµ cßn lµ c¬ së cho sù n¶y sinh vµ ph¸t triÓn t tëng nh©n v¨n cña thêi ®¹i, ®ång thêi còng lµ céi nguån t tëng nh©n v¨n trong c¸c truyÖn th¬ N«m. NÕu nh ë thÕ kØ XV, cïng víi sù ph¸t triÓn cña chÕ ®é qu©n chñ chuyªn chÕ, giai cÊp phong kiÕn thèng trÞ cã xu híng h¹n chÕ nghÖ thuËt d©n gian, gß Ðp nÒn v¨n hãa cña nh©n d©n vµo nh÷ng khu«n vµng thíc ngäc cña nÒn v¨n hãa chÝnh thèng th× sang thÕ kØ XVI - XVII, do sù suy yÕu vµ r¹n vì cña chÕ ®é tËp quyÒn chuyªn chÕ, vµ nhÊt lµ do søc quËt khëi m·nh liÖt cña nh©n d©n, nÒn v¨n hãa - v¨n häc d©n gian l¹i cã c¬ së ph¸t triÓn m¹nh mÏ. NghÖ thuËt thñ c«ng mÜ nghÖ d©n gian rÊt ph¸t triÓn, nhÊt lµ c¸c lo¹i tranh kh¾c gç, tranh d©n gian cña lµng §«ng Hå, Hµng Trèng… §Æc biÖt, c¸c tranh nh §¸nh ghen, Høng dõa ®Òu cã ghi thªm nh÷ng c©u lôc b¸t rÊt thó vÞ, rÊt gÇn gòi víi nh÷ng c©u th¬ n«m na, méc m¹c trong c¸c truyÖn N«m: Khen ai khÐo dùng nªn dõa . §Êy trÌo, ®©y høng cho võa mét ®«i. TÝnh chÊt suy tµn cña chÕ ®é phong kiÕn kh«ng chØ béc lé ë m©u thuÉn giai cÊp mµ nã cßn ®Èy m¹nh sù ph©n hãa trong néi bé giai cÊp thèng trÞ, ®Æc biÖt lµ sù ph©n hãa trong t tëng t×nh c¶m. Thùc tÕ nµy lµm n¶y sinh mét hiÖn tîng: hÇu nh nh÷ng c©y bót tªn tuæi trªn v¨n ®µn lóc nµy l¹i lµ nh÷ng ngêi kh«ng gi÷ nh÷ng ®Þa vÞ träng tr¸ch ë triÒu ®×nh. PhÇn lín hä lµ nh÷ng ngêi gi÷ nh÷ng chøc vô quan trêng bËc thÊp nh §Æng TrÇn C«n, Cao B¸ Qu¸t… NhiÒu ngêi ë Èn vµ cßn mét sè ®«ng nh÷ng nho sÜ b×nh d©n - nh÷ng ngêi kh«ng chÞu sù ®µo t¹o chÝnh quy, hoµn chØnh cña nÒn gi¸o dôc phong kiÕn, kh«ng theo ®uæi con ®êng khoa cö, danh väng. Nh÷ng nho sÜ nµy cã c¶nh sèng thanh bÇn, gÇn gòi víi ®êi sèng cña quÇn chóng nh©n d©n vµ hä ®· tiÕp thu t tëng t×nh c¶m, truyÒn thèng nh©n ®¹o cña nh©n d©n. Nh÷ng con ngêi trÝ thøc cã nh·n quan s¸ng suèt vµ tinh thÇn tiÕn bé ®· ®em t×nh c¶m vµ tµi n¨ng cña m×nh g¾n bã víi tiÕng nãi cña nh©n d©n vµ yªu cÇu cña thêi ®¹i víi mét sù ®ång t×nh, ®ång c¶m s©u s¾c. Vµ nh vËy, truyÖn N«m ra ®êi nh mét thÓ lo¹i v¨n häc cã ®Æc ®iÓm vµ quy m« ®¸p øng ®îc yªu cÇu cña x· héi. Hay nãi nh Gi¸o s §Æng Thanh Lª [59, tr.57] “truyÖn N«m lµ s¶n phÈm v¨n häc vµo thêi k× phong kiÕn suy tµn, mang ý nghÜa ph¶n ¸nh mét thêi k× bïng næ m¹nh mÏ cña ®Êu tranh giai cÊp díi chÕ ®é phong kiÕn”. H×nh thøc ®Çu tiªn cña c¸c truyÖn th¬ N«m cã lÏ lµ nh÷ng bµi h¸t tù sù cña c¸c nghÖ nh©n h¸t rong. (HiÖn tîng h¸t rong xuÊt hiÖn ë níc ta tõ thÕ kØ nµo th× cha cã t liÖu lÞch sö nµo x¸c ®Þnh, chØ biÕt r»ng khi cã c¸c ®« thÞ th× ®· xuÊt hiÖn nhiÒu ngêi sèng b»ng nghÒ nµy, nhÊt lµ sau thÕ kØ XV). Nh÷ng bµi h¸t tù sù nµy phÇn lín ®îc c¸c nghÖ nh©n s¸ng t¸c hoÆc dùa trªn c¬ së cña truyÖn
cæ d©n gian, hoÆc rót ra tõ mét truyÖn th¬ N«m ®· cã tríc ®ã. Cµng vÒ sau, nh÷ng bµi h¸t nµy cµng ®îc thªm th¾t vÒ mÆt néi dung còng nh nghÖ thuËt vµ ®Õn mét lóc nµo ®ã, bµi h¸t ®îc ghi l¹i thµnh s¸ch, chÝnh thøc trë thµnh mét truyÖn N«m. Cã thÓ kÓ ®Õn mét sè truyÖn th¬ N«m h×nh thµnh theo kiÓu nµy lµ: Tr¬ng Chi, TÊm C¸m… Nguån gèc ra ®êi thø hai cña c¸c truyÖn th¬ N«m lµ c¸c nhµ chïa cöa PhËt. §Ó tuyªn truyÒn ®¹o PhËt cho c¸c tÝn ®å phÇn ®«ng kh«ng biÕt ch÷, mét sè nhµ s cã häc ®· nghÜ ra c¸ch diÔn N«m mét sè sù tÝch trong kinh PhËt. H×nh thøc nµy ngµy cµng ph¸t triÓn, lµ nguån gèc ra ®êi cña nhiÒu truyÖn th¬ N«m nh: Quan ©m tèng tö b¶n h¹nh (d¹ng cæ cña Quan ©m ThÞ KÝnh sau nµy), Nam H¶i Quan ©m b¶n h¹nh (d¹ng cæ cña truyÖn Bµ Chóa Ba)… TruyÖn N«m ra ®êi vµ vµ tån t¹i ®Çu tiªn díi h×nh thøc truyÖn th¬ N«m truyÒn khÈu. Sau mét thêi gian dµi, khi phong trµo truyÖn th¬ N«m truyÒn khÈu ph¸t triÓn m¹nh mÏ th× c¸c nho sÜ b×nh d©n vµ b¸c häc ®· m¹nh d¹n sö dông lo¹i h×nh v¨n häc nµy ®Ó s¸ng t¸c hoÆc ghi chÐp l¹i nh÷ng truyÖn th¬ N«m ®· cã tõ tríc. Tõ ®ã xuÊt hiÖn truyÖn N«m viÕt. Còng nh mäi h×nh th¸i s¸ng t¸c kh¸c, truyÖn N«m kh«ng xuÊt hiÖn kÕ tiÕp nhau mét c¸ch døt kho¸t mµ mçi t¸c phÈm ®Òu tån t¹i song song víi nh÷ng truyÖn N«m tríc hoÆc sau nã. Cho ®Õn nay, chóng ta vÉn cha x¸c ®Þnh ®îc truyÖn N«m viÕt xuÊt hiÖn vµo thêi gian nµo vµ sù ph¸t triÓn cña nã trong lÞch sö v¨n häc do hÇu hÕt c¸c truyÖn N«m cßn l¹i ®Òu kh«ng cã tªn t¸c gi¶ vµ thêi ®iÓm s¸ng t¸c. Theo sö s¸ch cò cßn ghi chÐp th× viÖc sö dông ch÷ N«m vµo s¸ng t¸c v¨n häc ®· khëi ph¸t tõ thêi TrÇn, vµ kho¶ng cuèi thÕ kØ XIII - XIV ®· xuÊt hiÖn mét sè t¸c gia lµm th¬ N«m nh NguyÔn Thuyªn, NguyÔn SÜ Cè, Chu V¨n An, Hå Quý Ly… MÆc dï c¸c t¸c gia s¸ng t¸c v¨n th¬ N«m thêi TrÇn cha nhiÒu nhng viÖc ngêi ViÖt dïng ch÷ ViÖt ®Ó s¸ng t¸c v¨n häc còng lµ mét sù kiÖn cã ý nghÜa chÝnh trÞ s©u s¾c, ®ång thêi ®Æt nÒn t¶ng cho sù ph¸t triÓn v¨n häc N«m c¸c thÕ kØ sau. ThÕ kØ XV lµ thêi k× ph¸t triÓn rùc rì cña v¨n häc d©n téc trong ®ã cã v¨n häc N«m. Ch÷ N«m ®îc sö dông réng r·i trong mäi lÜnh vùc chÝnh trÞ - x· héi víi c¸c t¸c gi¶ tiªu biÓu nh NguyÔn Tr·i, Lª Th¸nh T«ng nhng cßn ®¬n ®iÖu vÒ thÓ lo¹i. Giai ®o¹n thÕ kØ XVI - XVII, v¨n häc ch÷ N«m míi ph¸t huy thÕ m¹nh cña m×nh trong nhiÒu thÓ lo¹i kh¸c nhau. Ngoµi th¬ cßn cã phó, diÔn ca lÞch sö, v·n, v¨n xu«i N«m víi c¸c t¸c gi¶ næi tiÕng nh NguyÔn BØnh Khiªm, Phïng Kh¾c Khoan. Sù në ré cña c¸c thÓ v·n, ca khóc, diÔn ca lµ rÊt ®¸ng chó ý, lµm tiÒn ®Ò cho sù ph¸t triÓn thÓ lo¹i truyÖn th¬ N«m sau nµy v× ë c¸c thÓ lo¹i nµy, c¸c t¸c gi¶ ®Òu ®· sö dông thuÇn thôc lèi th¬ lôc b¸t vµ lôc b¸t biÕn thÓ, mét lèi th¬ rÊt quen thuéc cña thÓ lo¹i truyÖn th¬ N«m. Ph¹m §×nh To¸i, mét ®ång t¸c gi¶ cña §¹i Nam quèc sö diÔn ca, cã lÏ lµ ngêi ®Çu tiªn ®· bµn mét c¸ch cÆn kÏ vÒ thÓ th¬ lôc b¸t. Thêi TrÇn ®· cã t¸c phÈm v¨n häc N«m nµo sö dông thÓ th¬ lôc b¸t cha? Chóng ta cha cã b»ng chøng cô thÓ ®Ó kh¼ng ®Þnh hay b¸c bá. Nhng t¸c phÈm v¨n häc N«m lôc b¸t ë thêi Lª, thÕ kØ XVI – XVII vÉn cßn mét sè lîng ®¸ng kÓ. Qua nh÷ng c©u lôc b¸t trong B¸t gi¸p thëng ®µo v¨n (Lª §øc Mao) hay nh÷ng c©u h¸t cöa ®×nh ®îc ghi chÐp trong
Nam phong gi¶i trµo (TrÇn Danh ¸n), chóng ta cã thÓ kh¼ng ®Þnh thÓ N«m lôc b¸t ®· kh«ng cßn xa l¹ cuèi thÕ kØ XVI - ®Çu thÕ kØ XVII. Tõ nöa cuèi thÕ kØ XVI, Phïng Kh¾c Khoan cã L©m tuyÒn v·n dµi trªn 200 c©u lôc b¸t. TiÕp theo ®ã, §µo Duy Tõ cã T Dung v·n, Ngäa Long c¬ng v·n, mçi bµi còng gÇn vµi tr¨n c©u lôc b¸t. Råi NguyÔn H÷u Hµo cã Song Tinh bÊt d¹, NguyÔn T«ng Khuª cã Sø tr×nh t©n truyÖn ®Òu lµ nh÷ng t¸c phÈm lôc b¸t dµi. Riªng Thiªn Nam ng÷ lôc dµi ®Õn trªn t¸m ngµn c©u lôc b¸t. Trong sè nh÷ng t¸c phÈm lôc b¸t nµy, t¸c phÈm cña Phïng Kh¾c Khoan, §µo Duy Tõ chñ yÕu miªu t¶ c¶nh thiªn nhiªn, vµ th¸c ngô t©m sù, yÕu tè tù sù cha râ nÐt. T¸c phÈm cña NguyÔn H÷u Hµo, NguyÔn T«ng Khuª yÕu tè tù sù râ nÐt h¬n nhng vÉn cha cã tÝnh c¸ch truyÖn th¬. §¸ng chó ý h¬n c¶ lµ tËp Thiªn Nam ng÷ lôc, lµ mét t¸c phÈm diÔn ca lÞch sö, trong ®ã sù tÝch cña nhiÒu nh©n vËt truyÒn thuyÕt vµ nh©n vËt lÞch sö ®îc ghi l¹i mét c¸ch cô thÓ, chi tiÕt, cã tÝnh c¸ch nh nh÷ng truyÖn th¬ râ rÖt. V× vËy, mÆc dï theo GS. KiÒu Thu Ho¹ch [50, tr.33]: “Cha cã t liÖu ch¾c ch¾n ®Ó x¸c ®Þnh sù xuÊt hiÖn cña truyÖn th¬ N«m sím h¬n thÕ kØ XVII. ThÕ kØ nµy xuÊt hiÖn kh«ng nhiÒu truyÖn th¬ N«m, ®Æc biÖt truyÖn cã tÝnh chÊt t«n gi¸o - lÞch sö nhiÒu h¬n truyÖn N«m x· héi. VÝ dô truyÖn Quan ¢ m tèng tö b¶n h¹nh (d¹ng cæ cña Quan ©m ThÞ KÝnh), Nam H¶i Quan ©m b¶n h¹nh (d¹ng cæ cña truyÖn Bµ Chóa Ba)”… th× tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu trªn khiÕn chóng ta cã thÓ tin r»ng cho dï ®Õn nay cha x¸c ®Þnh ®îc mét truyÖn N«m lôc b¸t nµo ra ®êi tríc thÕ kØ XVIII, nhng ch¾c ch¾n, tríc thÕ kØ XVIII, truyÖn N«m lôc b¸t ®· xuÊt hiÖn vµ ®· cã nh÷ng thµnh tùu nhÊt ®Þnh mµ truyÖn N«m lôc b¸t giai ®o¹n nöa cuèi thÕ kØ XVIII - nöa ®Çu thÕ kØ XIX víi ®Ønh cao chãi läi lµ TruyÖn KiÒu (NguyÔn Du) chØ lµ sù ph¸t triÓn tiÕp tôc, lµ sù n©ng cao ®Õn møc hoµn chØnh mµ th«i. Bªn c¹nh ®ã, c¸c nhµ nghiªn cøu ®· c¨n cø vµo mèi quan hÖ gi÷a néi dung t¸c phÈm vµ hiÖn thùc ®êi sèng x· héi, c¨n cø vµo tµi liÖu cÊm ®o¸n cña giai cÊp thèng trÞ, c¨n cø vµo h×nh thøc ng«n tõ vµ thÓ lo¹i ®Ó ®a ra nhËn ®Þnh s¬ bé vÒ sù ph¸t triÓn cña truyÖn th¬ N«m. §ã lµ bé phËn v¨n häc nµy ra ®êi vµ ph¸t triÓn tõ thÕ kØ XV ®Õn thÕ kØ XIX. Thêi k× ph¸t triÓn cùc thÞnh cña nã lµ tõ thÕ kØ XVIII ®Õn thÕ kØ XIX, trong ®ã bao gåm phÇn lín c¸c truyÖn N«m lu hµnh hiÖn nay. Cho ®Õn ®Çu thÕ kØ XX, viÖc s¸ng t¸c truyÖn th¬ N«m dÇn dÇn chÊm døt v× c¸c thÓ lo¹i v¨n xu«i míi ra ®êi ®· ®ñ søc thay thÕ nã. 1.2 VÊn ®Ò ph©n lo¹i TruyÖn th¬ N«m cã mét sè lîng kh¸ lín t¸c phÈm nhng chÊt lîng néi dung, nghÖ thuËt l¹i kh«ng ®ång ®Òu. Tõ l©u, giíi nghiªn cøu v¨n häc ®· quan t©m ®Õn sù ph©n lo¹i truyÖn N«m v× sù tån t¹i trªn thùc tÕ hai lo¹i truyÖn: lo¹i nh Tèng Tr©n Cóc Hoa, Ph¹m T¶i Cóc Hoa, Lý C«ng, Ph¬ng Hoa… mét lo¹i kh¸c nh Hoa Tiªn, S¬ kÝnh t©n trang, TruyÖn KiÒu, Phan TrÇn, NhÞ ®é mai, Lôc V©n Tiªn… Trong ®ã cã nh÷ng t¸c phÈm kh«ng cã t¸c gi¶, ®ßi hái mét sù ph©n tÝch vµ nghiªn cøu nh hai hiÖn tîng kh¸c biÖt cña cïng mét thÓ lo¹i.
Theo NguyÔn ThÞ ChiÕn [19, tr.11] tríc nh÷ng n¨m 1960 ®· xuÊt hiÖn quan ®iÓm chia truyÖn N«m thµnh hai lo¹i: truyÖn N«m h÷u danh vµ truyÖn N«m khuyÕt danh. C¸ch ph©n chia nµy ®îc thÓ hiÖn trong c«ng tr×nh Lîc th¶o lÞch sö v¨n häc ViÖt Nam cña nhãm nghiªn cøu v¨n häc Lª Quý §«n. Vµ sau ®ã, quan niÖm nµy l¹i ®îc gi¸o s Bïi V¨n Nguyªn viÕt trong TruyÖn N«m khuyÕt danh, mét hiÖn tîng ®Æc biÖt cña v¨n häc ViÖt Nam. Theo t¸c gi¶, v¨n häc khuyÕt danh chÝnh lµ cã tªn t¸c gi¶ nhng v× lý do nµo ®ã mµ thiÕu tªn ®i. C¸ch ph©n chia nµy thuÇn tóy vÒ mÆt h×nh thøc, cha chó ý ®Õn ®Æc ®iÓm vÒ néi dung vµ thÓ lo¹i truyÖn N«m. Tõ nh÷ng n¨m s¸u m¬i, c¸c nhµ nghiªn cøu v¨n häc cæ - trung ®¹i ®· t×m ®Õn c¸ch ph©n lo¹i míi. §ã lµ c¸ch chia truyÖn N«m thµnh hai lo¹i: truyÖn N«m b¸c häc vµ truyÖn N«m b×nh d©n. Gi¸o s NguyÔn Léc [61] cho r»ng: truyÖn N«m b×nh d©n lµ s¸ng t¸c cña nhµ Nho kh«ng thµnh ®¹t, sèng gÇn gòi víi nh©n d©n vµ quÇn chóng lao ®éng. H×nh thøc nghÖ thuËt ®¬n gi¶n, néi dung thÓ hiÖn ®¹o ®øc trung - hiÕu - tiÕt - nghÜa vµ cuéc ®Êu tranh b¶o vÖ t×nh yªu, h¹nh phóc gia ®×nh. HÇu hÕt nh÷ng t¸c phÈm lo¹i nµy lµ khuyÕt danh. Cßn nh÷ng truyÖn N«m cã néi dung t tëng vµ tÝnh nghÖ thuËt cao, néi dung chÝnh lµ gi¶i phãng t×nh c¶m, t×nh yªu tù do vît khái khu«n khæ lÔ gi¸o phong kiÕn ®îc gäi lµ truyÖn N«m b¸c häc. T¸c gi¶ cña lo¹i truyÖn N«m nµy lµ nh÷ng nhµ Nho cã häc vÊn cao. C¸ch ph©n lo¹i nµy dùa trªn nh÷ng tiªu chÝ t¬ng ®èi khoa häc, v× thÕ, quan ®iÓm nµy xuÊt hiÖn hÇu nh thay thÕ cho quan ®iÓm truyÖn N«m h÷u danh - khuyÕt danh. Gi¸o s TrÇn §×nh Hîu [19, tr.12] nhËn xÐt: “Ph¶i nãi r»ng cho ®Õn NguyÔn §×nh ChiÓu, mét sè lîng ®¸ng kÓ truyÖn N«m mµ ngµy nay nhiÒu nhµ nghiªn cøu chia ra hai lo¹i b¸c häc vµ b×nh d©n ®· lµm cho thÓ lo¹i ®ã gÇn nh æn ®Þnh, cã nÒ nÕp vµ Ýt nhiÒu ®· h×nh thµnh mét thø khu«n khæ khuynh híng”. So víi quan ®iÓm h÷u danh - khuyÕt danh, quan ®iÓm b×nh d©n - b¸c häc lµ mét bíc tiÕn trong viÖc ph©n lo¹i vµ ®i s©u vµo thi ph¸p truyÖn N«m. C¸i míi cña quan ®iÓm nµy lµ ®· nh×n nhËn truyÖn N«m qua thùc tiÔn v¨n häc mµ mét sè tiªu chÝ thi ph¸p häc. Sù kh¸c nhau cña hai lo¹i truyÖn kh«ng ph¶i lµ ë chç cã hay kh«ng cã tªn t¸c gi¶ mµ lµ sù kh¸c nhau cña mét ®Æc ®iÓm thi ph¸p häc nh tr×nh ®é t¸c gi¶, thao t¸c nghÖ thuËt, chñ ®Ò t¸c phÈm vµ ®Æc biÖt lµ lo¹i h×nh nh©n vËt. Sù ph©n chia hîp lý hai lo¹i truyÖn N«m b×nh d©n - b¸c häc lµ tiÒn ®Ò ®Ó ®i s©u vµo hai lo¹i truyÖn N«m, ph¸t hiÖn ra nh÷ng ®Æc trng riªng cña tõng lo¹i. TruyÖn N«m b¸c häc chñ yÕu viÕt ®Ó ®äc, truyÖn N«m b×nh d©n viÕt ®Ó kÓ. §Ó tiÖn cho viÖc nghiªn cøu, hiÖn nay ngêi ta tiÕn hµnh ph©n lo¹i c¸c truyÖn th¬ N«m theo ba c¸ch sau * Ph©n lo¹i dùa vµo nguån gèc ®Ò tµi: cã 2 lo¹i - Cã nh÷ng truyÖn th¬ N«m lÊy ®Ò tµi tõ c¸c truyÖn cæ d©n gian nh: Tr¬ng Chi, TÊm C¸m, Th¹ch Sanh… - Cã nh÷ng truyÖn th¬ N«m cã nguån gèc ®Ò tµi tõ v¨n häc Trung Quèc nh: TruyÖn Hoa Tiªn, NhÞ §é Mai, truyÖn Phan TrÇn…
- L¹i cã nh÷ng truyÖn lÊy ®Ò tµi tõ nh÷ng s¸ng t¸c ch÷ H¸n, hoÆc nh÷ng sù tÝch ë ViÖt Nam nh: BÝch C©u k× ngé, truyÖn Tèng Tr©n Cóc Hoa… * Ph©n lo¹i dùa vµo t¸c gi¶: cã 2 lo¹i - TruyÖn N«m h÷u danh: lµ nh÷ng truyÖn cßn tªn t¸c gi¶ nh truyÖn Hoa Tiªn (NguyÔn Huy Tù), truyÖn Song Tinh (NguyÔn H÷u Hµo), TruyÖn KiÒu (NguyÔn Du)… Tuy nhiªn lo¹i nµy cßn l¹i kh«ng nhiÒu vµ hÇu hÕt truyÖn N«m h÷u danh ®Òu lµ truyÖn N«m b¸c häc. - TruyÖn N«m khuyÕt danh: lµ nh÷ng truyÖn kh«ng cßn tªn t¸c gi¶ nh Tèng Tr©n Cóc Hoa, Ph¹m C«ng Cóc Hoa, Ph¹m T¶i Ngäc Hoa, L©m Sanh Xu©n N¬ng, Tho¹i Khanh Ch©u TuÊn… HÇu hÕt c¸c truyÖn N«m khuyÕt danh ®Òu lµ truyÖn N«m b×nh d©n. * Ph©n lo¹i dùa vµo néi dung vµ h×nh thøc: cã 2 lo¹i - TruyÖn N«m b×nh d©n: Do c¸c nho sÜ b×nh d©n s¸ng t¸c nªn cã néi dung mang ®Ëm tÝnh d©n d· cña ngêi lao ®éng vµ nghÖ thuËt méc m¹c, gi¶n dÞ. VÝ dô: Tèng Tr©n Cóc Hoa, Ph¹m C«ng Cóc Hoa, Ph¹m T¶i Ngäc Hoa, L©m Sanh Xu©n N¬ng, Tho¹i Khanh Ch©u TuÊn… - TruyÖn N«m b¸c häc: Do c¸c nhµ nho thuéc tÇng líp trªn s¸ng t¸c nªn cã néi dung phøc t¹p, t×nh tiÕt, t©m lÝ nh©n vËt vµ nghÖ thuËt ®iªu luyÖn h¬n so víi truyÖn N«m b×nh d©n. VÝ dô: TruyÖn Song Tinh, Phan TrÇn, NhÞ ®é mai, TruyÖn KiÒu… C¸ch ph©n lo¹i nµy còng cïng quan ®iÓm khi ph©n chia truyÖn N«m theo tiªu chÝ néi dung vµ h×nh thøc thµnh hai lo¹i truyÖn N«m b¸c häc vµ truyÖn N«m b×nh d©n. Tuy vËy, ba c¸ch ph©n lo¹i trªn chØ cã tÝnh chÊt t¬ng ®èi vµ hiÖn nay, chóng ta vÉn thêng sö dông c¸ch ph©n lo¹i theo h×nh thøc nghÖ thuËt vµ néi dung t¸c phÈm, vèn lµ c¸ch ph©n lo¹i cã gi¸ trÞ khoa häc h¬n c¶. HiÖn nay cßn mét sè lîng kh¸ lín truyÖn N«m kh«ng x¸c ®Þnh ®îc thêi ®iÓm s¸ng t¸c vµ tªn t¸c gi¶. Ngêi ta gäi bé phËn v¨n häc nµy lµ truyÖn N«m khuyÕt danh. Cã lÏ hiÖn tîng nµy x¶y ra do mét sè nguyªn nh©n sau: Thø nhÊt, do t©m lÝ coi thêng c¸c s¸ng t¸c b»ng ch÷ N«m. V¨n häc N«m ®îc coi lµ lo¹i v¨n häc n«m na, m¸ch quÐ nªn khi t¸c phÈm ra ®êi, t¸c gi¶ cña chóng kh«ng ®îc chó ý ®Õn vµ dÇn dÇn bÞ quªn l·ng. Thø hai, do sù cÊm ®o¸n cña giai cÊp phong kiÕn tríc viÖc rÊt nhiÒu truyÖn th¬ N«m ®Òu cã néi dung phª ph¸n, lªn ¸n tÇng líp vua quan tham lam, ®éc ¸c. §Ó tr¸nh sù thï ®Þch cña giai cÊp thèng trÞ, nhiÒu t¸c gi¶ truyÖn th¬ N«m ®· kh«ng lu l¹i tªn m×nh trªn t¸c phÈm. Thø ba, tríc khi cã ch÷ viÕt ra ®êi, truyÖn th¬ N«m chñ yÕu ®îc truyÒn miÖng. Qu¸ tr×nh lu truyÒn t¸c phÈm trong mét thêi gian dµi, tõ ngêi nµy sang ngêi kh¸c, tõ vïng nµy sang vïng kh¸c dÇn dÇn ®· “bá r¬i” tªn t¸c gi¶ vµ trë thµnh khuyÕt danh. Vµ cã thÓ thÊy r»ng hÇu hÕt truyÖn
th¬ N«m khuyÕt danh ®Òu lµ truyÖn th¬ N«m b×nh d©n. Tõ ®©y, l¹i xuÊt hiÖn c©u hái tiªu chÝ ph©n biÖt truyÖn th¬ N«m b¸c häc vµ truyÖn th¬ N«m b×nh d©n lµ g×? NÕu xem truyÖn th¬ N«m b¸c häc lµ lo¹i truyÖn th¬ cã tÝnh chÊt uyªn b¸c, ®îc gät giòa, trau chuèt h¬n vµ cã tªn t¸c gi¶ th× truyÖn th¬ N«m b×nh d©n cã cèt truyÖn phÇn lín lÊy tõ truyÖn cæ tÝch, truyÖn d©n gian ViÖt Nam, kh«ng cã tªn t¸c gi¶, ng«n ng÷ méc m¹c ?! VËy th× chóng ta cã thÓ nãi g× vÒ trêng hîp truyÖn Phan TrÇn, truyÖn NhÞ §é Mai hay S¬ kÝnh t©n trang mµ v¨n phong võa cã tÝnh chÊt b¸c häc, võa ®Ëm ®µ yÕu tè d©n gian?! Tõ ®ã cã thÓ thÊy r»ng sù ph©n biÖt yÕu tè b¸c häc hay b×nh d©n trong truyÖn th¬ N«m chØ cã tÝnh chÊt t¬ng ®èi. Theo Gi¸o s Lª TrÝ ViÔn [50, tr.6], truyÖn N«m khuyÕt danh cã thÓ cã hai lo¹i: mét lo¹i gÇn víi v¨n häc d©n gian nh Tèng Tr©n Cóc Hoa, mét lo¹i gÇn víi v¨n häc b¸c häc nh NhÞ §é Mai vµ gi¸o s cho r»ng “gÇn víi v¨n häc d©n gian hay còng lµ v¨n häc d©n gian, ®iÒu ®ã h·y cßn lµ vÊn ®Ò ph¶i nghiªn cøu nhng Tèng Tr©n Cóc Hoa vÉn cã nhiÒu ®Æc ®iÓm cña v¨n häc d©n gian, vÒ néi dung còng nh vÒ h×nh thøc”. Cßn Gi¸o s §inh Gia Kh¸nh [50, tr.6-7] cho r»ng “truyÖn N«m chØ lµ mét hiÖn tîng chøng tá ¶nh hëng s©u s¾c vµ m¹nh mÏ cña v¨n häc d©n gian vµo v¨n häc viÕt b»ng ch÷ N«m cña trÝ thøc phong kiÕn. §ã lµ ¶nh hëng cña truyÖn cæ tÝch. Nhng ë ®©y l¹i cßn ph¶i thÊy ¶nh hëng rÊt lín cña th¬ ca d©n gian. ThÓ th¬ trong truyÖn N«m b¾t nguån tõ thÓ th¬ d©n gian. Ng«n ng÷ v¨n häc trong truyÖn N«m còng b¾t nguån tõ ng«n ng÷ th¬ d©n gian. Cho nªn sù në ré cña truyÖn N«m trong kho¶ng tõ thÕ kØ XVI trë ®i, ®Æc biÖt lµ tõ thÕ kØ XIII còng l¹i ph¶n ¸nh t×nh h×nh th¬ ca d©n gian trong c¸c thÕ kØ Êy”. Nh vËy, cã thÓ thÊy r»ng truyÖn N«m b¸c häc phÇn lín cã tªn t¸c gi¶, hÇu hÕt nh÷ng truyÖn lo¹i nµy ®Òu ®îc viÕt dùa vµo cèt truyÖn cña v¨n häc Trung Quèc. Néi dung cña nã cã nhiÒu mÆt phong phó vµ nghÖ thuËt ®îc trau chuèt nhiÒu, tr×nh ®é kh¸ ®iªu luyÖn… Cßn truyÖn N«m b×nh d©n hÇu hÕt lµ nh÷ng truyÖn khuyÕt danh, thêng ®îc viÕt dùa theo nh÷ng c©u chuyÖn cæ d©n gian cña ta. Nãi c¸ch kh¸c, ®ã lµ nh÷ng truyÖn d©n gian ®îc c¸c nho sÜ b×nh d©n nhËn thøc l¹i trªn bèi c¶nh thùc tÕ cña t×nh h×nh lÞch sö x· héi níc ta. TÊt nhiªn, sù ph©n lo¹i truyÖn N«m b¸c häc hay b×nh d©n còng chØ dùa trªn nh÷ng c¬ së cã ý nghÜa t¬ng ®èi mµ th«i Trong luËn v¨n nµy, chóng t«i sö dông hai thuËt ng÷ truyÖn N«m b¸c häc vµ truyÖn N«m b×nh d©n còng trªn c¸c c¬ së ph©n lo¹i ®· tr×nh bµy vµ chóng t«i cßn dùa vµo mét tiªu chÝ kh¸ quan träng n÷a lµ truyÖn N«m b¸c häc ®îc s¸ng t¸c theo ph¬ng thøc cña v¨n häc thµnh v¨n, lµ nh÷ng t¸c phÈm chñ yÕu ®Ó xem, ®Ó ®äc, kh¸c víi truyÖn N«m b×nh d©n ®îc s¸ng t¸c ®Ó kÓ lµ chÝnh. 1.3. Néi dung LÔ gi¸o phong kiÕn kh«ng ph¶i chØ chi phèi tÇng líp trªn cña x· héi mµ chi phèi toµn bé x· héi. Nhu cÇu tù do yªu ®¬ng kh«ng ph¶i lµ nhu cÇu riªng cña nh÷ng trÝ thøc tiÕn bé cña tÇng líp trªn, nh NguyÔn Du, Ph¹m Th¸i, NguyÔn Huy Tù … ®· ®Ò cËp ®Õn trong c¸c t¸c phÈm v¨n häc ch÷
N«m cña hä, mµ ®ã còng lµ nhu cÇu chung cña c¸c tÇng líp tiÕn bé trong x· héi. V× vËy, mét trong nh÷ng néi dung chÝnh cña truyÖn th¬ N«m giai ®o¹n thÕ kØ XVIII - XIX lµ t×nh yªu nam n÷, nh÷ng mèi t×nh tù do vît ra ngoµi khu«n khæ kh¾c nghiÖt cña lÔ gi¸o phong kiÕn. Trong c¸c truyÖn N«m b×nh d©n, c¸c t¸c gi¶ ®· x©y dùng nh÷ng mèi t×nh chung thñy, s¾t son cña nh÷ng con ngêi ë nh÷ng hoµn c¶nh tr¸i ngîc nhau. Nµng c«ng chóa trong truyÖn Lý C«ng chän ngêi yªu lµ mét ngêi ¨n xin ngoµi cæng thµnh. Ph¬ng Hoa, con g¸i quan Thîng th bé Hé yªu chµng C¶nh Yªn - tuy lµ con quan nhng thùc tÕ còng ph¶i ¨n xin nu«i mÑ. Nµng Cóc Hoa, con g¸i phó hé, yªu Ph¹m C«ng, mét chµng trai nghÌo khæ, ph¶i ¨n xin ®Ó ®i häc. Ngäc Hoa, con g¸i mét “tíng c«ng quan ®¹i phó gia” ®em lßng yªu th¬ng Ph¹m T¶i, mét hµn sÜ nhì thêi ph¶i ¨n xin ®Ó ®i häc… Nãi chung, hÇu hÕt c¸c mèi t×nh ®Òu n¶y sinh tõ mét bªn lµ c¸c c« c«ng chóa, hoÆc tiÓu th con nhµ quyÒn quý giµu sang, víi mét bªn lµ c¸c chµng trai tuy cã tµi, nhng ®Òu ®ang trong hoµn c¶nh khã kh¨n, ph¶i ¨n xin ®Ó ®i häc. §iÒu nµy râ rµng chøa ®ùng mét dông ý cña t¸c gi¶. C¸c t¸c gi¶ cña truyÖn th¬ N«m b×nh d©n x©y dùng nh÷ng mèi t×nh nh vËy lµ mét c¸ch ®Ó phñ ®Þnh quan niÖm h«n nh©n phong kiÕn “m«n ®¨ng hé ®èi”, b¾t buéc trai g¸i lÊy nhau tríc hÕt ph¶i t¬ng xøng vÒ ®¼ng cÊp vµ gia s¶n. C¸c nho sÜ b×nh d©n ®· x©y dùng nh÷ng mèi t×nh rÊt ®Ñp vµ ®Æc biÖt rÊt thñy chung son s¾t, nh mét tiÕng nãi riªng cña t×nh yªu tù do, kh«ng theo khu«n khæ cña lÔ gi¸o phong kiÕn. Ngäc Hoa (truyÖn Ph¹m T¶i Ngäc Hoa) xóc ®éng tríc cuéc ®êi khæ cùc cña Ph¹m T¶i vµ n¶y sinh ngay t×nh yªu víi chµng: Ngäc Hoa nghe chöa døt lêi Tù nhiªn chuyÓn ®éng bêi bêi lßng hoa. Nµng bÌn cho chµng g¹o, tiÒn vµ khuyªn chµng g¾ng häc hµnh, l¹i cßn høa hÑn: N÷a mai gÆp héi phong v©n §«i ta sÏ ®îc TÊn TÇn cïng nhau. §Æc biÖt lµ cha cña Ngäc Hoa, dï lµ mét ®¹i phó gia, nhng «ng kh«ng nh÷ng kh«ng ph¶n ®èi, mµ cßn ®ång t×nh víi sù chän lùa cña con g¸i: MÑ cha ch¼ng Ðp con ®©u Ph¶i duyªn ®Ñp ý mÆc d©y xÝch th»ng. Cóc Hoa (Ph¹m C«ng Cóc Hoa) thÊy chµng trai nghÌo Ph¹m C«ng d¾t mÑ ®i ¨n xin th× th¬ng ngay, vÒ nhµ cßn èm t¬ng t, cuèi cïng ph¶i thó thËt víi bè mÑ. Khi cha Cóc Hoa muèn thö th¸ch Ph¹m C«ng b»ng c¸ch th¸ch cíi “xuyÕn vµng ba cÆp”, th× Cóc Hoa kh«ng chÇn chõ lÊy ngay vßng vµng cña cha mÑ ®a cho chµng. Vµ còng nh trêng hîp Ngäc Hoa, Cóc Hoa còng ®îc sù ®ång t×nh cña cha mÑ. Cã nh÷ng trêng hîp t×nh yªu kh«ng thuËn lîi, gÆp nhiÒu tr¾c trë, khã kh¨n nhng t×nh yªu vÉn cø s«i næi, t¸o b¹o. C«ng chóa trong truyÖn Lý C«ng kh«ng hÒ sî h·i ngêi cha tµn b¹o, nghiÖt ng· cña m×nh khi kh«ng ngÇn ng¹i ®a Lý C«ng vÒ ë trong cung, tèi míi cho ra ngoµi. Nµng yªu Lý
C«ng say ®¾m, ngay c¶ khi vua cha giËn d÷ ph¸ cung cña nµng vµ th¶ tr«i s«ng Lý C«ng, nµng kh«ng ng¹i ngÇn trèn ®i ®Ó t×m c¸ch gÆp l¹i ngêi yªu… Cã thÓ nãi, c¸c ®«i nam n÷ say ®¾m trong t×nh yªu mµ kh«ng m¶y may b¨n kho¨n vÒ lu©n lý, vÒ ®¹o ®øc, d luËn vµ thµnh kiÕn cña x· héi phong kiÕn khi ®Õn víi t×nh yªu. C¬ së ®Ó hä yªu nhau lµ sù xóc ®éng s©u s¾c tríc c¶nh ngé kh«ng may, vµ quan träng h¬n lµ phÈm chÊt, tµi ®øc cña con ngêi. Mét ®iÓm ®¸ng chó ý lµ trong x· héi phong kiÕn, c¸c bËc cha mÑ thêng lµ mét lùc lîng ng¨n trë t×nh yªu tù do, th× ë trong truyÖn N«m b×nh d©n, ®· xuÊt hiÖn nh÷ng ngêi cha, ngêi mÑ ®øng vÒ phÝa con c¸i, suy nghÜ cïng víi con hay ®Ó cho con tù suy nghÜ vµ quyÕt ®Þnh lÊy viÖc quan träng nhÊt cña ®êi m×nh. Theo gi¸o s NguyÔn Léc [61] thùc tÕ trong truyÖn N«m b×nh d©n cña ngêi ViÖt trong giai ®o¹n thÕ kØ XVIII - XIX, ngoµi vÊn ®Ò t×nh yªu tù do, th× vÊn ®Ò b¶o vÖ t×nh vî chång, hay réng h¬n lµ b¶o vÖ gia ®×nh trong thêi k× tan r· cña chÕ ®é phong kiÕn, lµ mét vÊn ®Ò quan träng nhÊt. Cuéc ®Êu tranh trong truyÖn N«m b×nh d©n lµ cuéc ®Êu tranh cña thiÖn th¾ng ¸c, cña ngay th¾ng gian, cña chÝnh nghÜa th¾ng phi nghÜa, vµ h¬n c¶ lµ cuéc ®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ t×nh nghÜa vî chång, b¶o vÖ gia ®×nh chèng l¹i nh÷ng nguy c¬ lµm nã tan vì. Trong truyÖn Ph¹m T¶I Ngäc Hoa, khi Ngäc Hoa quyÕt ®Þnh lÊy Ph¹m T¶i, BiÖn §iÒn rÊt tøc giËn. H¾n thuª kÎ cíp giÕt cha Ngäc Hoa vµ Ph¹m T¶i ®Ó b¾t Ðp Ngäc Hoa lÊy h¾n. ViÖc kh«ng thµnh, BiÖn §iÒn bÌn t¹c tîng Ngäc Hoa d©ng cho Trang v¬ng. Trang v¬ng cho qu©n lÝnh ®Õn b¾t Ngäc Hoa vÒ lµm vî. Ngäc Hoa døt kho¸t cù tuyÖt. Nµng nãi th¼ng vµo mÆt Trang v¬ng: Dï vua xö øc m¸ hång Thêi t«i tù vÉn khái lßng béi phu. Råi nµng tù r¹ch mÆt m×nh cho xÊu ®i. Trang v¬ng dïng thuèc ®éc giÕt chÕt Ph¹m T¶i ®Ó Ðp Ngäc Hoa lÊy h¾n nhng nµng vÉn c¬ng quyÕt cù tuyÖt. Sau ba n¨m ®Ó tang chång, Ngäc Hoa tù tö ®Ó gi÷ vÑn lßng chung thñy. Xuèng ©m phñ, Ngäc Hoa cïng chång kiÖn Trang v¬ng khiÕn h¾n bÞ nÐm vµo v¹c dÇu. C«ng chóa trong truyÖn Lý C«ng còng ®Êu tranh quyÕt liÖt kh«ng kÐm ®Ó b¶o vÖ t×nh yªu cña m×nh. Khi Lý C«ng bÞ th¶ tr«i s«ng, nµng bá nhµ trèn ®i t×m chång. GÆp nhau ë ®Êt Hung N«, nµng b¸n hµng nu«i chång ¨n häc. Khi bÞ vua Hung N« Ðp lµm vî, nµng ®· cù tuyÖt ®Õn nçi bÞ chÆt tay ch©n, xÎo tai mòi vµ vøt ra ngoµi chî… Khi bÞ T¬ng Tö Ðp lÊy, Tho¹i Khanh (truyÖn Tho¹i Khanh Ch©u TuÊn) ®· kiªn quyÕt tõ chèi nªn ph¶i bá xø ®i lang thang ¨n xin nu«i mÑ. Khi D©m thÇn Ðp nµng lµm chuyÖn m©y ma kh«ng ®îc ®· mãc m¾t nµng. Tho¹i Khanh chÞu ®ùng tÊt c¶ ®Ó gi÷ trän vÑn lßng chung thñy víi chång. Nµng Ph¬ng Hoa (truyÖn Ph¬ng Hoa) ®· nªu tÊm g¬ng s¸ng vÒ lßng chung thñy. Tríc c¶nh bè chång bÞ giÕt, gia s¶n bÞ cíp s¹ch, ngêi chång cha cíi cña nµng lµ C¶nh Yªn ph¶i d¾t mÑ giµ vµ ch¸u ®i ¨n xin l¸nh n¹n, Ph¬ng Hoa kh«ng nh÷ng kh«ng ®o¹n tuyÖt víi C¶nh Yªn mµ cßn t×m mäi c¸ch gióp ®ì chµng vµ gia ®×nh chµng. Sau ®ã, nµng cßn ®éi tªn C¶nh Yªn ®i thi ®ç Tr¹ng nguyªn vµ gi¶i oan cho chång vµ gia ®×nh chång.
Bªn c¹nh nh÷ng tÊm g¬ng chung thñy cña nh÷ng ngêi vî, truyÖn N«m b×nh d©n còng x©y dùng h×nh ¶nh nh÷ng ngêi chång hÕt mùc thñy chung. Ph¹m C«ng ba lÇn thi ®ç Tr¹ng nguyªn, ba lÇn bÞ vua Ðp g¶ c«ng chóa vµ ca ba lÇn chµng ®Òu tõ chèi, quyÕt gi÷ lßng chung thñy víi Cóc Hoa. §Õn khi Cóc Hoa chÕt, chµng cßn xuèng tËn ©m phñ t×m vî. Ph¹m T¶i døt kho¸t tõ chèi mäi tíc quyÒn, kÓ c¶ ®Ò nghÞ “ba tr¨m mÜ n÷ cung tÇn chia ®«i” cña Trang v¬ng ®Ó gi÷ trän vÑn lßng chung thñy víi Ngäc Hoa. Ch©u TuÊn, Tèng Tr©n còng cã nh÷ng nÐt t¬ng tù. §Æc biÖt, h×nh ¶nh ngêi phô n÷ rÊt ®îc ®Ò cao trong truyÖn N«m b×nh d©n. Dï nµng c«ng chóa trong truyÖn Lý C«ng, nµng c«ng chóa trong truyÖn Hoµng Trõu hay nµng Ph¬ng Hoa, Cóc Hoa, Ngäc Hoa… ®Òu lµ ngêi chñ ®éng trong t×nh yªu vµ quyÕt t©m b¶o vÖ t×nh yªu cña m×nh ®Õn cïng. §èi víi nh©n vËt phô n÷ trong truyÖn N«m b×nh d©n, dï gÆp ph¶i hoµn c¶nh Ðo le, gian khæ ®Õn ®©u, hä vÉn gi÷ v÷ng ý chÝ vµ tinh thÇn ®Êu tranh kh«ng khoan nhîng. Hä hÇu nh kh«ng cã t tëng ®Þnh mÖnh, bu«ng xu«i. Khi yÕu søc, hoÆc khi bÕ t¾c, hä ®· cã thÇn linh gióp ®ì. §Êu tranh trªn d¬ng thÕ cha xong th× khi chÕt xuèng ©m phñ, hä l¹i tiÕp tôc ®Êu tranh m·i kh«ng th«i, cho ®Õn khi nµo th¾ng lîi. Sù liªn hÖ gi÷a chñ ®Ò ®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ t×nh vî chång, b¶o vÖ gia ®×nh víi viÖc ®Ò cao vai trß chñ ®éng cña ngêi phô n÷ ®Òu kh«ng ph¶i do tÝnh ngÉu nhiªn. Trong c¸c t¸c phÈm nµy, ngêi phô n÷ ®Òu ®îc giíi thiÖu lµ con quan, con vua hoÆc con nh÷ng gia ®×nh giµu cã, vèn lµ nh÷ng m«i trêng kh«ng thÓ cho phÐp ngêi phô n÷ vît qua lÔ gi¸o phong kiÕn “khuª m«n bÊt xuÊt”, nhng hä l¹i vît ra khái ph¹m vi gia ®×nh vµ lÔ gi¸o, cã khi ho¹t ®éng cña hä diÔn ra ë mét ph¹m vi x· héi réng lín h¬n nh Ph¬ng Hoa gi¶ trai ®i thi ®Ëu tr¹ng nguyªn ®Ó minh oan cho chång vµ tè c¸o téi ¸c cña tªn Tµo trung óy… Theo gi¸o s NguyÔn Léc [46] tÊt c¶ nh»m ph¶n ¸nh vai trß tÝch cùc chñ ®éng cña ngêi phô n÷ b×nh d©n xa trong gia ®×nh, vµ kÓ c¶ trong x· héi n«ng th«n xa. NhÊt lµ khi chiÕn tranh liªn miªn, ®µn «ng bÞ cuèn vµo c¸c cuéc chinh chiÕn, th× vai trß cña ngêi phô n÷ trong gia ®×nh, ®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ h¹nh phóc gia ®×nh l¹i cµng næi bËt. Ngoµi viÖc ®Ò cao t×nh nghÜa vî chång vµ ph¶n ¸nh cuéc ®Êu tranh ®Ó b¶o vÖ t×nh vî chång, truyÖn N«m b×nh d©n cßn ®Ò cao lßng hiÕu th¶o cña con c¸i ®èi víi cha mÑ. Trong truyÖn Tho¹i Khanh Ch©u TuÊn, t¸c gi¶ hÕt lêi ca ngîi tÊm lßng hiÕu th¶o cña Tho¹i Khanh ®èi víi mÑ chång. Khi Ch©u TuÊn bÞ ®µy ®i xa, Tho¹i Khanh ë nhµ hÕt lßng yªu th¬ng vµ ch¨m sãc mÑ chång. Nµng lµm thuª vÊt v¶ ®Ó nu«i mÑ nhng kh«ng mét lêi o¸n tr¸ch. Khi ph¶i lu l¹c ¨n xin n¬i ®Êt kh¸ch, nµng hÕt lßng lo l¾ng cho mÑ chång: ®ªm l¹nh, nµng lÊy m¸i tãc dµi cña m×nh ñ Êm cho mÑ, nµng ¨n tr¸i c©y vµ c¾t thÞt cña m×nh cho mÑ ¨n, mãc m¾t m×nh cho D©m thÇn ®Ó cøu tÝnh m¹ng mÑ. Cóc Hoa trong truyÖn Tèng Tr©n Cóc Hoa còng lµ ngêi con d©u hiÕu th¶o nh thÕ. Khi bÞ cha ruét lµ l·o trëng gi¶ hµnh h¹, Ðp lÊy ngêi kh¸c khi chång ®ang ®i sø, nµng toan tù tö nhng nghÜ ®Õn mÑ chång kh«ng ai ch¨m sãc, nµng l¹i c¾n r¨ng chÞu ®ùng… C¸c nh©n vËt nam còng lµ nh÷ng tÊm g¬ng s¸ng vÒ lßng hiÕu th¶o. Ph¹m C«ng nhµ nghÌo, cha mÊt sím, chµng kiÕm cñi lµm chay cho
cha råi d¾t mÑ ®i ¨n xin. Ngäc Hoµng cho hai tiªn n÷ xuèng kÕt duyªn víi chµng, Ph¹m C«ng tõ chèi ®Ó ch¨m sãc mÑ… Kh¸c víi truyÖn N«m b×nh d©n, truyÖn N«m b¸c häc trong giai ®o¹n thÕ kØ XVIII - XIX kh«ng chñ yÕu ph¶n ¸nh khÝa c¹nh ®¹o ®øc mµ ®· v¬n lªn tiÕn dÇn ®Õn c¸ch nhËn thøc vµ ph¶n ¸nh hiÖn thùc cuéc sèng. Giai ®o¹n nµy lµ giai ®o¹n chÕ ®é phong kiÕn ViÖt Nam bíc vµo cuéc khñng ho¶ng, suy vong trÇm träng. ý thøc hÖ phong kiÕn chÝnh thèng lµ Nho gi¸o bÞ lung lay d÷ déi. Nh÷ng lu©n lý tam c¬ng, ngò thêng cña Nho gi¸o bÞ ph¸ s¶n nghiªm träng khiÕn tÇng líp nhµ Nho ch©n chÝnh bÞ khñng ho¶ng vÒ mÆt lý tëng. Hä mÊt niÒm tin vµo chÝnh quyÒn vµ phÇn lín lui vÒ ë Èn. Trong khi ®ã, mét khuynh híng t tëng b¶o vÖ, kh¼ng ®Þnh quyÒn sèng vµ gi¸ trÞ phÈm chÊt con ngêi ®· ph¸t triÓn thµnh mét khuynh híng m¹nh mÏ. §iÒu ®ã khiÕn cho néi dung chÝnh cña truyÖn N«m b¸c häc giai ®o¹n nµy cã chñ ®Ò chÝnh lµ sè phËn con ngêi vµ t×nh yªu ®«i løa trong chÕ ®é phong kiÕn suy tµn. Trong trµo lu ®ßi gi¶i phãng t×nh c¶m cña v¨n häc ViÖt Nam thÕ kØ XVIII - XIX, vÊn ®Ò t×nh yªu tù do vît ra ngoµi khu«n khæ kh¾c nghiÖt cña lÔ gi¸o phong kiÕn lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò hÕt søc bøc thiÕt. §©y lµ mét ®Ò tµi hÕt søc hÊp dÉn cña truyÖn N«m b¸c häc vµ râ rµng lµ ®Ò tµi chÞu ¶nh hëng kh¸ s©u s¾c tõ c¸c truyÖn N«m b×nh d©n. NguyÔn Du, Ph¹m Th¸i, NguyÔn Huy Tù, hay nh÷ng t¸c gi¶ cña truyÖn Phan TrÇn, truyÖn T©y s¬ng… ®Òu ®Ò cËp ®Õn chñ ®Ò nµy. C¸c t¸c phÈm ®Òu x©y dùng nh÷ng mèi t×nh cña nh÷ng giai nh©n tµi tö sèng trong nh÷ng gia ®×nh sang träng giµu cã. Thóy KiÒu víi Kim Träng, Ph¹m Kim vµ Quúnh Th, D¬ng Dao Tiªn víi L¬ng Ph¬ng Ch©n, Phan TÊt Ch¸nh vµ TrÇn KiÒu Liªn… ®Òu m«n ®¨ng hé ®èi theo ®óng quan ®iÓm Nho gi¸o phong kiÕn. ThÕ nhng c©u chuyÖn t×nh yªu cña hä l¹i ®îc x©y dùng hÕt søc tù do, phãng kho¸ng, vît ra khái lÔ gi¸o phong kiÕn. Th¸i ®é cña c¸c t¸c gi¶ ®èi víi t×nh yªu tù do trong truyÖn th¬ N«m b¸c häc lµ kh¼ng ®Þnh. Hä say sa miªu t¶ vµ theo dâi mét c¸ch ®Çy høng thó qu¸ tr×nh ®i ®Õn t×nh yªu cña c¸c nh©n vËt. Tõ buæi ®Çu hÑn hß cña Thóy KiÒu - Kim Träng ®Õn ®ªm tr¨ng thÒ nguyÒn gi÷a hai ngêi, mêi hai bµi th¬ t×nh r¹o rùc, ®¾m say cña Tr¬ng Quúnh Th - Ph¹m Kim nãi vÒ nçi nhí ngêi yªu trong mêi hai giê cña mét ngµy… ®Õn mèi t×nh trong khung c¶nh thiªn nhiªn ®Çy ¸nh tr¨ng huyÒn ¶o vµ m¬ méng cña Dao Tiªn - L¬ng Sinh. TÊt nhiªn, kh«ng ph¶i t¸c gi¶ nµo còng d¸m c«ng khai ca ngîi nh÷ng mèi t×nh vît ra ngoµi lÔ gi¸o phong kiÕn Êy. Trong truyÖn Hoa Tiªn, cuèi cïng nhµ th¬ ®· lång t×nh yªu tù do vµo khu«n khæ cña lÔ gi¸o. Trong truyÖn Phan TrÇn, chuyÖn Phan Sinh vµ KiÒu Liªn yªu nhau thùc chÊt lµ mét c©u chuyÖn t×nh hÕt søc l·ng m¹n nhng t¸c gi¶ vÉn ph¶i g¾n vµo ®ã chi tiÕt hai ngêi tríc ®ã ®· ®îc cha mÑ høa h«n theo ®óng quan ®iÓm “phô mÉu chi mÖnh” cña lÔ gi¸o phong kiÕn. Bëi chÕ ®é h«n nh©n phong kiÕn kh«ng ph¶i lÊy t×nh yªu lµm c¬ së, mµ dùa trªn c¬ së tiÒn tµi vµ ®Þa vÞ x· héi, biÓu hiÖn b»ng quan niÖm “m«n ®¨ng hé ®èi”. Mét cuéc h«n nh©n lý tëng theo quan niÖm phong kiÕn lµ mét cuéc h«n nh©n gi÷a nh÷ng ngêi mµ ®Þa vÞ x· héi ngang nhau, ®ång thêi cã gia s¶n ngang nhau. Nã ®îc tiÕn hµnh theo qu¸ tr×nh cã “phô
mÉu chi mÖnh”, råi “m«i giíi chi ng«n”, nãi n«m na lµ theo qu¸ tr×nh cha mÑ ®Æt ®©u con ngåi ®Êy. ThÕ nªn sau khi say sa miªu t¶ c¸c cuéc hÑn hß lÐn lót, c¸c ®ªm thÒ nguyÒn cha ®îc phÐp cña cha mÑ, c¸c t¸c gi¶ truyÖn N«m b¸c häc vÉn ph¶i quay vÒ khu«n khæ cña lÔ gi¸o phong kiÕn. §iÒu nµy tr¸i ngîc hoµn toµn víi truyÖn N«m b×nh d©n khi c¸c nho sÜ b×nh d©n phñ nhËn quan niÖm h«n nh©n m«n ®¨ng hé ®èi b»ng c¸ch x©y dùng nh÷ng mèi t×nh rÊt ®Ñp gi÷a nh÷ng ngêi ë nh÷ng ®Þa vÞ hÕt søc chªnh lÖch nhau. CÇn ph¶i nh×n nhËn mét ®iÒu quan träng lµ mÆc dï c¸c nh©n vËt trong truyÖn N«m b¸c häc ®Òu thuéc tÇng líp quý téc phong kiÕn vµ ®Òu m«n ®¨ng hé ®èi víi nhau, nhng c¸c t¸c gi¶ kh«ng hÒ nhÊn m¹nh mÆt nµy. §iÒu hä muèn nhÊn m¹nh lµ c¬ së t×nh c¶m trong quan hÖ yªu ®¬ng cña c¸c nh©n vËt. §ã lµ c¬ së ®Çu tiªn vµ quan träng ®Ó c¸c nh©n vËt ®i ®Õn h«n nh©n sau nµy. VÒ néi dung nµy th× truyÖn N«m b¸c häc vµ truyÖn N«m b×nh d©n ®· gÆp nhau: t×nh c¶m gi÷a c¸c nh©n vËt lµ ®iÒu quan träng nhÊt ®Ó hä quyÕt ®Þnh kÕt h«n. H×nh tîng trung t©m cña truyÖn th¬ N«m b¸c häc giai ®o¹n nµy vÉn lµ h×nh tîng ngêi phô n÷ víi sè phËn riªng cïng nh÷ng phÈm chÊt tèt ®Ñp cña hä. Tuy nhiªn, ngêi phô n÷ trong truyÖn N«m b¸c häc kh«ng cã ®îc sù chñ ®éng cao nh nh©n vËt n÷ trong truyÖn N«m b×nh d©n. T×nh yªu kh«ng ph¶i lµ kÐm m·nh liÖt, nhng Dao Tiªn, KiÒu Liªn còng cha bao giê thËt sù t¸o b¹o mµ thêng ph©n v©n, do dù, kh«ng d¸m nhËn lêi ngêi yªu dï lßng ®· ®¾m say. Ngay c¶ Quúnh Th cña Ph¹m Th¸i, dï cã t¸o b¹o h¬n nhng khi gÆp khã kh¨n th× chØ nghÜ ®Õn c¸i chÕt, chê ®Çu thai sang kiÕp kh¸c ®Ó gÆp l¹i ngêi yªu, chø kh«ng hÒ ®Êu tranh hay chèng ®èi g× c¶. Nµng KiÒu cña NguyÔn Du th× râ rµng lµ mét nh©n vËt rÊt cã ý thøc vÒ m×nh vµ vÒ cuéc sèng, lóc nµo còng cè g¾ng ®Ó chñ ®éng trong mét cuéc ®êi oan nghiÖt, nhng råi còng thÊt b¹i vµ kh«ng tr¸nh khái nh÷ng lóc bi quan tiªu cùc, chØ nghÜ ®Õn c¸i chÕt… TÊt c¶ hä kh«ng cã ®îc c¸i tinh thÇn ®Êu tranh quyÕt liÖt, ®Êu tranh ®Õn cïng ®Ó b¶o vÖ t×nh yªu, b¶o vÖ h¹nh phóc cña m×nh nh c¸c nh©n vËt n÷ trong truyÖn N«m b×nh d©n ®· lµm vµ ®· thµnh c«ng. Víi chñ ®Ò ®Ò cao con ngêi vµ cuéc sèng hiÖn thùc, truyÖn N«m b¸c häc ®· tè c¸o bé mÆt thèi n¸t cña giai cÊp thèng trÞ trong x· héi phong kiÕn tõ quan l¹i vµ tÇng líp quý téc ®Õn bän nhµ giµu phó hé. TruyÖn KiÒu cã h×nh ¶nh quan l¹i sai nha ®Õn cíp ph¸ cña c¶i cña gia ®×nh Thóy KiÒu, tr¾ng trîn ®ßi ph¶i cã tiÒn vµng hèi lé míi th¶ V¬ng «ng vµ V¬ng Quan; cã h×nh ¶nh quan Tæng ®èc träng thÇn Hå T«n HiÕn “l¹ cho mÆt s¾t còng ng©y v× t×nh”; cã mét bän ngêi giµu sang nhng v× ®ång tiÒn mµ nhÊn ch×m cuéc ®êi mét ngêi con g¸i ng©y th¬, trong tr¾ng xuèng tËn ®¸y bïn nh¬... TruyÖn Lôc V©n Tiªn cho thÊy mét vÞ quan Th¸i s quyÒn thÕ trong triÒu nhng lóc nµo còng chØ ch¨m ch¨m muèn tr¶ thï riªng cho con, ®ång thêi ph¬i bµy h×nh ¶nh cña nh÷ng bËc th sinh theo ®äc s¸ch th¸nh hiÒn nh TrÞnh H©m, Bïi KiÖm, nhng lßng d¹ nhá nhen, hiÓm ¸c, hÕt lÇn nµy ®Õn lÇn kh¸c h·m h¹i V©n Tiªn… TruyÖn NhÞ ®é mai x©y dùng h×nh ¶nh bÌ ®¶ng gian thÇn L Kû - Hoµng Tung h·m h¹i trung thÇn Mai B¸ Cao vµ gia ®×nh… NÕu h×nh ¶nh vua quan vµ bän nhµ giµu
trong truyÖn N«m b×nh d©n chñ yÕu x©y dùng trªn ph¹m trï ®¹o ®øc phong kiÕn: trung, hiÕu, tiÕt,nghÜa th× truyÖn N«m b¸c häc ®· lång vµo ®ã vÊn ®Ò thuéc ph¹m vi x· héi. H×nh ¶nh nhµ vua trong truyÖn N«m b×nh d©n, nhµ vua ®îc nãi ®Õn nhiÒu: «ng vua nh©n tõ trong truyÖn Hoµng Trõu, «ng vua c«ng minh trong truyÖn Ph¬ng Hoa, «ng vua biÕt quý träng tµi ®øc cña con ngêi, s½n sµng nhêng ng«i cho ngêi xøng ®¸ng mµ kh«ng cÇn xem xÐt ®Õn dßng hä nh trong truyÖn Th¹ch Sanh hay Ph¹m C«ng Cóc Hoa… Quan niÖm nhµ vua ph¶i nh©n tõ, c«ng minh, biÕt träng ngêi tµi ®øc… lµ íc m¬ cña ngêi b×nh d©n xa. Cßn nÕu tr¸i víi quan niÖm Êy, mét tªn vua xÊu, vua ¸c, th× truyÖn N«m b×nh d©n døt kho¸t cã c¸ch trõng trÞ, nh tªn vua Trang v¬ng trong truyÖn Ph¹m T¶i Ngäc Hoa ®· bÞ nÐm vµo v¹c dÇu. §©y còng lµ ®iÒu mµ truyÖn N«m b¸c häc dêng nh kh«ng hÒ ®Æt ra, bëi lÏ t tëng trung quan trong truyÖn N«m b×nh d©n lµ kh¸i niÖm c¬ b¶n cña ®¹o ®øc häc phong kiÕn nhng ®· ®îc c¸c nho sÜ b×nh d©n thæi vµo nã lµn giã míi cã tÝnh chÊt nh©n d©n; cßn truyÖn N«m b¸c häc, mµ t¸c gi¶ lµ nh÷ng ngêi chÞu ¶nh hëng nhiÒu cña t tëng trung qu©n thuÇn tóy phong kiÕn, sÏ kh«ng thÓ ®Æt ra. Ngîc l¹i, hä ®· s¸ng t¸c nh÷ng t¸c phÈm theo c¸ch nhËn thøc vµ ph¶n ¸nh cña chñ nghÜa hiÖn thùc. Cã thÓ hä nÐ tr¸nh viÖc x©y dùng h×nh ¶nh ®Êng qu©n v¬ng trong t¸c phÈm cña m×nh, nhng nh÷ng vÊn ®Ò thuéc ph¹m trï hiÖn thùc x· héi ®îc ph¶n ¸nh kh¸ râ nÐt trong truyÖn N«m b¸c häc: quan l¹i sai nha vßi tiÒn, bän mua thÞt b¸n ngêi, c¶nh sèng khèn khæ cña nh©n d©n… 1.4. H×nh thøc PhÇn lín c¸c truyÖn N«m b×nh d©n ®Òu mîn kÕt cÊu, cèt truyÖn cña truyÖn cæ d©n gian vµ b¶o lu khu«n d¹ng cña truyÖn cæ. V× thÕ, c©u chuyÖn diÔn biÕn theo trËt tù thêi gian, viÖc g× x¶y ra tríc ®îc kÓ tríc, viÖc g× x¶y ra sau kÓ sau. C©u chuyÖn thêng b¾t ®Çu b»ng viÖc giíi thiÖu kh¸ tØ mØ lai lÞch cña nh©n vËt chÝnh tõ lóc míi ra ®êi, sau ®ã kÓ lu«n vµo néi dung chÝnh. Ngêi kÓ lu«n lu«n ®øng ë ng«i thø ba vµ bao giê còng ghi nhí c©u chuyÖn m×nh ®ang kÓ lµ thuéc vÒ thêi qu¸ khø. PhÇn lín nh÷ng truyÖn N«m b×nh d©n tiªu biÓu ®Òu cã mét kÕt cÊu c¬ b¶n gièng nhau. Th«ng thêng lµ mét anh nho sÜ nghÌo, ph¶i ®i ¨n xin, lÊy ®îc ngêi vî con nhµ giµu nhng ®¶m ®ang chÞu khã nu«i cho ¨n häc. VÒ sau, hoÆc ngêi chång häc thµnh tµi, ®ç ®¹t, bÞ vua Ðp g¶ c«ng chóa; hoÆc ngêi vî cã nhan s¾c bÞ vua quan hay bän cêng hµo Ðp ph¶i bá chång… nhng c¶ hai ®Òu cù tuyÖt, kiªn quyÕt chung thñy víi ngêi b¹n tr¨m n¨m cña m×nh. Hä ph¶i tr¶i qua nh÷ng thö th¸ch quyÕt liÖt, thËm chÝ ph¶i ®èi mÆt víi c¸i chÕt, nhng cuèi cïng hä th¾ng lîi, vî chång ®îc ®oµn tô h¹nh phóc. Theo gi¸o s NguyÔn Léc [61, tr.299] cèt truyÖn cña truyÖn N«m b×nh d©n cã hai ®Æc ®iÓm ®¸ng chó ý. Thø nhÊt, nh÷ng t×nh tiÕt, nh÷ng sù kiÖn trong truyÖn kh«ng cã ý nghÜa kh¸ch quan ch©n thùc cña nã mµ chØ cã t¸c dông soi s¸ng hay t« ®Ëm cho tÝnh c¸ch nh©n vËt. ChÝnh v× thÕ mµ trong nhiÒu truyÖn N«m b×nh d©n, chi tiÕt nhiÒu khi ®îc cêng ®iÖu ®Õn møc hoang ®êng. VÝ dô nh trong truyÖn Ph¹m T¶i Ngäc Hoa, Ph¹m T¶i ®· chÕt råi mµ ®ªm ®ªm Ngäc Hoa vÉn më n¾p quan